Habbdi (s, þt)  Hafði.  Beygingarháttur Kollsvíkinga og líklega margra annarra Vestfirðinga áðurfyrri.  „Habbdirdu ekki góða vettlinga“?  Sumir málfræðingar kalla þetta bð og gð framburð, en einkenni hans er að framan við ð eru sérhljóðar bornir fram mjög hart.

Habítur (n, kk)  Ákafi; áfergja; æði.  „Hann er í habít að jafna í hlöðunni; svo varaðu þig á kvíslinni“.

Hafa (s)  A.  Eiga; ráða yfir; vera með.  B.  Ná; takast; geta.  „Mér sýnist að hann muni hafa þetta alla leið upp á brún“.  „Rollan hljóp í rassaköstum út eftir bökkunum en ég hafði hana loks í stórgrýtisurðinni yst“.

Hafa að að hverfa (orðtak)  Geta flúið/horfið að; geta leitað skjóls/athvarfs í; geta farið í verk/starf; hafa lífsbjörg.  „Þó einhver myndi vilja taka upp búskap aftur, er hætt við að sá hefði að litlu að hverfa, þar sem bæði þarf að byggja mestallt upp að nýju og grundvöllur búskapar er tæpast fyrir hendi“.

Hafa (einhvern) að fífli (orðtak)  Gabba/ginna/narra/plata einhvern.  „Hann sagðist sjá það eftirá að hann hefði verið hafður að algeru fífli; hann hefði aldrei átt að samþykkja þetta“.

Hafa að leiksoppi (orðtak)  Leika sér að; fara gáleysislega með; gera at í.  „Ég ætla ekki að láta hafa mig að leiksoppi í þessu máli“!  Soppur mun fyrrum hafa verið heiti á knetti/bolta, en upprunalega flot á t.d. neti.

Hafa að segja (orðtak)  A.  Þurfa að segja.  „Ég hef ekkert meira um málið að segja“.  B.  Skipta máli.  „Það hefur ekkert að segja þó þú andæfir; straumurinn er orðinn svo mikill“.

Hafa (einhvern) að skotspæni (orðtak)  Beina háði/gagnrýni að einhverjum; bauna á.  „Fyrir þessa sérvisku var hann hafður að skotspæni af vinnufélögum sínum“.  Skotspónn merkir þarna skotmark (sjá þar).  Sbr. heyra á skotspónum.

Hafa að engu/öngvu / Hafa að vettugi (orðtak)  Virða að vettugi; líta framhjá.  „Það þýðir ekkert að ráðleggja þér ef þú hefur það að öngvu“!  „Hvernig sem á því stendur, virðist svo sem Einar hafi haft þessa kröfu að engu... “  (TÓ; Frásagnir af Einari Jónssyni í Kollsvík). 

Hafa af (orðtak)  A.  Svipta; hindra í að fá.  „Hann hafði af mér slaginn, blessaður mótspilarinn“.  B.  Lifa af; halda lífi.  „Mér sýnist að lambkægillinn ætli að hafa það af“.  „Það sannast að báturinn hefur þetta aldrei af“   (TÓ; Sjóslys í Rauðasandshreppi).

Hafa (einhvern) afsakaðan (orðtak)  Fyrirgefa óviðráðanlega fjarveru einhvers.  „Hafðu mig afsakaðan smástund; ég þarf að bregða mér á klósettið“.  Sjá afsaka; biðjast afsökunar; hafa sér til afsökunar.

Hafa afskipti af (orðtak)  Blanda sér í; skipta sér af.   Sjá afskipti.

Hafa afturá (orðtak)  Róa bát afturábak; bakka.  „Hafðu örlítið afturá svo ég nái duflinu“.  Sjá hafa áfram/framá.

Hafa aldrei difið hendi í kalt vatn (orðtak)  Hafa aldrei unnið ærlega vinnu.  „Hún var engin puntudúkka sem aldrei hefði difið hendi í kalt vatn, heldur hinn mesti dugnaðarforkur“. 

Hafa alla króka úti / Hafa allar klær úti / Hafa allar árar úti / Hafa öll spjót úti (orðtak)  Nota allar aðferðir til að fá; sækjast mjög eftir.  „Ég hef enn ekki eignast þessa bók, en ég hef alla króka úti“.  „Spjót“ merkir þarna það sama og krókur/öngull.

Hafa allt á hornum sér (orðtak)  Finna að öllu; vera argur útí allt.  „Þegar hann er svona illa fyrirkallaður þá hefur hann allt á hornum sér“.  Líking við naut/hrútsem setur undir sig hausinn.

Hafa andvara á sér (orðtak)  A.  Sofa laust, þannig að maður vakni við minnsta hljóð.  B.  Vera á verði; gefa gætur.  „Hafðu andvara á þér og fylgstu með þegar reksturinn kemur heimyfir Hjallabrúnina“.  Sjá hafa vara á sér, sem hefur víðtækari merkingu.

Hafa antípat á (orðtak)  Vera illa við; hafa illan bifur á; finnast fráhrindandi.  „Hún sagðist hafa hálfgert antípat á þessari nýju tækni“.

Hafa auga á hverjum fingri (orðtak)  Vera á verði; sýna mikla aðgát; hafa vakandi auga með.  „Við þurfum að hafa auga á hverjum fingri; túnrollurnar eru fljótar að finna sér einhverja glufu“.

Hafa auga fyrir (orðtak)  Vera eftirtektarsamur/næmur á.  „Hún hafði næmt auga fyrir öllum formum í náttúrunni og sá víða tröll og svipmót í klettum og steinum“.

Hafa auga með (orðtak)  Gefa auga; líta eftir; hafa gát á. „Formennirnir höfðu auga með veðurútliti, sem var nú allt í einu orðið skuggalegt“  (ÞJ; Brimlending í Kollsvík).  Sjá hafa vakandi auga með.

Hafa augastað/ágirnd á (orðtak)  Ágirnast; hafa áhuga á.  „Ég hef lengi haft augastað á þeim báti“.

Hafa augun hjá sér (orðtak)  Líta vel í kringum sig; taka eftir því sem er að sjá; leita.  „Hafiði augun hjá ykkur þegar þið farið á Stíginn; hvort þar hafi verið útigangsfé í vetur“.

Hafa á að skipa (orðtak)  Vera með liðsmenn/starfsmenn til reiðu.  Vísar til þess að herforingi skipi liðsmönnum í réttar stöður og/eða formaður/skipstjóri/stýrimaður skipi skipverjum til ræðis.  Í síðara tilvikinu mætti setja þóftu inn í setninguna.

Hafa á bak að sjá (orðtak)  Vera sviptur; sakna.  „Mestu höfðu þó eiginkona og stór barnahópur á bak að sjá“  (KJK; Kollsvíkurver).

Hafa á bakvið eyrað (orðtak)  Leggja á minnið; hafa í huga.  „Ég skal hafa þetta á bakvið eyrað“.

Hafa á boðstólum (orðtak)  Bjóða til sölu; bjóða falt.  Sjá á boðstólum.

Hafa á hendi (orðtak)  Sjá um; vera ábyrgur fyrir; hafa með höndum.  „Sá er þetta rifjar upp hafði þarna á hendi formennsku og vélgæslu“  (KJK; Kollsvíkurver).

Hafa á hornum sér (orðtak)  Finna að; vera argur/önugur útí; fjargviðrast yfir.  „Hann hefur allt á hornum sér þegar hann er orðinn svona syfjaður og þreyttur“.

Hafa á/í móti (orðtak)  A.  Um róður/veiðar; andæfa; róa upp í rekið.  „Nú er farið að reka á netið; leggðu út og reyndu að hafa dálítið á móti“.

Hafa/ vera með á hraðbergi (orðtak)  Vera með svör við; hafa tiltæk andsvör.  „Hann var með allar þessar upplýsingar á haðbergi“.  Hraðberg er þarna sama og tennur.

Hafa á höfðinu (orðtak)  Vera með húfu á höfði.  „Habbdu á höbbdinu drengur; hann er kaldur núna“!

Hafa á/með höndum (orðtak)  A.  Um siglingu báts; sigla fyrir lausu; um það þegar formaður heldur um skaut segls en setur það ekki fast.  B.  Líkingamál; hafa með mál að gera; hafa umleikis.

Hafa á móti (orðtak)  Vera á móti; hafa við að athuga.  „Ég hef ekkert á móti því að hann komi með“.

Hafa á orði / Hafa við orð (orðtak)  Segja; nefna.  „Hann hafði það á orði að kannski væru þau að flytja“.   Eldri frb: „hafa á ordi“; „hafa við ord“.

Hafa á prjónunum (orðtak)  Hafa áform um; áætla; bígera; hafa í bígerð.  „Ertu með einhverjar áætlanir á prjónunum um þetta“?

Hafa á reiðum höndum (orðtak)  Hafa tiltækt; vera með tilbúið.  „Ég hafði steininn á reiðum höndum og henti honum fyrir borðstokkinn þegar síðasta netið hafði verið róið út“.  Sjá hafa svar á reiðum höndum.

Hafa á réttu/röngu að standa (orðtök)  Segja hið rétta/ósanna.  „Þarna hefurðu á röngu að standa, tel ég“.

Hafa á samviskunni (orðtak)   A.  Vera sekur um.  „Egill Skallagrímsson mun hafa haft nokkur morð á samviskunni“.  B.  Vera sakbitinn.  „Ekki vil ég hafa það á samviskunni að þú farir svngur af stað“.

Hafa á sér misjafnt orð (orðtak)  Vera misjafnlega/ ekki vel látinn.  „Ég myndi ekki kaupa mér þessa bíltegund; hún hefur á sér misjafnt orð“.

Hafa á sínum snærum (orðtak)  Vera með á sínum vegum; hafa til umráða.  Orðtakið vísar til skakveiða, en snæri er sama og færi.  Sá sem hefur eitthvað á sínum snærum er með fisk á færinu.  Tvö eru snærin í hverju færi; annað frá veiðimanni í sökku og hitt er öngultaumurinn.

Hafa (fé) á taði (orðtak)  Hafa fé í húsum þar sem það gengur í eigin skít og treður hann niður, en ekki á grindum.  Var almennt gert áðurfyrr, enda var þurrkað tað dýrmætt eldsneyti.

Hafa á takteinum (orðtak)  Hafa tiltækt; vera tamt.  „... þá hafði gamla konan ekkert nafn á takteinum“  (S.G: Bréf til mömmu; Árb.Barð 80-90).  Takteinn nefndist glóandi teinn sem sakamaður var látinn bera í höndum sér, vildi hann sanna sakleysi sitt.  Upphaflega gæti heitið einfaldlega merkt járnteina sem notaðir voru til að taka málm úr afli, og gæti orðtakið sem best verið frá þeim tíma.

Hafa á tilfinningunni (orðtak)  Skynja óljóst; þykjast skynja án þess að vita hvernig.  „Ég hef það á tilfinningunni að nú sé eitthvað mikið í aðsigi“.

Hafa áfram/framá (orðtak)  Róa bát áfram; láta bát miða áfram.  „Kastað var út jafnóðum og dregið var.  Og hálsmennirnir, þ.e. andófsmennirnir, urðu að róa til að hafa áfram“  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri).  „Hafðu örlítið framá, svo bátinn reki ekki í netið“.   Á sama hátt eru orðtökin að „hafa afturá“; „hafa í stjór“ og „hafa í bak“.  „Ég náði ekki baujunni; hafðu örlítið afturá og í stjórnborða“.

Hafa ágirnd á (orðtak)  Ágirnast.  „Ári hef ég mikla ágirnd á þessum rekastaur“.

Hafa áhuga á / Hafa hug á (orðtök)  Leggja hug á; vilja.  „Ég hef nokkurn hug á að klára þetta í dag“.

Hafa bakvið eyrað (orðtak)  Hafa í huga; vera meðvitaður um; gera síðar, þegr tækifæri gefst.  „Ég skal hafa það bakvið eyrað að hirða nokkrar góðar grásleppur fyrir þig, til upphengingar“.

Hafa bein í nefninu (orðtak)  Vera málafylgjumaður; standa fast á sínum skoðunum; láta ekki stjórna sér.  „Þú verður að hafa eitthvað bein í nefinu, og  ekki láta þessa andskota þvæla þér í hvað sem er“. Sjá með bein í nefinu.

Hafa beinin til að bera (eitthvað) (orðtak)  Vera nógu sterkur til að standast/þola eitthvað; hafa styrk til að ráðast/standa í.  „Þetta var ansi mikið fjártjón fyrir hann.  Það vill til að hann hefur beinin til að bera það“.

Hafa betur (orðtak)  Sigra/ vinna í viðureign.  „Þetta var hnífjöfn keppni og óljóst hvor myndi hafa betur“.

Hafa borð fyrir báru (orðtak)  A.  Eiginleg merking; hlaða bát ekki meira en svo að efsta borð sé uppúr sjó, og geti tekið við báru í sjólitlu veðri.  B.  Afleidd merking; gæta öryggis; eiga t.d. varasjóð.  Sjá borð fyrir báru; ætla skal borð fyrir báru.

Hafa bréf uppá (eitthvað) (orðtak)  Hafa bréf/skjal til sönnunar einhverju.  „Hann spurði forðagæslumenn hvort þeir hefðu bréf uppá það að þeir mættu valsa um öll sín hús“.

Hafa (ekki) brjóst í sér til (einhvers) (orðtak)  Geta (ekki) fengið (eitthvað) að sér; geta (ekki) hugsað sér að gera eitthvað.  „Ég ákvað að taka fuglinn heim og láta sjá hvort hann jafnaði sig ekki.  Ég hafði bara ekki brjóst í mér til að snúa hann þarna á staðnum“.  Sjá brjóst.

Hafa brúk fyrir (orðtak)  Hafa not af/fyrir.  „Ég hirti þessa fjöl úr fjörunni; það gætu orðið brúk fyrir hana“.

Hafa daginn/tímann fyrir sér (orðtak)  Byrja tímanlega á verki sem vinna þarf/fyrirhugaðri ferð.  „Það er vissara að hafa daginn fyrir sér ef við eigum að ná fénu úr Breiðuvíkinni fyrir myrkur“  „Ég held að þú ættir nú að byrja strax þannig að þú hafir tímann fyrir þér til að læra öll þessi ósköp fyrir vorið“.

Hafa döngun í sér til (orðtak)  Hafa einurð á; vera nægilega staðfastur í; hafa uppburði til.  „Fjandans leti er þetta í manninum; að hafa ekki einusinni döngun í sér til að gera við girðingarnar“!

Hafa (ekki) efni á (orðtak)  Vera (ekki) fær um vegna t.d. fjárhagsaðstæðna.  „Ég hkaup þetta ekki fyrr en ég hef efni á því“.  Stundum um málefnalega fátækt; „Hann hefur nú lítil efni á að rífa kjaft“!

Hafa eftir (orðtak)  A.  Herma/apa/éta eftir.  B.  Vitna í.  „Hann hafði þetta eftir nokkuð traustum heimildum“.  „Það var haft eftir Gumma að aldrei hefði hann séð eftir bita eða sopa ofan í nokkurn mann, en sér hefði verið sérstök unun að því að sjá bróður sinn sporðrenna með góðri lyst bita af lambsskrokknum sem hann hefði áður áfellst sig fyrir að þiggja af Hafliða vini sínum“  (PG; Veðmálið). 

Hafa eftir sínu höfði (orðtak)  Gera eins og manni sýnist/ finnst réttast.  „Það er sjálfsagt að gera þetta, ef ég fæ að hafa það eftir mínu höfði“.

Hafa einurð á (orðtak)  Vera einbeittur/staðfastur; hafa döngun í sér til.  „Þú verður að hafa einurð á að standa á þínum skoðunum“.

Hafa (enga) eirð í sér (orðtak)  Geta verið rólegur/ slappað af.  „Maður hefur bara enga eirð í sér að sitja í landi í svona sjóveðri.  Það er ekki hægt að liggja í landi þegar sjór er spegilsléttur og lóar ekki við stein“.

Hafa eitthvað/nokkuð fyrir snúð sinn (orðtak)  Fá eitthvað fyrir vinnu eða annað sem látið er af hendi.  Vísun í þjóðsöguna um Kiðhús og kerlinguna.  Einnig; kerling vill hafa nokkuð fyrir snúð sinn.

Hafa ekki augun af (einhverju) (orðtak)  Líta ekki af einhverju; horfa stöðugt á eitthvað.  „Hann hafði ekki augun af brotinu meðan hann sneri bátnum uppí“.

Hafa ekki grænan grun/ græna glóru (orðtök)  Hafa ekki minnstu hugmynd um; vita alls ekki.  „Ég hef ekki grænan grun um hvar hann er“.  „Ég hef ekki græna glóru um þetta; spurðu hann afa þinn“.

Hafa ekki/hvorki heyrt né séð (einhvern) (orðtak)  Hafa ekki orðið var við/ hitt einhvern.  „Ég hvorki heyrt hann né séð í háa herrans tíma“.

Hafa ekkert að segja / Hafa enga/öngva þýðingu (orðtak)  Vera tilgangslaust; breyta litlu.  „Það hefur ekkert að segja þó einn bisi í viðbót; við þurfum traktor ef við eigum að ná þessu tré uppúr fjörunni“.

Hafa ekkert/lítið uppá sig (orðtak)  Hafa öngva þýðingu; hafa ekkert að segja; vera ekki til neins.  „Það hefur ekkert uppá sig að hanga á þessu lengur; hann er að auka báruna það mikið að við förum að koma okkur í land“.  „Það hefur lítið uppá sig að byrja að hræra í heyinu áður en þornar vel af“.

Hafa ekki erindi sem erfiði (orðtak)  Ná ekki þeim árangri sem mjög hefur verið unnið að: ná ekki takmarki þrátt fyrir mikla viðleitni. 

Hafa ekki hátt um (orðtak)  Tala ekki mikið um; láta liggja í þagnargildi.  „Við skulum ekki hafa hátt um þetta tilvik; honum er illa við að því sé haldið á lofti“.

Hafa ekki/engin ráð/efni á (orðtök)  A.  Vera ekki fær um að greiða/kaupa vegna fátæktar/peningaleysis.  B. Líkingamál; vera ekki þess umkominn að gera.  „Hann hefur engin efni á að setja útá það sem aðrir gera“!

Hafa ekki roð við (orðtak)  Ná ekki sömu afköstum; vera á eftir í vinnuhraða, kapphlaupi, glímu eða öðru.  „Þú verður nú aðeins að hægja á þér; ég hef ekki roð við svona frískum göngumönnum“.  Vísar til þess þegar togast er á um fiskroð, en það er aflraunaleikur í líkingu við reiptog. 

Hafa ekki/litla trú á / Hafa ótrú á (orðtök)  „Eldri bændur höfðu megnustu ótrú á traktorssláttuvélum í byrjun, og þótti þær slá illa.  Var enda von, þar sem fáir vellir voru sléttir“.  „Ég hef enga trú á að það verði neitt úr þessari rigningarspá hjá þeim; hann er að koma upp bakka í hafið“.

Hafa ekki úr miklu að moða (orðtak)  Hafa lítið úrval; hafa lítil fjárráð; hafa lítið matarkyns; hafa lítil aðföng (fróðleik, heimildir o.fl.).  „Ekki hafði ég úr miklu að moða, þar sem heimildir voru fáar“.

Hafa endaskipti á (orðtak)  Snúa við; snúa því upp sem áður sneri niður, og öfugt.  „Þetta kalla ég að hafa endaskipti á sannleikanum“!  „Gott er að geyma eggin með því að pakka þeim þétt í stokk; loka honum; hafa í kaldri þurri geymslu og hafa endaskipti á honum öðru hvoru svo rauðan sigi ekki út í skurninn“.

Hafa enga eirð í sínum beinum (orðtak)  Vera eirðarlaus/friðlaus.  „Hann hefur enga eirð í sínum beinum meðan féð er ófundið“.

Hafa engar/öngvar vendingar/vöfflur á (orðtak)  Bíða ekki boðanna; tefja ekki.  „Þegar ífæran var komin í lúðuna höfðum við öngvar vöfflur á; heldur vippuðum henni innyfir borðstokkinn í einum rykk“.

Hafa engu/öngvu að tapa (en allt að vinna) (orðtak)  Um verknað; allt jákvætt en ekkert neikvætt; getur einungis grætt en ekki tapað á framkvæmdinni/gerðinni.

Hafa engu við að bæta (orðtak)  Hafa ekkert meira að segja. 

Hafa fallið með sér (orðtak)  Stilla róðra þannig af að fallið hjálpar til við róðurinn.

Hafa fataskipti/húfuskipti/skóskipti o.fl. (orðtök)  Skipta út viðkomandi fatnaði fyrir annan.

Hafa forgöngu um (orðtak)  Vera í forystu varðandi; beita sér fyrir; stýra átaki.  „Vélvæðing báta hér um slóðir hefst ekki mikið seinna en á Ísafirði 1904.  Það er Pétur A. Ólafsson útgerðar- og kaupmaður sem hefur forgöngu um þau mál á Patreksfirði“  (AÍ; Vélvæðing í Rauðasandshreppi). 

Hafa forvara/fyrirvara á (orðtak)  Slá varnagla; lofa/samþykkja með skilyrðum. 

Hafa (sitt) fram (orðtak)  Ná þeim málefnum í höfn sem maður ætlar sér.  „Hann hafði sitt fram með offorsi og frekju“.  „Ég hafði það fram að þeir moka alla leið yfir hálsinn“.

Hafa framá (orðtak)  Um siglingu; róa/sigla bát áfram.  „Leggðu út og hafðu örlítið framá, svo ég nái baujunni; ég drap fullsnemma á vélinni“.

Hafa framyfir (orðtak)  Vera betri kostum búinn.  „Fergusoninn hafði það framyfir Farmalinn að vera með ámoksturstækjum“.

Hafa frjálsar hendur (orðtak)  Hafa leyfi til að gera að vild; vera ekki stjórnað.

Hafa fyrir (orðtak)  A.  Vera fyrirmynd; sýna fordæmi; kenna.  „Vertu nú ekki að hafa þennan ósið fyrir blessuðu barninu“.  B.  Gera fyrirhöfn/vesen; leggja á sig vinnu fyrir.  „Blessuð vertu ekki að hafa neitt fyrir mér; ég er ekki svo þurfandi“.  „Hann hafði ekki mikið fyrir því að klífa laus upp á Völlinn“.  C.  Hafa að heimildarmanni; bera fyrir.  „Ég heyrði þessa sögu svona, en blessaður hafðu mig ekki fyrir þessu“.

Hafa fyrir augunum / Hafa fyrir sjónum (orðtak)  Vera sýnilegt.  „Ekki er að undra þó maður sé áhugasamur um sjávarorku, eftir að hafa haft hana fyrir augunum frá blautu barnsbeini“.  „Skelfing fer í taugarnar á mér að hafa allt þetta rusl fyrir sjónum dag eftir dag“!

Hafa fyrir satt (orðtak)  Telja satt; virðast rétt; taka trúanlegt; taka gott og gilt.  „Höfðu menn það fyrir satt að hann hefði sent Einari draug þann er ært hefði hestana og gengið af þeim dauðum að lyktum“  (HeE; Frásagnir af Einari Jónsyni í Kollsvík).  „Það höfðu menn fyrir satt að draugurinn hafi losað sig skömmu síðar og farið heim til Benedikts og áreitt hann, því svo brá við að hann lagðist sjúkur og lá lengi“  (GJ; Frásagnir af Einari Jónssyni í Kollsvík). 

Hafa fyrir sér (orðtak)  Hafa sannanir/heimildir fyrir.  „Þú segir þetta, en hefurðu eitthvað fyrir þér þí því“?

Hafa fyrir snúð sinn (orðtak)  Fá í laun/staðinn.  „Eitthvað taldi hann sig þurfa að hafa fyrir snúð sinn“.

Hafa (eitthvað/mikið/lítið/nóg/ærið) fyrir stafni (orðtak)  A.  Eiginleg merking; hafa land/ kennileiti í stefnu báts.  B.  Starfa við; vinna að; hafa við að vera.  „Það er nauðsynlegt að hafa alltaf eitthvað fyrir stafni“. „Hvað hefur þú haft fyrir stafni“?

Hafa fyrir vana/venju (orðtak)  Vera vanur; leggja í vana sinn.  „Hann hafði það fyrir vana að ganga útfyrir húshornið; kasta af sér vatni; líta til veðurs; spýta hraustlega um tönn og fá sér í aðra nösina; báðar ef útlitið var slæmt“.

Hafa gaman af (orðtak)  Skemmta sér við; gleðjast yfir.  „Veðmálið varð um langan aldur vinsælt umræðuefni meðal þeirra sem viðstaddir voru og enn í dag hafa menn gaman af að rifja það upp…“  (PG; Veðmálið). 

Hafa gott af (orðtak)  Njóta; vera betur settur með.  „Hann hefur bara gott af því að verða dálítið sjóveikur; allir verða einhverntíma að sjóast“.  „Ég held ég sé búinn að éta meira af eggjum en ég hef gott af“.

Hafa gát/gætur á (orðtak)  Gefa gætur; fylgjast með.  „Það þarf að hafa gát á kindum sem eru komnar á tal“.

Hafa góð orð um (orðtak)  Vera jákvæður gagnvart; láta líklega yfir; láta liggja að samþykki.  „Hann hafði góð orð um að koma í kaffi þegar ég bauð honum það“. 

Hafa grasnyt (orðtak)  Hafa slægjur/tún.  „Þeir bræður höfðu litla grasnyt og fáar skepnur“  (EG; Ábúendur Kollsvík; Niðjatal HM/GG).

Hafa grænan grun (orðtak)  Hafa hugboð um; gruna.  „Ég hef ekki grænan grun um hvar þeir eru núna“.

Hafa handa í milli (orðtak)  Hafa fjárráð; vera efnum búinn.  „Maður hefur lítið handa í milli þessa dagana“.

Hafa hátt (orðtak) Vera með hávaða.  „Hafðu ekki svona hátt svo þú vekir ekki barnið“!

Hafa hemil á (orðtak)  Halda afturaf; hafa stjórn á.  „Hann þarf að læra að hafa hemil á skapinu í sér“.

Hafa hendur í hári (einhvers) (orðtak)  Handsama; ná einhverjum.  „Það þarf að hafa hendur í hárinu á þessum gemlingsskröttum“.  Vísar líklega til þess að handsama sauðfé, t.d. í réttum, með því að grípa í ullina.

Hafa hjá sér augun (orðtak)  Taka eftir; vera á verði.  „Hafiði hjá ykkur augun ef þið farið niður í hús; ég hef einhversstaðar lagt frá mér vasahnífinn áðan“.

Hafa horn í síðu (einhvers) (orðtak)  Vera í nöp við einhvern; tortryggja; vera illa við.  „Margir hafa horn í síðu hans fyrir þetta“.

Hafa hraðann á (orðtak)  Flýta sér; hafa snör viðbrögð.  „Það er auðséð að snögglega eykur brim frá vestri, svo að hraði er hafður á að fara út aftur að ná upp línunni“  (KJK; Kollsvíkurver).

Hafa hug á (orðtak)  Hafa áhuga á; ágirnast; áforma.  „Ég hef mikinn hug á þessari körfu sem ég fann rekna; ef þú mátt missa hana“.  „Hann hefur hug á að róa á morgun“.

Hafa hugfast / Hafa í huga (orðtak)  Vera þess minnugur/meðvitaður.  „Þú hefur þetta í huga“.

Hafa hugsun á (orðtak)  Hugsa útí/fyrir; hafa rænu á.  „Mikið vildi ég að ég hefði haft hugsun á að spyrja þá gömlu betur útí þetta, meðan þeir voru enn ofar moldu“.

Hafa (ekki) hundsvit á (orðtak)  Hafa lágmarksþekkingu á; þekkja  ögn til.  „Nú þarf ég að kalla á Kára; ég hef ekki hundsvit á þessu tölvurugli“.  „Nú ert þú að bulla um það sem þú hefur ekki hundsvit á“!

Hafa hægðir (orðtak)  Kúka; flytja lögmann; tefla við páfa; leysa buxur; létta á sér o.fl. sjá þar.

Hafa hægt um sig (orðtak)  Láta ekki á sér bera; vera rólegur.  „Bíddu hér og hafði hægt um þig meðan ég reyni að komast nær tófunni“.

Hafa hönd á (orðtak)  A.  Snerta á; koma við; taka. „Voruð þið eitthvað að hafa hönd á nýju skærunum strákar“?  „Drengurinn má ekki hafa hönd á neinu í stofunum, því allt er svo brothætt“  (Bragi Ó Thoroddsen; Lilja (blað Umf. Smára) jan 1938).  B.  Halda stöðugt utanum.  „Hann hélt þétt um stýrirssveifina en hafði einnig hönd á olíugjöfinni; tilbúinn að slá af þegar komið væri upp á lægið“.  C.  Halda utanum sigvað til að geta fundið merki sem sigari gefur með því að kippa í vaðinn, þegar hann t.d. vill fá slaka eða vera dreginn upp.

Hafa hönd í bagga með (einhverju) (orðtak)  Vera hjálplegur; aðstoða.  „Þú hefur hönd í bagga með honum ef með þarf“.  „...enda hafði hún hönd í bagga með uppeldi þeirra barnabarna sem hún náði til“  (S.G: Bréf til mömmu; Árb.Barð 80-90).  Vísar e.t.v. til þess að styðja við bagga á hesti eða hjálpa til að koma bagga á hest.  Sjá hlaupa undir bagga með (einhverjum).

Hafa illan bifur á (orðtak)  Vera tortrygginn; hafa andúð/ýmugust á.  „Ég hef alltaf haft dálítið illan bifur á þessu hyski sem lofar öllu fögru til að komast á þing, en stendur svo við minnst af því“.  Bifur í þessari merkingu er nú aflagt orð en merkti hugur eða löngun og má skilja orðtakið í því ljósi.  „Út af þessu illan bifur að mér setur/ fósturlandsins freyjutetur“ (JR; Rósarímur).  Sjá bifur.

Hafa innan sinna vébanda (orðtak)  Hafa í sínum flokki/ undir sinni umsýslu.  Sjá vébönd.

Hafa í (orðtak)  Hafa efni á; geta greitt.  „Heldurðu að þú hafir nóg í þessa greiðslu, þegar þar að kemur“?

Hafa í bakhöndinni (orðtak)  Hafa til vara; eiga kost á.  „Ef ólendandi er á Gjögrum þó höfum við það alltént í bakhöndinni að fara í Patrekshöfn“.

Hafa í bígerð / Vera með í bígerð (orðtak)  Ætlast fyrir; hafa á prjónunum; bígera.  „Ég hef það í bígerð að koma þessum bíl í ökufært stand, en hef ekki enn komið því í verk“.

Hafa í flimtingum (orðtak)  Skopast að; tala óvirðulega um.  „Mér finnst ekki rétt að hafa þetta í flimtingum“.

Hafa í frammi (orðtak)  Um hegðun/framkomu; sýna af sér; viðhafa.  „Hann hafði í frammi hinn mesta dólgshátt“.

Hafa/eiga í fullu tré við (einhvern) (orðtak)  Vera jafnoki einhvers.  „Hann hefur í fullu tré við flesta á hlaupum og er þolinn með afbrigðum“.  Líklegt er að tré merki hér siglutré, en málfræðingar hafa ekki skýrt orðtakið svo vit sé í.  E.t.v. er vísað til kappsiglingar; að maður treysti sér til að hafa öll segl uppi þegar sigld er kappsigling við einhvern.

Hafa í för með sér (orðtak)  Þýða; bera með sér; hafa afleiðingar.  „Þessi töf hafði það í för með sér að við lentum í myrkri áður en við komum með reksturinn heim“.

Hafa gott af (orðtak)  A.  Njóta/borða þannig að til bóta verði.  „Þú hefur gott af að hreyfa þig aðeins“.  B.  Hafa gagn af.  „Hann á leið á Patró í dag, og ég ætla að reyna að hafa gott af ferðinni“.

Hafa í hávegum (orðtak)  Sýna virðingu; halda uppá; virða.  „Skýr framburður hefur alltaf verið í hávegum hafður í Kollsvík, sem og önnur málvöndun“.  „Var Ungmennafélagsóður Péturs á Stökkum hafður í hávegum innan Vonar, og sunginn við hátíðleg tækifæri“  (AÍ; Árb.Barð 1980-90). 

Hafa í heiðri (orðtak)  Virða; meta mikils.  „Það er öllum hollt að hafa þessa gömlu speki í heiðri“.

Hafa í heitingum (orðtak) Heitast við; heita því að hefna sín á eihverjum/ lumbra á einhverjum.

Hafa í huga (orðtak)  Hugsa til.  „Formennirnir virtust hafa Kollsvíkina í huga... “  (ÞJ; Brimlending í Kollsvík).  „Hafðu mig í huga ef þú færð góðar grásleppur í næstu vitjun; ég myndi þiggja að fá eitthvað til upphengingar“.

Hafa í minnum (orðtak)  Muna; segja sögur af.  „Þetta atvik var lengi í minnum haft“.

Hafa í mörg/ýmis horn að líta / Hafa í mörgu að snúast (orðtak)  Eiga annríkt; vera upptekinn; vasast í mörgu; hafa mörgum skyldum að sinna.  „Ég hef haft í mörg horn að líta, og lítið getað sinnt þessu“.

Hafa í ráði (orðtak)  Ráðgera; hyggjast fyrir; ætla sér.  „Þeir höfðu það í ráði, síðast þegar ég vissi, að koma vestur með vorinu“.

Hafa í seli (orðtak)  A.  Eiginleg merking vísar til gamla seljabúskaparins sem löngu er aflagður.  Á sumum bæjum nýttu menn kjarngott gras á svæði nokkuð frá bæ til að auka mjólkurframleiðslu kúa.  Þar voru byggð íveru- og vinnsluhús og dvaldi vinnufólk þar að sumarlagi við mjaltir og úrvinnslu mjólkurafurða.  B.  Afleidd merking er að hafa aukalegan rekstur/útibú eða eiga hjákonu á öðrum bæ.

Hafa í sig og á (orðtak)  Hafa nóg fæði og klæði.  „Þetta var sífelldur barningur við að hafa í sig og á“.

Hafa í takinu (orðtak) Hafa tiltækt; nota.  „Mér finnst gott að hafa fleiri en einn hníf í takinu“.  „Það er aldeilis kvenhylli sem hann nýtur; bara með tvær í takinu núna“!

Hafa (einhvern) í vasanum (orðtak)  Geta ráðskast með, ráða með einhvern.  „Útgerðarmenn eru með ríkisstjórnina í vasanum“.

Hafa ímugust á (orðtak)  Vera tortrygginn útí; vera í nöp við.  „Ég hef alltaf haft ímugust á þessum undirlægjuhætti stjórnvalda við hernaðarbandalög“.  Íma var annað orð yfir tröllskessu og gustur merkti hugsun.  Tröllahugsun var því tæpast væntumþykja. 

Hafa lagið upp (orðtak)  Sæta lagi til landtöku; taka land á milli stórsjóa.  „Gísli gamli kom æpandi á móti syni sínum og sagði: „Ja þetta áttir þú ekki að gera.  Þú áttir að sigla; halda á að sigla.  Þá hefðir þú haft lagið upp“ “  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri). 

Hafa lítið/mikið um sig (orðtak)  Láta lítið/mikið á sér bera; láta lítið/mikið fyrir sér fara; hafa litlar/miklar þarfir.  „Hann hefur haft lítið um sig síðustur árin, miðað við athafnasemina áðurfyrr“.  „Hún er nú ekki vön að hafa mikið um sig; alltaf jafn nægjusöm“.

Hafa lúmskt gaman af /orðtak)  Þykja skemmtilegt/ánægjulegt en reyna að láta ekki á því bera.  „Hann hafði lúmskt gaman af þessu, þó hann léti ekki mikið á því bera“.

Hafa lyst á (orðtak)  Vilja borða; hafa löngun í.  „Ég hef eiginlega ekki lyst á þessu grænfóðri“.

Hafa löngun til (orðtak)  Vilja; langa til.  „Ég hef enga löngun til að fara í svona snobbpartí“!

Hafa (vera með) margt/ýmislegt  í takinu (orðtak)  Standa í mörgu í samtímis; vinna að mörgu á sama tíma.  „Hann hefur margt fyrir takinu þessa dagana“.  „Ég er með ýmislegt í takinu núna og hef ekki tíma í þetta“.

Hafa með að gera (orðtak)  A.  Hafa þörf fyrir; geta notað.  „Nei, þú hefur ekkert með flugbeittan hnífa að gera drengur; þú getur skorið þig“.   B.  Hafa umsjón með; sjá um; hafa á sínu verksviði; eiga með.  „Ég held að ráðuneytið hafi eitthvað með þetta mál að gera“.

Hafa með höndum (orðtak)  Hafa á hendi; sjá um; vera ábyrgur fyrir; hafa með að gera.  „Hann hefur með höndum allt reikningshald fyrirtækisins“.  Sjá hafa á höndum og sigla fyrir lausu.

Hafa með að gera (orðtak)  Sjá um; hafa umráð yfir.  „Talaðu við verkstjórann; hann hefur með alla saltsölu að gera“.

Hafa með í ráðum (orðtak)  Ráðfæra sig við; þiggja ráð frá.  „Við skulum hafa hann með í ráðum um þetta“.

Hafa með sér / Hafa meðferðis (orðtak)  A.  Hafa meðferðis; taka með.  „Mundu eftir að hafa skófluna með þér“.  B.  Hafa sér til hjálpar.  „Betra er að hafa hann með sér en á móti“.  „Við höfðum fallið með okkur“.

Hafa meðalgöngu/milligöngu um (orðtök)  Vera í samskiptum varðandi; koma á tengslum; koma til leiðar.  „Fyrir hans meðalgöngu komst ég í samband við réttan aðila“.

Hafa meðbyr / Hafa vind í seglum ( orðtök)  A.  Í bókstaflegri merkingu um siglingu báts.  B.  Í líkingamáli um velgengni manneskju/málefnis.

Hafa mikið undir (orðtak)  Hafa mikið flatt af heyi í einu; slá mikið niður.  Slíkt var yfirleitt ekki gert áður fyrr nema í rakinni norðanátt/einsýnum þurrki, enda meiri vinna að ná saman heyi en síðar varð.

Hafa mikið við (orðtak)  Leggja mikið í; gera glæsilegt.  „Þú þarft ekki að hafa mikið við þó að ég komi“.

Hafa munninn/kjaftinn fyrir neðan nefið (orðtak)  Vera lipur í máli/ létt um mál; vera vel fær um að svara fyrir sig.  „Þetta er hin hressasta manneskja, og hefur munninn fyrir neðan nefið“.

Hafa (miklar) mætur á (orðtak)  Meta mikils; þykja vænt um; vera kært.  „Ég hef miklar mætur á þessum erfðagrip“.  Gagnstætt er að „hafa litlar mætur á“; þ.e. bera enga virðingu fyrir; hafa skömm á.

Hafa mörg járn í eldinum (orðtak)  A.  Um járnsmíði; hita mörg smíðajárnsstykki samtímis í afli, þó annasamt verði að vinna þau.  B.  Líkingamál; vinna að mörgum verkefnum samtímis.  „Össur á Láganúpi hafði mörg járn í eldinum.  Auk fjár- og kúabúskapar og fiskiróðra stundaði hann grásleppuútgerð og hrognaverkun; var sýslunefndarmaður; sat á Fjórðungsþingi Vestfjarða og í stjórn Orkubús Vestfjarða; var í framboði til Alþingis; sat í stjórn Búnaðarfélagsins og fulltrúi á Búnaðarþingum og þingum Stéttarsambands bænda; sat í stjórn Sláturfélagsins Örlygs og var helsti skotmaður við haustslátrun; stundaði barnakennslu; var prófdómari o.fl.“.

Hafa mörg orð um (orðtak)  Orðlengja; tala óþarflega mikið um; andmæla.  „Hann var óhress með þetta og hafði mörg orð um“.  „Það er óþarfi að hafa mörg orð um þetta; málið liggur ljóst fyrir“.

Hafa nasasjón af (orðtak)  Hafa óljósa vitneskju um; verða áskynja um.  „Hann fékk nasasjón af þessum áformum og lagði blátt bann við þeim“.  Líking við að finna þef/lykt.  Sjá fá nasasjón af.

Hafa niðri (orðtak)  Hafa færi í sjó.  „Við megum ekki draga allir í einu; einhver verður að hafa niðri þó komið sé á slóðann; annars tekur undan“. 

Hafa nokkuð/lítið//vit í kollinum (orðtak)  Vera gáfaður; sýna hugkvæmni.  „Mér líst ekki illa á þennan nýja sýsluskrifara; hann virðist hafa nokkuð í kollinum“.

Hafa nokkuð til síns máls (orðtak)  Hafa töluverð rök fyrir sínu máli; hafa ekki alveg rangt fyrir sér.  „Ég verð að játa að hann hefur nokkuð til síns máls í þessu efni“.

Hafa nóg að bíta og brenna (orðtak)  Hafa nógan mat og geta haldið á sér hita.  „Við höfðum alveg nóg að bíta og brenna í útilegunni“.

Hafa nóg fyrir sig (að leggja) (orðtak)  Vera sjálfbjarga; komast af; geta lifað af. 

Hafa nóg með (orðtak)  Eiga í fullu fangi með; vera fullhertur með.  „Hann gat ekki aðstoðað mig við þetta; hann hafði nóg með að sinna því sem að honum sneri“.

Hafa nóg með sig (orðtatiltæki)  Vera fullhertur með að koma sjálfum sér áfram.  „Ég læt hann ekki bera neitt á brún; hann hefur nóg með sjálfan sig“.

Hafa nóg á sinni könnu (orðtak)  Hafa mikið fyrir stafni; vera önnum kafinn. 

Hafa ofanaf fyrir (orðtak)  A.  Vinna fyrir sér.  „Hann hafði ofanaf fyrir sér með tilfallandi vinnu“.  B.  Stytta stundir; forða frá leiðindum.  „Geturðu ekki haft ofanaf fyrir barninu smástund meðan ég skrepp frá“?

Hafa orð á (orðtak)  Nefna; brydda uppá.  „Vertu ekkert að hafa orð á þessu að fyrra bragði“.

Hafa orð fyrir (orðtak)  Tala fyrir hönd; vera formælandi.  „Hann hafði orð fyrir hópnum“.

Hafa orð um (orðtak)  Telja eftir; draga úr; nöldra/tuða yfir.  „Vertu nú ekki að hafa orð um þetta; þér er enginn vorkunn að raka frá skurðunum eins og hinir strákarnir“!

Hafa/fá pata af (orðtak)  Hafa fréttir af; komast á snoðir um; heyra á skotspónum; heyra fleygt; heyra utan að sér.  „Einhvern pata hafði ég af þessum áformum“.  Pati merkir eitthvað óljóst, sbr pata= benda ómarkvisst.

Hafa rangt við (orðtak)  Svindla; beita óheiðarlegum aðferðum.  „Ég spila ekki við þig ef þú hefur rangt við“!

Hafa ráð á (orðtak)  Hafa efni á; geta greitt.  „Þeir kaupa sér tækin sem hafa ráð á því“.

Hafa/fá/gefast ráðrúm til (orðtak)  Gefast tími til; fá tíma til.  „Ég hef ekki enn haft ráðrúm til að skrifa honum til baka“.

Hafa/eiga ráð undir hverju rifi (orðtak)  Vera ráðagóður.  Sjá ráð er undir rifi hverju.

Hafa rétt/rangt fyrir sér (orðtök)  Hafa á réttu/röngu að standa.  „Þú hefur sennilega rétt fyrir þér um þetta“. „„Ég skal lofa þér fallegustu lífgimbrinni minni í haust hafir þú rétt fyrir þér; og ég skal meira að segja leggja til skotið“!  (PG; Veðmálið). 

Hafa roð við (einhverjum) (orðtak)  Vera jafnoki einhvers; standa í einhverjum; hafa við einhverjum; geta att kappi við einhvern.  „Hann hafði ekkert roð við mér í kapphlaupinu“.

Hafa rænu á (orðtak)  Hafa hugsun á; hugsa útí/fyrir.  „Hafði virkilega enginn rænu á að muna eftir ífærunni“!

Hafa/ vera með samviskubit / Hafa/ vera með vonda/slæma samvisku (orðtak)  Vera haldinn eftirsjá vegna misgjörða sinna.  „Hann sagðist hafa dálítið samviskubit útaf þessu“.

Hafa sans fyrir (einhverju) (orðtak)  Hafa áhuga á einhverju; kunna að meta eitthvað.  „Ég hef engan sans fyrir þessum fjárans boltaleikjum“!

Hafa (einhverntíma/ekki) séð það svartara (orðtak)  Hafa lent í verra veðri/ verri aðstæðum.  „Við lentum þarna í ansi dimmu éli.  En maður hefur svosem séð það svartara og samt rammað á rétta leið“.

Hafa sér til afbötunar/afsökunar/málsbóta (orðtak)  Hafa þá afsökun; nota sem afsökun.  „Hann getur ekki haft veðrið til afbötunar í þetta skiptið“.  „Þetta klúðraðist allt hjá þeim, en þeir hafa það þó til afsökunar að þeir fengu litla sem enga tilsögn“.  Sjá afsökun; biðjast afsökunar; hafa afsakaðan; segja sér til afsökunar.

Hafa sér til blóra (orðtak)  Nota sem fyrirslátt/afsökun.  „Hann missti kindurnar fram alla vík og hafði það svo sér til blóra að hinir hefðu ekki staðið fyrir á réttum stað“.

Hafa sig (af stað) (orðtak)  Tygja sig til brottfarar:  „Það er best að fara að hafa sig“.

Hafa sig allan við (orðtak)  Eiga fullt í fangi með; vera fullhertur með.  „Þeir ruddu heyinu svo skarpt inn í hlöðuna að ég mátti hafa mig allan við að jafna“.

Hafa sig hægan (orðtak)  Stilla sig; halda sig á mottunni; sýna ekki ofstopa/yfirgang/reiði.  „Ég bað hann að hafa sig hægan; ég skyldi útskýra þetta alltsaman“.

Hafa sig í (orðtak)  Koma sér af stað i verk; hefja verk.  „Nú þurfum við að fara að hafa okkur í þetta“.

Hafa sig í burtu (orðtak)  Hverfa frá; snauta burt.  „Hann skipaði þeim að hafa sig í burtu hið snarasta“.

Hafa sig í frammi (orðtak)  Láta á sér bera; vera aðsópsmikill.  „Hann hafði sig frekar lítið í frammi“.

Hafa sig til (orðtak)  Gera sig tilbúinn, t.d. í ferð eða á samkomu.  „Best að fara að hafa sig til“.

Hafa sig upp A.  Standa upp.  „Það er erfitt að hafa sig upp eftir lúrinn“.  B.  Fara upp.  „Farðu nú að hafa þig upp á loft í háttin drengur“!  „Þá fer að koma að því að hafa sig upp á brún með eggin“.

Hafa sinnu/sinningu á (orðtak)  Sinna; sýna áhuga; vinna að.  „Mér finnst þú hafa heldur litla sinningu á náminu“.

Hafa sitt á þurru (orðtak)  Gæta vel sinna hagsmuna; láta ekki standa uppá sig; vera skuldlaus við aðra; hafa sitt hjá sér.  „Hans óreiða kemur mér ekki við; ég hef mitt á þurru“!  Líking við veiðiskap.  Gæri annarsvegar vísað til þess að vera kominn með afla sinn í land, eða hinsvegar til þess að fá hlut án þess að sækja sjó, t.d. bátshlut sem eigandi.

Hafa sitt hjá sér (orðtak)  Bera ekki sín málefni á torg; segja ekki öðrum of mikið um málefni sem rétt er að geyma hjá sjálfum sér.  Getur einnig merkt að vera fastur fyrir; láta ekki aðra hafa áhrif á sig.

Hafa sína hentisemi (orðtak)  Fara sínar eigin leiðir; gera það sem viðkomandi hentar best.  „Ég fékk að hafa mína hentisemi um flesta hluti, svo lengi sem árangur væri tryggður“.

Hafa skal heil ráð hvaðan sem þau koma (orðatiltæki)  Sjálfsagt er að nota góðar lausnir þó ekki hafi manni sjálfum dottið þær í hug.

Hafa skal það heldur er sannara reynist (orðatiltæki)  Gömul speki sem oft er viðhöfð.  Ari fróði Þorgilsson greip til þess varnagla í Íslendingabók sinni á þennan veg: „En er hvatki er missagt er missagt er í fræðum þessum þá er skylt að hafa það heldur er sannara reynist“.

Hafa skal það sem hendi er næst og hugsa ekki um það sem ekki fæst (orðatiltæki)  Spakmælið vísar til þess að maður verði að bjargast við það sem er til staðar í stað þess að vonast eftir öðrum lausnum.

Hafa skömm á (orðtak)  Fyrirlíta; líta niður á; virða lítils.  „Ég hef alltaf skömm á þessum gúrkufjöndum“!

Hafa slæma samvisku af/vegna (orðtak)  Líða illa vegna; hafa á samviskunni.  „Ég hef dálítið slæma samvisku af því að láta þig fara einan í þessa ferð“.

Hafa stjórn á sér (orðtak)  Ráða við sig; geta stjórnað tilfinningum/gerðum sínum. 

Hafa strauminn með sér (orðtak)  Róa í sömu átt og sjávarfallið liggur.  „Ef búist var við að veður spilltist var þess jafnan gætt að róa í þá áttina að menn hefðu strauminn með sér í land.  (LK;  Ísl. sjávarhættir III; heimildir; ÓETh; DE og ÓM). 

Hafa stutt í (orðtak)  Vera með stutt band í einhverju.

Hafa svör á reiðum höndum (orðtak)  Vera tilbúinn með svör; svara greiðlega/strax; láta ekki standa í sér.  „Hún var jafnan með svör á reiðum höndum við öllum okkar spurningum“.

Hafa fréttir/spurnir af (orðtak)  Fá að vita um; fá fréttir af.  „Ég hef ekki haft neinar spurnir af honum síðan“.

Hafa strauminn með/móti sér (orðtök)  Sigla/róa með/móti sjávarfalli.  „Það passar hjá okkur að fara að leggja af stað ef við ætlum að hafa strauminn með okkur fyrir Blakkinn“.

Hafa tal af (orðtak)  Tala/ræða við; eiga orðaskipti við.  „.... leist honum ekki sem best á veðrið en vildi þó fara niður í Ver og hafa tal af félögum sínum“  (TÓ; Yfirlit sjóslysa í Rauðasandshreppi.  Árb.Barð. 2003). 

Hafa tangarhald á (orðtak)  Hafa þau ítök í/ lag á manneskju að gata stjórnað henni að vild.  „Manni finnst stundum eins og þessar stofnanir hafi óeðlilegt tangarhald á ráðherrum“.

Hafa taugar til (orðtak)  Vera hugleikið; þykja vænt um; láta sér annt um.  „Margir hafa sterkar taugar til Kollsvíkur, og álíta þar með réttu sinn samastað og heimaland“.  Sjá römm er sú taug er rekka dregur…

Hafa taumhald á (orðtak)  Hafa undir stjórn; halda aftur af.  „Fleygðu til mín landfestinni svo ég hafi eitthvað taumhald á bátnum meðan hann rennur í kerruna“. 

Hafa til (reiðu) / Hafa reiðubúið/tilbúið / Hafa klárt (orðtak)  Undirbúa; gera tilbúið.   „Hafðu ífæruna tilbúna“.  „Mamma þurfti að hafa til mat og föt á hverjum degi til að senda sjómönnunum í Verið“  (FG; Bernskuminningar; Niðjatal HM/GG).  „Húsfreyja á Láganúpi hafði til mat, sem við snæddum í skyndi og héldum svo af stað“  (ÞJ; Sargon strandið; Árb.Barð 1949). 

Hafa til ábúðar (orðtak)  Búa á an þess að eiga.  „Þau höfðu til íbúðar helming af loftinu, en áttu sér skemmu...“  (EG; Ábúendur Kollsvík; Niðjatal HM/GG).

Hafa til að bera / Hafa (eitthvað/margt/ýmislegt) til brunns að bera (orðtak)  Hafa einhverja hæfileika/kosti/gæði; hafa til síns ágætis.  „Hún hefur marga kosti til að bera, sem gagnast gætu í þessu starfi“.  „Hann hafði margt til brunns að bera sem gagnaðist í þessu starfi“.  Orðskýring óviss, en gæti annaðhvort vísað til viskubrunnsins í norræni goðafræði eða vísað til þess að sá sem sækir vatn í brunn þarf að hafa góð ílát.

Hafa til mat (orðtak)  Elda; matreiða; kokka.  „Nú ætla ég að skreppa heim og hafa til mat; þið komið þegar búið er að hirða“.

Hafa til matar (orðtak)  Nota sem fæðu; hafa í mat; gera sér mat úr.  „Átti hann að hafa grunað að eitthvað óhreint lægi á bakvið, og öruggast væri að eiga ekki neitt á hættu með því að hafa sauðinn til matar“  (TÓ; Frásagnir af Einari Jónssyni í Kollsvík). 

Hafa til málanna að leggja (orðtak)  Hafa eitthvað að segja; liggja (eitthvað) á hjarta.  „Mig langar að heryra hvort hann hefur eitthvað til málanna að leggja“.

Hafa (sér) til saka unnið (orðtak)  Hafa gert sig sekan um; vera valdur að; hafa á samviskunni.  „Ég var sárasaklaus að þessu og vissi ekki til að ég hefði neitt mér til saka unnið“.

Hafa til siðs (orðtak)  Vera vanur; hafa fyrir vana/venju.  „Afi hafði það til siðs á hverjum morgni, þegar hann vaknaði, að fara útá hlað og skyggnast til veðurs og bregða sér um leið útfyrir húshornið og míga; oftast á föðurlandi og nærskyrtu einu fata“.

Hafa til síns ágætis (orðtak)  Hafa þann kost; hafa það með sér; vera þeim kosti gæddur; hafa til brunns að bera..  „Hann hefur ýmislegt til síns ágætis“.  „Vaðurinn hafði það til síns ágætis að vera léttur en sterkur“.

Hafa til skiptanna (orðtak)  Hafa (meðferðis) hrein/þurr föt til að fara í ef íveruföt blotna/ verða skítug.  „Ég held þú ættir að hafa með þér sokka til skiptanna“.

Hafa tíma/ráðrúm til (orðtak)  Geta vegna tímaskorts.  „Ég hef engan tíma til að gera þetta núna“.

Hafa tímann fyrir sér (orðtak)  Vera forsjáll; gæta þess að hafa nægan tíma til framkvæmda.  „Við erum kannski dálítið snemma í því, en mér finnst alltaf gott að haf tímann fyrir mér í svona langferðum“.  „Fyrir“ merkir þarna „framundan“ og vísar til sjómannamáls.

Hafa nokkuð/mikið til síns máls (orðtak)  Hafa sterk rök fram að færa.

Hafa tíma til (orðtak)  Hafa ráðrúm til vegna tíma.  „Ég hafði ekki tíma til að klára allt verkið“.

Hafa tromp á hendinni (orðtak)  Vera með betri úrræði en aðrir í viðureign; vita það sem aðrir vita ekki.  „Mér finnst þú hafir þarna ansi gott tromp á hendinni“.  Líking við spilamennsku.  Sjá spila út trompinu.

Hafa trú á (orðtak)  Vera sannfærður um; halda; telja.  „Ég hef töluverða trú á að þetta sé framkvæmanlegt“.

Hafa (bæði) tögl og hagldir (orðtak)  Ráða öllu; hafa fulla stjórn.  „Hún hefur bæði tögl og hagldir á því heimili“.  Líking við það að binda hey í bagga til flutnings á hestum, og einn maður sjái bæði um tögl og hagldir, en þægilegra þótti að tveir væru í því.

Hafa tölu á (orðtak)  Vita hvað er margt; vita fjölda.  „Hefurðu tölu á því hvað er af fé í dilknum“?

Hafa um að segja (orðtak)  Hafa stjórn á; ráða; geta mótmælt.  „Þeir ráðskast með þetta höfðingjarnir; við smælingjarnir höfum lítið um það að segja“.

Hafa um hálsinn (orðtak)  Hafa trefil eða aðrar hlífar um hálsinn til að verjast kulda.  „Hafðu nú um hálsinn“.

Hafa um hönd (orðtak)  Vera með; nota.  „Eitthvað mun vín hafa verið haft þar um hönd“.

Hafa undan (orðtak)  Um vinnulag; hafa við; láta ekki standa á sér.  „Hann var svo fljótur að hausa að við höfðum ekki undan að fletja“.

Hafa (einhvern) undir (orðtak)  Ná yfirtökunum í viðureign vi einhvern.  „Það munaði ekki miklu að nautið hefði mig undir“.

Hafa undir höndum (orðtak)  Vera með; hafa í sinni umsjá; búa yfir.  „Flestir sem eignuðust dráttarvélar höfðu ekki haft neinskonar vélar undir höndum“  (AÍ; Vélvæðing í Rauðasandshreppi). 

Hafa undirtökin (orðtak)  Hafa betri stöðu í viðureign.  Komið úr leiknum hryggspennu.  Sjá undirtök.

Hafa upp  (orðtak)  Þylja upp; endurtaka.  „Hún hafði þetta orðrétt upp eftir honum“.

Hafa uppá (orðtak)  Finna.  „Svo voru húsakynni í Saurbæ rúmgóð, eins og fyrr segir, svo unga fólkið gat dregið sig nokkuð útúr eftir kaffidrykkju og jafnvel haft uppá grammófóngarmi og dansað stundarkorn“  (S.G: Bréf til mömmu; Árb.Barð 80-90). 

Hafa uppá að hlaupa (orðtak)  Hafa til varúðar/vara; eiga/hafa í bakhöndinni.  „Taktu nokkra króka með okkur í róðurinn, svo við höfum eitthvað uppá að hlaupa ef við missum slóða“.

Hafa uppá (einhvern) að klaga (orðtak)  Hafa undan einhverjum að kvarta; geta fundið að.  „Ég hef ekkert uppá hann að klaga; hann hefur reynst mér vel í alla staði“.  Sjá klaga uppá.

Hafa (lítið/ekkert) uppá sig (orðtak)  „Hafa tilgang.  „Ég held að það hafi ekkert upp á sig að bölsótast þó vélin fari ekki í gang; það er bara til að skemmta skrattanum“.  „Ég veit ekki hvað það hefur upp á sig að galta þetta“.  Áhersla var gjarnan á „á“, einkum ef menn voru að bræða/hugleiða eitthvað, en á „ekkert“ ef sýnd var andstaða.

Hafa uppá vasann (orðtak)  Um peninga/skjal; vera með, eiga.  „Þeir höfðu uppá vasann bréf sem undirritað var af sýslumanni“.  „Honum er betra að hafa eitthvað uppá vasann ef hann ætlar að kaupa bátinn“.

Hafa uppi (orðtak)  Draga upp færi.  „Það er komið töluvert rek.  Ég held við höfum uppi og förum í land“  „Hann er á hjá mér.  Skaka þú áfram meðan ég hef uppi“.  „Við fengum skipun um að hafa uppi færin; það átti að kippa“  (ÞJ; Brimlending í Kollsvík). 

Hafa uppi á (einhverju/m) (orðtak)  Finna eitthvað eftir leit.  „Ég hafði loksins uppi á gleraugunum“.

Hafa uppi áform um (orðtak)  Ætlast fyrir; segja frá áætlunum/áformum; áforma.  „Hafði hann uppi einhver áform um róður í býtið“?

Hafa uppi hverja dulu/tusku (orðtak)  Um siglingu; hafa öll segl uppi sem unnt er/ tiltæk eru.

Hafa uppi kjaft / Hafa uppi stór orð / Hafa uppi stórheit (orðtak)  Gefa miklar yfirlýsingar; vera stóryrtur.  „Þeir höfðu uppi stór orð um þetta í kosningabaráttunni, en það virðist nú alveg vera gleymt“. Sjá uppi á einhverjum kjafturinn.

Hafa uppúr krafsinu/kroppinu / Hafa uppúr því (orðtak)  Hagnast af; hafa eftirtekju/ávinning.  „Við flengdum um allan sjó og reyndum, en höfðum fremur lítið uppúr krafsinu“. Líking við það þegar fé krafsar snjó af jörð, til að ná í beit undir honum.

Hafa uppúr sér (orðtak)  Vinna sér inn tekjur.  „Maður hefur minna uppúr sér í þessari vinnu en hinni“.

Hafa utaná sér / Hafa utanum sig / Hafa utanyfir sig (orðtök)  Vera í utanyfirfatnaði/úlpu.  „Hafðu eitthvað utaná þér; það er þónokkuð kalt núna“.  „Ertu ekki í neinu utanum þig?  Það er ekkert vit í að vera að glænapast svona“!  „Habbdu nú eitthvað utanyfir þig ef þú ætlar að standa yfir fénu“!  Mikið notað í Kollsvík til skamms tíma, en heyrist ekki í daglegu máli annarsstaðar.

Hafa úr að spila (orðtak)  Eiga fé/peninga; vera efnaður.  „Þau hafa líklega ekki úr miklu að spila“.

Hafa úthald (orðtak)  Vera þolinn.  „Hann hefur alveg ótrúlegt úthald drengurinn; ég held að hann hljóti að vera alveg þindarlaus“!

Hafa úti (orðtak)  A.  Hafa árar úti; róa; andæfa.  „Það er farið að reka dálítið á færin.  Þú ættir kannski að hafa úti“.  B.  Hafa færi í sjó; skaka.  „Ég ætla að draga upp; hafðu úti rétt á meðan svo við missum ekki undan“.

Hafa úti  alla króka / öll spjót (orðtak)  Neyta allra ráða til að ná í /fá framgengt; leita stíft eftir.  „Ég hef haft úti öll spjót til að eignast þessa bók“.  „Ég hef úti alla króka til að ná sér í hákarlslykkju“.

Hafa útundan (orðtak)  Leyfa einhverjum ekki að vera með hópi í leik eða öðru.  „Þið megið ekki hafa hann útundan þó hann sé dálítið yngri; þið getið öll leikið ykkur saman“.  Nú er orðtakið að „leggja í einelti“ allsráðandi og mikið notað um það sama.  Orðið „eineltisbarn“ er komið í stað olnbogabarns.

Hafa útúr (orðtak)  Ná einhverju af einhverjum; láta einhvern segja sér eitthvað.  „Léstu hann hafa útúr þér bílinn fyrir þetta frálagsverð“?!  „Ekki hafði ég það útúr honum hvaðan sagan er upprunnin“.

Hafa (skilja) útundan (orðtak)  Vía frá; setja hjá; leggja í einelti.  „Þið megið ekki hafa hann útundan í leiknum“.

Hafa vaðið fyrir neðan sig (orðtak)  Vera varfærinn; gæta fyllsta öryggis.  „Til að hafa vaðið fyrir neðan sig setti hann aukastag yfir bátinn“.  Betra er að hafa grynningar neðanvið sig þegar farið er yfir straumharða á.

Hafa vakandi auga með (orðtak)  Vera á verði gagnvart; gefa góðar gætur; fylgjast með.  „Hann hafði vakandi auga með túnrollunum“.  Sjá hafa auga með.

Hafa vantrú á (orðtak)  Treysta ekki; hafa litla trú á; vera vantrúaður á.  „Ég hef hálfgerða vantrú á þessu apparati“.  „Hann hefur vantrú á að þetta lánist“.

Hafa vara á sér / Hafa varann á (orðtak)  Sýna aðgát; gæta sín.  „Ekki hef ég heyrt um slys í því sambandi, enda þekktu menn þessar aðstæður og höfðu varann á“  (SG; Náttúruhamfarir; Þjhd.Þjms).  „Hér þarf að hafa varann á; hér er dálítið um laust grjót sem gæti skoppað af stað“.  Sjá hafa andvara á sér.

Hafa veðrið/vindinn í fangið (orðtak)  Ganga/snúa á móti vindi.  „á heimleiðinni höfðum við veðrið í fangið og var seinfarið í moldarbylnum“.

Hafa/fá veður af  (orðtak)  A  Eiginleg merking; Finna lykt af.  „Ég gætti þess að læðast hlémegin við tófuna svo hún hefði ekki veður af mér“.  B.  Afleidd merking.  Komast á snoðir um.  „Þess var vandlega gætt að kennarinn fengi ekki veður af þessum bollaleggingum strákanna“.

Hafa veg og vanda af (einhverju) (orðtak)  Sjá alfarið um eitthvað; annast eitthvað, þannig að maður beri af því erfiði og kostnað en njóti einnig heiðurs og annars afraksturs vegna þess.

Hafa verkabýtti (orðtak)  Býtta verkum (sjá þar).

Hafa verra af (orðtak)  Fá ráðningu; verða fyrir meiðingum.  „Hann hótaði því að ef hann sæi þá aftur traðka niður slétturnar sínar að þarflausu þá skyldu þeir hafa verra af“.

Hafa við (orðtak)  A.  Hafa fyrir; vera með tilstand/prjál.  „Það er óþarfi að hafa mikið við þó svona pótintátar sé á ferð“.  B.  Geta fylgt eftir; fara jafn hratt.  „Þú mátt ekki ganga hraðar en svo að strákurinn hafi við þér“.  „Hann treysti mér ekki til að róa á móti sér; hélt að ég hefði ekki við sér, sem gat nú náttúrulega verið satt“  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri).  C.  Viðhafa; framkvæma; hafa fyrir venju/sið; hafa yfir.  „Hann er farinn að hafa það við að koma alltof seint“.  „Hann átti það til að hafa rangt við, ef honum gekk illa spilamennskan“.  D.  Um lendingu báts; hafa úti stjaka/ár afturí báti til að halda honum réttum í ölduna, eftir að stafn nemur við land.  „Vertu tilbúinn með ár til að hafa við meðan við berum af“.

Hafa við að athuga (orðtak)  Gera athugasemdir við; vera mótfallinn; hafa á móti.  „

Hafa við að vera (orðtak)  Hafa fyrir stafni; starfa við; föndra.  „Mér finnst gott að hafa eitthvað við að vera“.

Hafa við hendina ( orðtak)  Hafa tiltækt; hafa nærri sér.  „Hafðu ífæruna við hendina; ef þetta skyldi vera lúða“.

Hafa við orð / Hafa á orði (orðtök)  Segja; nefna.  „Hann hafði það við orð að koma í heimsókn fljótlega“.

Hafa viðþol (orðtak)  Þola við; umbera; harka af sér.  „Ég hef nú ekki viðþol lengur í þessari blíðu; kemurðu með í róður“?

Hafa vit fyrir (orðtak)  Sýna einhverjum framá skynsamlegri leið/aðferð.  „Nú ætlar hann enn að ana á sjóinn í slæmu veðurútliti.  Ég ætla ekki að reyna að hafa vit fyrir honum í þetta skiptið“!

Hafa von um (orðtak)  Vonast eftir.  „Úr þessu hef ég litla von um að féð skili sér sjálft“.

Hafa yfir (orðtak)  A.  Um það þegar ær eða kýr er enn óborin, nokkru eftir eðlilega meðgöngu.  „Búbót hlýtur að bera núna í stórstrauminn; hún er búin að hafa fimm daga yfir“.  B.  Þylja texta/tilvísun; endurtaka.  „Vélarfjandinn fer ekkert frekar í gang þó eitthvað sé haft yfir úr manúalnum“.  „Presturinn hafði yfir biblíutilvitnun“.  C.  Hafa fyrir venju; hafa við; viðhafa.  „Þú verður að lóga hundinum ef hann fer að hafa það yfir að bíta fé“!

Hafa yfir (einhverjum) að segja (orðtak)  Ráða yfir/ stjórna einhverjum.  „Sýslumaður hefur ekkert yfir okkur að segja í þessum efnum“!

Hafa yfirhöndina (orðtak)  Vera með sigurlíkur; hafa betur.  „Ég hafði yfirhöndina framanaf, en svo dró hann á mig.  Við lukum netahreinsuninni á nánast sömu mínútu og sættumst á jafntefli“.

Hafa ýmugust á (orðtak)  Vera smeykur/hræddur við; tortryggja.  „Ég hef alltaf ýmugust á þessum dýjum og reyni að halda krökkunum frá þeim“.

Hafa það (orðtak)  Vera svo.  „Það verður bara að hafa það þó þetta hafi ekki lánast núna; ég reyni aftur síðar“.

Hafa það af (orðtak)  A.  Lifa af; komast af; sleppa lifandi.  „Mér sýnist að lambið ætli að hafa það af“.  B.  Geta; koma í framkvæmd.  „Ætlarðu ekki að hafa það af að klæða þig í dag strákur“?

Hafa það fyrir satt (orðtak)  Telja rétt; trúa.  „Hann sagði mér, og hafði það fyrir satt, að nágranninn væri að flytja búferlum með vorinu“.

Hafa það skítt/slæmt (orðtak)  Vera við slæma heilsu; líða illa.  „Ég hef það alls ekki slæmt þarna, en leiðist“.

Hafa það við (orðtak)  Sýna þá viðhöfn/virðingu/kurteisi.  „Ætlarðu ekki að hafa það við að skipta um föt áður en gestirnir koma“?

Hafa þann hátt á  (orðtak)  Gera/framkvæma þannig; viðhafa það vinnulag.  „Hafði hann þann hátt á við að knýja það mál áfram, að hann bauð Vegagerð ríkisins lán frá Sparisjóðnum til að leggja í ákveðinn vegarspotta í einu, gegn veði í væntanlegum framlögum ríkissjóðs“  (ÖG; Snæbj.J.Th; Árb.Barð 1980-90). 

Hafa þar/þangað að gera (orðtak)  Eiga erindi.  „Þarna eru engin egg; þú hefur ekkert þangað að gera“.

Hafa þá trú (orðtak)  Trúa; vonast eftir.  „Ég hef þá trú að fljótlega verði aftur heilsársbúseta í Kollsvíkinni“.

Hafa þunga bagga að bera (orðtak)  Líkingamál um það að hafa mikið um að hugsa; hafa miklar áhyggjur/sorgir; bera mikla ábyrgð. 

Hafa (allt) öðrum hnöppum að hneppa (orðtak)  Vera upptekinn við annað; vera í öðrum verkum.  „Ég má ekkert vera að þessu; ég hef nógum öðrum hnöppum að hneppa“!  „Hann sagðist hafa alltöðrum hnöppum að hneppa núna, en hann skyldi athuga þetta á morgun“.

Hafa öll ráð í hendi sér / Hafa öll tök á (orðtak)  Vera í góðri aðstöðu til að ráða öllu; ráða örlögum.  „Hann hafði öll okkar ráð í hendi sér“.  „Hann hefur haft öll tök á að ljúka þessu, án þess að nýta þau“.

Hafa öll spjót úti / Hafa öll útispjót (orðtak)  Reyna allar leiðir til að afla einhvers.  „Ég hef haft öll spjót úti til að eignast þessa bók, en ennþá hefur það ekki tekist“.  Líkingin er líklega við veiðiskap; hafa alla króka úti, og hefur spjót þá einhverntíma verið notað um öngul til fiskveiða.

Hafald (n, hk)  Hluti á vefstól; lykkja sem uppistaðan festist í/ er dregin í.  „Við krakkarnir réttum í haföldin og skeiðina“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn HM). 

Hafalda (n, kvk)  Alda hafsins.  „Hafaldan hefur mótað hin margvíslegustu form í klappirnar“.

Hafarí (n, hk)  Vesen; uppistand; tilstand.  „Það kostaði mikið hafarí að ná kindunum aftur, sem sluppu“.

Hafast (s)  Takast; lánast; nást.  „Við þurfum að drífa okkur ef þetta á að hafast fyrir myrkur“.  „Þetta er alveg að hafast, sýnist mér“.

Hafast (ekki) að (orðtak)  Gera; starfa; framkvæma.  „Ætlið þið bara að láta féð sleppa án þess að hafast að“?!  „Hvað höfðingjarnir hafast að, / hinir meina sér leyfist það“  (Hallgr. Pétursson; Passíusálmar).

Hafast/dragast orð uppúr (orðtak)  Fást til að tala.  „Ekki hafðist orð uppúr honum um þetta“.

Hafast (ekki) við (orðtak)  A.  Dvelja; vera.  „Útlaginn hafðist við í byrgi þarna í Miðmundahæðinni“.  B.  Þola; umbera.  „Verkurinn versnaði fljótt, svo ég hafðist varla við um tíma“.  „Maður hefst ekki við í þessum gaddkulda“!

Hafátt (n, kvk)  Vindátt af hafi.  „Hafáttir í Kollsvík geta verið vestlægar og norðlægar áttir.  Hörðustu veður gerir yfirleitt af norðri“.  Sjá landátt.

Hafdi (s, þt)  Dæmi um framburð Kollsvíkinga; þátíð af sögninni „að hafa“.  Ft höfdu.  Þessi harði framburður var tamur fólki sem sumt lifði nærri út 20.öld (  T.d:  TÖ; viðtal á Ísmús 1978).  GG á Láganúpi notaði enn harðari framburð; „habbdi“.

Hafdýpi (n, hk)  Sjávardýpi; dýpi.  „Þarna framundan Grænhólnum er firnamikið hafdýpi“.

Hafðu mín orð fyrir því (orðtak)  Treystu mér.  „Þetta gerðist nákvæmlega svona; hvað sem þeir segja sem ekki þekkja til.  Hafðu bara bín orð fyrir því“.

Hafflötur (n, kk)  Yfirborð sjávar.  „Blakkurinn speglaðist í lognkyrrum haffletinum.  Gamla Rut er sett á flot í Kollsvíkurveri.  Sólóvélin sett í gang og keyrt suður á Bæi“  (ÖG; glefsur og minningabrot). 

Haffær (l)  Um skip.  A.  Haffær skip voru þau skip einungis nefnd áður sem voru hæf til úthafssiglinga; þ.e. gátu þolað flest sjólag.  „Fyrsta haffæra skipið í Kollsvík var án efa skip Kolls landnámsmanns, samkvæmt Landnámu“.  B.  Á nútíma hefur komist á sú skilgreining að það skip sé haffært sem fengið hefur opinbert haffærnisskírteini.  Þar með getur sérhver julla talist haffært skip, hafi hún hina opinberu stimpla.

Hafgall (n, hk)  Geislabrot sem stundum sést við hafsbrún; líkt regnboga.  „Hafgall kallast geisli mislitur við hafsbrún; ei ólíkur hálfþrotnu tungli eða nokkuð áþekkur regnbogafæti; boðar langvinnt regn; að sögn bænda ei skemur en hálfan mánuð“  (BH; Atli).

Hafgjóla / Hafgola / Hafkul (n, kvk)  Útræna; hægur vindur af hafi; getur orðið köld og e.t.v. lagt upp þoku.

Hafís (n, kk)  Hafís hefur iðulega borist upp á Kollsvíkina og alveg suður undir Látraröst; síðast 1968.  Af miklum fjölda flökkusteina frá Grænlandi sem liggja um allar fjörur má ætla að borgarís hafi verið algengur við ströndina, en þeir steinar hafa sennilega setið neðan í ísnum er hann bráðnaði.  Sagnir eru um bjarndýr, t.d. það sem Bjarnargjá og Bjarnarnúpur heitir eftir.  „Hafís kemur þráfaldlega, og eru hans afleiðingar vondar á skepnum og öllu veðurfari, kuldum og gróðurleysi“  (séra Gísli Ólafsson; Sóknarlýsingar 1840).  „Hafís hefur lítið sést hér eftir því sem ég veit best nema smá mor á fjörur. Þó mun ís hafa orðið hér landfastur öðru hvoru fyrir síðustu aldamót. Reyndar segir bóndi minn að ísspöng hafi orðið landföst hér í Útvikum sennilega árið 1944 en á Rauðasandi held ég að ekki hafi komið hafís að landi sem sögur fara af“  (SG; Náttúruhamfarir; Þjhd.Þjms).     „Og svo er það hafísinn, sem áður fyrr var nær árlegur en þó síður en svo aufúsugestur“  (KJK; Kollsvíkurver).

Hafísár / Hafísvetur (n, hk)  „Árið 1967-68 má kalla síðasta hafísveturinn í Kollsvík, þó ekki hafi hann valdið usla.  Þá kom síðast borgarís uppá víkina; íshrafl á fjörur og hafísspöng lá framundan Blakk, suður á röst“.

Hafisfláki / Hafísspöng (n, kk/kvk)  Stór samfelld röst eða tunga af hafís.  „Ofan af Jökladalshæð mátti sjá skjannahvíta, endalausa hafísfláka til norðurs og norðvesturs, og hafísspöng sem teygði sig suðurfyrir Blakk; að Látraröst.  Ekki eru til heimildir um að ís hafi nokkrusinni komist suðurfyrir hana“.

Hafíshröngl (n, hk)  Mikið af smáum hafísjökum eða mulningi.  „Árið 1968 lá hafísspöng suðurmeð Vestfjörðum og sást vel norðvesturaf Blakk.  Nokkuð stór borgarís sat um tíma botnfastur frammi á víkinni, og hafíshröngl var um allar fjörur.  Frá 4 m háum jökum niður í hnefastóra mola“.

Haflægur (l)  Um vindátt; kemur af hafi; norðlægur eða vestlægur.  „Hann heldur þokuruddanum uppað meðan hann er svona haflægur“.

Hafna (s)  A.  Neita; synja.  „Svona boði er erfitt að hafna“.  B.  Um naut; kelfa; geta kálf með kú.  „Ég fór með kúna til nautsins og mér sýndist að það hafnaði hana“.

Hafnarbúi / Hafnarmaður (n, kk)  Manneskja sem býr í Örlygshöfn.  Rauðasandshreppur skiptist í nokkur byggðasvæði eftir staðháttum (sjá Rauðsendingur) og er Örlygshöfn, eða Höfnin, eitt þeirra.  „Hafnarmenn sðyrja ekki um prísa“.

Hafnarfé (n, hk)  Sauðfé Hafnarbúa.  „Það var óvanalega mikið um Hafnarfé í Breiðavíkurrétt núna“.

Hafnarmark (n, hk)  Innsiglingarmerki; leiðarmerki.  „Fjelagið (Vestri) hefir bygt hafnarmörk á Miðleiðinni í Kollsvík og hlaðið upp gömul hafnarmörk á svokallaðri Snorralendingu“  (VÖe; Ungmennafjelög í Rauðasandshreppi). 

Hafnarmaður (n, kk)  Maður úr Örlygshöfn.  „Er við omum á strandstaðinn voru þar nýkomnir þeir hafnarmenn er fyrr getur... “  (ÞJ; Sargon strandið; Árb.Barð 1949). 

Hafnarmenn spyrja ekki um prísa (orðatiltæki)  Ekki er vitað að fullu um uppruna orðatiltækisins, en það mun vísa til þess að í Örlygshöfn eru bújarðir sumar góðar og þar hafa löngum setið efnaðir menn á sinnar tíðar vísu.  Sagt er að þetta sé andsvar hafnarmanns við uppsettu verði kaupmanns á Eyrum.  Hvað sem uppruna líður, hefur þetta tilsvar orðið að orðatiltæki í Rauðasandshreppi.  Er það gjarnan viðhaft þegar menn vilja sýna að verð sé ekki fyrirstaða í kaupum, eða þegar einhverjum blöskrar eyðslusemi annars.

Hafnlaus (l)  Þar sem ekki er höfn.  „Útvíkurnar teljast hafnlausar, samkvæmt þeim kröfum sem nútíma útgerðarhættir gera.  Fyrri tíðar útgerðarmenn settu lendingarskilyrðin þó síður fyrir sig en langræðið.  Þeir einfaldlega löguðu sína báta og aðferðir að skilyrðunum og gerðu Útvíkurnar að mestu verstöðvum sunnanverðra Vestfjarða.  Enginn vafi leikur á að með nýrri útgerðartækni fá þær aftur sinn fyrri sess“.

Hafnorðan (ao)  Hánorðan; vindur af norðri.  „Hann hefur snúið sér og er núna alveg hafnorðan“.

Hafnorður (ao)  Norðan.  „Fram af Bjargtöngum, í hafsuður um útfall og í hafvestur um aðfall, gengur hin nafnkennda Látraröst“:  Lýsing Ara Finnsonar í Saurbæ (MG; Látrabjarg).  „Hann er enn við hafnorður“.

Hafnyrðingur (n, kk)  Norðan vindátt.  „ Landnyrðingur (sunnanátt); útsynningur (suðvestanátt); hafnyrðingur (norðanátt); austnorðan (þegar áttin gengur frá austri til norðurs); og norðaustan (þegar áttin gengur frá norði til austurs)“  (LK;  Ísl. sjávarhættir III; heimildir; ÓETh; DE og ÓM).  „Fuglar hnípnir höfði drjúpa;/ húsin geyma fénað manna./  Hafnyrðingur hvass og napur/ hleður og sundrar bólstrum fanna“  (EG; Þorradagur).

Hafragrautur (n, kk)  Grautur af hafragrjónum, vatni og salti.  „Hafragrautur var einn algengasti spónamaturinn, ásamt hrísgrjónagraut.  Hafragrautur var oftast etinn með mjólk og súru slátri“.

Hafrableytti (n, hk)  Réttur sem samanstendur af ósoðnum hafragrjónum, mjólk, rúsínum og lítilsháttar kanilsykri eða kakó.  „Barnaskóli Rauðasandshrepps var rekinn í Kollsvík einn vetur, líklega 1968-1969, og nemendur voru sumir í vist á Láganúpi og aðrir í Kollsvík.  Hafrableytti var í uppáhaldi sem morgunmatur sumra þeirra“. 

Hafrannsóknir (n, kvk, fto)  Rannsóknir á eiginleikum og hegðun sjávar og þess sem í sjónum er.  „Ein grein sjávarrannsókna hófst fyrir tilstilli og hvatningu Kollsvíkings, VÖ skrásetjara; það eru rannsóknir á straumhraða nærri ströndum landsins; m.a. í þeim tilgangi að greina umfang og nýtingarmöguleika sjávarfallaorku við landið.  VÖ beitti sér fyrir málinu meðal Alþingismanna; m.a. með því að leggja fram skýrslur sem sýndu líklegt umfang sjávarorku, byggða á rannsóknum í Írlandi og víðar.  Í kjölfarið kom fram þingsályktunartillaga allra flokka á þingi, og vorið 2014 var hún samþykkt samhljóða.  Valorka, þróunarfyrirtæki VÖ, efndi einnig til samstarfs við Hafrannsóknastofnun, háskólana á Íslandi og Færeyjum, verkfræðifyrirtæki og fleiri um að hefja þessar rannsóknir þegar fé fengist til þeirra“.

Hafraseyði (n, hk)  Seyði af hafragrjónum.  „Hafraseyði þykir gott að gefa kúm og kindum við meltingartruflunum af ýmsu tagi.  Einnig ef skepnur missa jórtur, t.d. vegna votheysveiki“.

Hafravellingur (n, kk)  Annað heiti á hafragraut.  „Mikið væri nú gott að fá hafravelling með slátri“.

Hafrót (n, hk)  Stórsjór; rosi.  „Það er hætt við að ekki lini þetta hafrót meðan hann hangir í norðanáttinni“.

Hafræna (n, kvk)  Annað heiti á aðlögn, lítið notað a.m.k. í seinni tíð.

Hafsauga / Hafsbrún (n, hk)  Fjærst á sjó; við sjóndeildarhring.  „Þú rærð ekki út í hafsauga á þessari kænu“.

Hafsbotn (n, kk)  Sjávarbotn.  „Þá er árans hnífurinn kominn hálfa leið niður á hafsbotn“!

Hafsjór af fróðleik (orðtak)  Mikið af fróðleik.  Stundum notað um fróðan mann.

Hafskip (n, hk)  Skip sem siglt getur um úthöf; millilandaskip.  „Hann hefur að líkindum talið sig vera kominn á hafskip, miðað við litlu skektuna sína, því þessi bátur sem hann var á nú, var stórt fjögurra manna far“  (KÓ; Róið úr Kollsvíkurveri).   

Hafskipaleið (n, kvk)  Siglingaleið stórra skipa.  „Eitthvað fer nú þessi grynnra en venjulega hafskipaleið“.

Hafstraumur (n, kk)  Straumur í hafi.  Straumar á landgrunni úrtifyrir Kollsvík eru að mestu sjávarfallastraumar.  Tvisvar á dag verður fjara og tvisvar flóð, en þó ríflega það.  Jafnoft skiptir um stefnu sjávarfallastraumurinn, sem liggur meðfram ströndinni; norðurfall og suðurfall.  Á milli verða fallaskipti/snúningur/stans/brestur.  Norðurfallið er nokkru kröftugra en suðurfallið.  Stórstraumur verður einusinni í hverjum tunglmánuði, en þá verður meiri munur flóðs og fjöru og straumur hraðari.  Smástreymi verður þar á milli.  Þar sem straumurinn fer fyrir annes og yfir grynningar herðir hann hraðann og verða þar rastir.  Mesta röst við Ísland er Látraröstin.  Hún verður gríðarlega öflug, einkum í norðurfalli þegar sjávarmassinn úr Breiðafirði spýtist vestur og norðurfyrir Bjargtangana, og er þá varasöm skipum.  Rastir myndast einnig við núpana, og er Blakknesröstin einnig varasöm stundum; einkum þegar samtímis er mikil bára.  Sjávarfallatraumar hafa löngum ráðið miklu um sjósókn úr Kollsvík og öðrum Útvíkum.  Einkum skipti það máli á tímum árabáta að hafa strauminn með sér við út- og heimróður, en einnig er veiði nokkuð háð því hvernig stendur á falli og hvernig stendur á straumi.  Sjávarstrumar á Kollsvík hafa ekki verið mældir eða rannsakaðir.  Sameiginleg afleiðing strauma og hafróts er hinn mikli skeljasandur á fjörum, sem einkennir Útvíkurnar.  Þó brimið sjái að mestu um að moka honum upp af sjávarbotni, benda ýmsar líkur til þess að straumar hafi mikil áhrif.  Látraröstin spýtir eflaust miklum sandi úr Sandsbug vesturfyrir Tanga, auk þess sem framleiðsla á víkunum er nokkur.  Líklegt er að frá hinni öflugu Látraröst liggi hringiður upp á hverja vík fyrir sig, og hafi þær áhrif á það hvernig sandurinn leggst á fjörur.  Slík hringiða skýrir t.d. hið sífellda suðurfall á Seljavík, og líklega einnig sókn sands suðurmeð fjörunni í Kollsvík.  Mikil orka býr í hafstraumum, og í Kollsvík kom fram fyrsta einkaleyfishæfa hugmyndin hérlendis að sjávarfallahverfli.  Má ætla að í náinni framtíð verði hafin nýting á gríðarlegri orku þessara strauma, og að sú nýting verði. þegar frá líður, mikilvægari en vatnsorka og jarðhitaorka sem nú eru nýtt hérlendis.

Haft / Haftband / Haftspotti  A.  Almennt um hindrun/fyrirstöðu.  B.  Snærisspotti sem notaður er til að hefta kýr meðan þær eru mjólkaðar.  „Hafðu með þér nýjan haftspotta fram í Túnshala þegar þú ferða að mjólka.  Hinn er alveg ónýtur“.  Fyrrum voru höft unnin úr togi.

Hafurkitti (n, hk)  Sléttbakur; Íslandssléttbakur.  „Í Málmey á Skagafirði rak 40 álna langan hval er menn nefndu hafurkitti (sléttbakur) ....“  (TÓ; Frásagnir af Einari Jónssyni í Kollsvík). 

Hafurtask (n,hk)  Fylgifé; farangur; farviður; búslóð; pjönkur; tjönkur.  „Ertu örugglega með allt þitt hafurtask fyrir ferðalagið“?  Task og teski er að stofni til sama orðið og taska.  Merkir því orðið farangur meðferðis.

Hafvilla (n, kvk)  Villa á sjó.  „Það lagði yfir slíka gerningaþoku að við vorum nærri lentir í hafvillum“.

Hafþoka / Hafþokubakki (n, kvk/kk)  Þoka sem liggur á sjónum en ekki á landi, eða er ekki komin inná land.  „Það er rétt að hafa kompásinn við hendina ef hann skyldi slá þessum hafþokubakka eitthvað nær“.

Hafþök (n, hk, fto)  Þakinn sjór; flotar.  „Það eru hafþök af ís að sjá hér útaf Blakknum“.  „Nú eru hafþök af marglyttu um allan sjó“.

Haförn (n, kk)  Stórvaxinn fugl af haukaætt.  Lifir í norðurhluta Evrópu og var algengur hérlendis fyrrum.  Gengið var mjög nærri stofninum með veiðum fyrr á tíð, en örninn þykir skaðvaldur við búfé og varp.  Staðfugl sem nú er algengastur kringum Breiðafjörð.  Sést iðulega í Kollsvík.  Fullvaxinn haförn er 70-90 cm langur og vænghafið 200-240 cm; þyngd um 5 kg; karlfuglar heldur smávaxnari. 

Haga  vel (orðtak)  Henta vel.  „Þú hefur þetta bara eins og þér hagar best“.

Haga/aka seglum eftir vindi (orðatiltæki)  A.  Bókstafleg merking.  B.  Haga gerðum og orðum eftir aðstæðum.

Haga sér skikkanlega/ eins og maður/ guðsbarnalega (orðtak)  Sýna stillingu /mannasiði í framkomu.   „Mundu nú að haga þér skikkanlega í messunni“.  Æi krakkar; getiði aldrei hagað ykkur guðsbarnalega“?

Haga svo til (orðtak)  Stendur þannig af sér; liggur svo í málum; eru aðstæður með þeim hætti.  „Þarna hagar svo til að sjór fellur í berg, en komast má ofan forvaðans eftir tæpum þræðingi“.

Hagabeit / Hagaganga (n, kvk)  Beit/ágangur sauðfjár í úthaga.  „Ég leyfði honum að koma með fáeinar kindur í hagabeit“.  „Mikið af Láganúpsfé hafði jafnan hagagöngu í Breiðuvík“.

Hagalagður (n, kk)  Ullartjása sem ær hefur tapað í haga.  Stundum, ef ull var í háu verði, fóru krakkar og tíndu hagalagða í poka.  

Hagalétt (l)  Rýrir bithagar fyrir sauðfé; léttir hagar.  „Þarna efst á hálendinu er fremur hagalétt“.

Haganlega (l)  Vel; lipurlega; af lagni/útsjónarsemi.  „Þegar að er gáð sést hversu haganleg steinhleðslan er“.

Hagar til (orðtak)  Er málum háttað; er hlutum skipað.  „Þannig hagaði til að Júlli var með þeim fyrstu til að ljúka dagsverki sínu og var þá fljótur til að komast út úr húsi og undir bert loft“  (PG; Veðmálið). 

Hagaspakur (l)  Hagvanur.  „Brúnshóll dregur nafn af brúnum hesti sem þar var hagaspakur  (ÁÓ o.fl; Örn.skrá Skápadals).

Hagatollur (n, kk)  Gjald fyrir hagagöngu.  „Ég tek ekki hagatoll þó hingað slæðist nokkrar rollur“.

Hagbönn (n, hk)  Jarðbönn; engin hagabeit, oftast vegna þess að klakabrynja eða harður skari eða djúpur snjór liggur á jörðinn.  „Það voru alger hagbönn á síðari hluta þorrans“.  Algengara er að tala um jarðbönn.

Hagfæringur (n, kk)  Lamb að hausti sem fært var frá móður sinni að vori, meðan fráfærur voru viðhafðar.  Þessi lömb voru að jafnaði afurðaminni en þau sem gengu undir.  „Gamalt mat var að kirkjan fengi 2 álnir fyrir bátsför í Bug, en margir formenn kusu heldur, eftir að lóðir fóru að tíðkast, að greiða hagfæringslambs andvirði fyrir afnot sín af Bugnum árn hvert...“  (BÞv; Örn.skrá Sauðlauksdals).

Hagga (s)  Hreyfa við; bifa; færa örlítið/með erfiðismunum.  „Þetta er svo þungt að þú haggar því ekki einn“.  „Honum varð ekki haggað eftir að hann beit þetta í sig“.

Haglél (n, hk)  Él með haglsnjó.  „Það gerði á okkur dynjandi haglél á miðri leið“.

Hagjörð (n, kvk)  Beit; beitiland.  „Það var oft ágæt hagjörð á Hnífunum, þó hagbönn væru víða í Víkinni“.

Hagl (n, hk)  A.  Haglsnjór; hart hnöttótt snjókorn.  B.  Él með haglsnjó.  „Það gerði á okkur fjári gróft hagl á leiðinni“.  C.  Blýkúla sem notuð er í haglaskot.  „Tyggðu máfinn varlega; það gætu leynst högl í honum“.

Haglaust (l)  Engir bithagar; hagbönn.  „Það var talið hér áður fyrr að þegar haglaust væri orðið í Parti á Rauðasandi og Krák í Sauðlauksdal væri haglaust í öllum Rauðasandshreppi“  (RÍ; Ágrip af sögu kirkju og presta í Sauðlauksdal).

Hagldabrauð (n, hk)  Kringla; brauð með sérstöku lagi.  Nafnið hagldabrauð var sjaldnar notað en kringla, en það er líklega dregið af lögun kringlunnar, sem ekki er ólík högldum.

Hagldir (n, kvk, ft)  Sjá högld.

Hagleiksmaður / Hagleikskona (n, kk)  Mjög handlagin,listfeng og útsjónarsöm manneskja.  „Sigríður á Láganúpi var mikil hagleikskona á öllum sviðum handverks.  Fjölhæfari listamann er varla unnt að hugsa sér.  Hún teiknaði; málaði málverk með olíu, akríl og vatnslitum; var eina manneskjan sem vitað er að hafi náð góðum tökum á því að mála á náttúrulegar hellur; hún skar út hina margvíslegustu smíðisgripi; hún vann í alabastur, gler og steinsteypu; og hún hafði einstakt auga fyrir því að nýta náttúruleg form í sín listaverk; hvort heldur það var núinn rekaviður; sandblásnar girðingarrenglur; hellur vaxnar skófum og mosa eða holugrjót af Hnífum.  Frumleiki, útsjónarsemi og glettni er í fyrirrúmi í hennar verkum, en einnig sterkar taugar til  náttúrunnar, þjóðsagna og lifsbaráttu fyrri kynslóða.  Hún hefur vart haft undan að inna eftir pöntunum, en algengt er að hún sé fengin til að mála tækifærismyndir eða gamla bæi á hellur, eða skrautrita skjöl.  Sigríður var einnig mikil hannyrðakona, eins og móðir hennar; prjónaði, heklaði, aumaði, flosaði, smíðaði og vann yfirleitt hvaðeina sem að höndum kom.  Jafnvel eftir að hún lamaðist á fótum á efri árum hélt hún áfram sinni listsköpun, og er enn að (85 ára gömul árið 2015); alltaf með sömu bjartsýnina og jákvæðnina að leiðarljósi sem einkennt hefur hana alla tíð.

Hagleikssmíði (n, kvk)  Listavel gert listaverk eða nytjagripur.  „Þetta var hin mesta hagleikssmíði“.

Haglendi (n, hk)  Úthagi; bithagi sauðfjár.  „Í Látrabjargi var afar gott haglendi, þar sem það á annað borð var grasi gróið“  (PG; Veðmálið). 

Haglél (n, hk)  Úrkomulota með haglsnjó.  „Við þurfum að setja féð inn; það stendur í höm í þessum hagléljum“.

Haglétt / Haglítið (l)  Lítið um hagabeit.  „Ekki skil ég hvernig hún getur skilað svona vænum lömbum; að ganga á svona hagléttu landi“.  „Þarna er skjólsælt, en afskaplega þurrt og haglítið“.

Hagmælska (n, kvk)  Skáldgáfa; það að vera hagmæltur.  „Sérstaklega hafi Jóni (í Gröf, föður Einars í Kollsvík) verið við brugðið fyrir gáfur og mannkosti.  Einnig hafi Jóni í Gröf verið talið til gildis glaðlyndi, spaug og lipur hagmælska“  (TÓ; Kollsvíkurætt). 

Hagmæltur (l)  Á létt með að yrkja ljóð/kvæði.  „Kollsvíkingar hafa löngum verið hagmæltir en engan veit ég þó lipurri í kveðskap nú á tímum en Guðbjart bróður minn“  (VÖ).

Hagræða seglum (orðtak)  Lagfæra horf segla þannig að byr nýtist sem best; haga seglum eftir vindi.  „… við Pétur kunnum hvorugur að fara með vél og getum ekki tveir hagrætt seglum eftir vindstöðu“  (Ívar Ívarsson; Hvatt bæði; Lesb.Tímans 1964). 

Hagsýni (n, kvk)  Sú list að sjá raunhæfar leiðir/ávinning í viðfangsefnum.  „Líklega hafa þeir komist næst í hagsýni sem náðu að lifa góðu lífi í afskekktustu byggðum landsins, jafnvel á tímum hallæris og þrenginga“.

Hagstætt/Óhagstætt (veður) (l)  Lýsing á veðri til þeirra verka sem fyrir lágu.  „ Þarna var samankominn allstór hópur manna til aðstoðar við myndatökuna og átti að byrja að morgni ef veður yrði hagstætt.  En veður var óhagstætt og versnaði þegar kom fram á daginn...“   (ÁE; Ljós við Látraröst).

Hagur (l)  Um hagleiksmann/-konu; laginn; útsjónarsamur.  „Sigríður á Láganúpi hefur þótt manna högust í höndum og útsjónarsöm í öllu sem hún tekur sér fyrir hendur“   Einnig mikið notað; dverghagur.

Hagur (n, kk)  Hagsmunir.  „Stjórnin skal annast bókakaup og útlán bóka, og allan hag fjelagsins“  (Reglur Lestrarfjelagsins Bernskan í Rauðasandshreppi). 

Hagvanur (l)  Vanur á viðkomandi slóðum; kannast við sig.  „Sú svarta er hagvön á Bjarginu“.  „Maður var nokkuð hagvanur í Stóðunum á þessum árum“.  „Ærnar leita þangað sem þær eru hagvanar“.

Hagyrðingur (n, kk)  Sá sem á létt með að yrkja vísur og kvæði svo vel fari.  „Mikið hefur verið um hagyrðinga í Kollsvíkurætt, en flestir fara mjög dult með þá hæfileika“.

Haka niður (orðtak)  Um bát; höggva niður í botn í báru og á grunnsævi.  „Okkur hafði rekið svo grunnt á Láturdalinn að báturinn var farinn að haka niður“.

Hala (s)  Draga; toga.  „Við förum tveir upp og hölum upp eggin, en þú verður niðri og heldur við“.

Halaband (n, hk)  Band til að halda hala kúnna uppúr skítnum.  Efri enda var fest yfir flórnum en sá neðri var bundinn í lykkju sem gerð var í halaskúf kúnna.  Ganga þurfti vel frá lykkjunni til að hún gæfi ekki eftir.  Stytt var í bandinu meðan mjólkað var, „halinn bundinn upp“, til að honum væri ekki slegið í andlit.

Halablökk (n, kvk)  Blökk/skoruhjól/trissa með stuttum spotta áfestum.  Þannig blökk er hluti af fluglínutækjum sem notuð eru til að bjarga mönnum úr strönduðu skipi í land.  Rakettu er þá skotið frá landi út í skipið, með áfestri grannri taug.  Út í skipið er dregin halablökk sem tildráttartaug gengur í gegnum.  Blökkinni er fest hátt á skipið; þá geta menn í landi dregið björgunarstól fram og til baka á milli og bjargað skipverjum.  „Ú Kollsvík höfðum við með okkur línubyssu, línur, eldflugur og halablökk“  (ÞJ; Sargon strandið; Árb.Barð 1949). 

Halahár / Halaskúfur Hárbrúskur neðst á hala kúa.  „Gakktu vel frá þegar þú benslar lykkju í halaskúfinn“.

Halaklippa (s)  Klippa hala/skott af skepnu.  Sjá einnig stertstýfa.

Halaklipptur (l)  Um skepnu sem búið er að halaklippa.  Oftast í líkingunni eins og halaklipptur hundur.

Halanegri (n, kk)  Nokkuð notað skammaryrði um tíma.  Lýsti þó enganvegin neinum fordómum á blökkumönnum.  „Í hvaða moldarflagi varstu núna drengur?  Þú ert eins og halanegri í framan“!

Halarófa (n, kvk)  Margir einstaklingar í röð.  „Þarna kemur féð í halarófu niður Hjallana“.

Halasláttur (n, kk)  Sláttur; stærilæti; gustur.  „Það er heldur halasláttur á frúnni stórbóndans núna“!

Halasnælda (n, kvk)  Áhald til að spinna þráð; mikið notað áður í tóvinnu.  „Líka var halasnælda notuð talsvert mikið til að tvinna og þrinna á; einkum gróft band“  (SG; Prjónaskapur; Þjhd.Þjms).

Halastjarna (n, kvk)  Kómeta; loftsteinn sem kominn er úr loftsteinabeltum sólkerfisins innfyrir brautir reikistjarna.  Frá jörðu séð er gjarnan langur lýsandi hali á eftir hnettinum.  Meginbelti loftsteina eru tvö; Kuipier-beltið og Oort-skýið og liggja óralangt utanvið ystu reikistjörnur.  Þar er safn grjóthnullunga og íshröngls sem álitið er að sé afgangur frá myndun sólkerfisins.  Af og til hrapar einn þessara hnullunga í átt til sólar, oftast á mjög sporöskjulaga braut sem í annan endan liggur all nærri sólinni.  Hnullungurinn er oftast úr grjóti, ryki og ís og þegar hann kemur í aukna sólgeislun losnar um efniseindir sem eftir það fylgja hnettinum eftir sem hali; upplýstar af sólarljósinu.  Sólvindurinn sér til þess að halinn vísar frá sólu, en frá jörðu séð getur hann legið til hliðar.  Í fornöld var talið að þetta fyrirbæri væri tákn guða á himni; jafnvel lýsandi sverð sem boðaði ógn og skelfilega viðburði.  Segir t.d. svo í Fitjaannál:  „Sást ein skelfileg kómeta á náttþeli í Austurálfunni; að mynd sem eitt slagsverð.  Sýndist taka frá himni og næsta ofan á jörð; sneri egginni mót Persía en oddinum til Konstantínópel; lit sem blóð.  Um þann tíma sást einninn kómeta í Vesturálfunni“.  Nú er meira vitað um halastjórnur og þar með að sumar þeirra birtast ítrekað með jöfnu millibili.  Fyrstur til að reikna út slíka endurkomu var stjörnufræðingurinn Edmund Halley, en hann spáði því að halastjarnan sem við hann er kennd myndi birtast jólin 1758.  Spá hans rættist, þó hann lifði ekki að sjá það sjálfur.  Halleys-halastjarnan sást síðast frá jörðu 1986 og þá var unnt að rannsaka hana, t.d. með gervihnöttum.  Halastjörnur eru lausar í sér en stærðin getur verið allt að tugum km.  Halinn getur hinsvegar verið yfir milljón km að lengd. 

Hald (n, hk)  B.  Tak; handfesta; handfang.  „Ég er með gott hald á festinni“.  „Haldið brotnaði af könnunni“.  B.  Það að halda föstu; handtaka.  „Fanginn slapp úr haldi“.  C.  Stoð; gagn.  „Mér sýnist fremur lítið hald í þessum spotta“.  „Hann var henni til halds og trausts í þessum erfiðleikum“.  D.  Álit; ágiskun.  „Það var hald mannað að báturinn hefði farist vegna offermis“.  E.  Stytting á skepnuhald.  „Höld hafa verið fremur góð hjá mönnum þetta árið“.  F.  Sigstaður.  Sjá hér á eftir.

Hald (n, hk)  A. Sigstaður; eggja-/fuglsvæði.  Orðið mun ekki hafa verið notað annarsstaðar á landinu í þessari merkingu.  „Fyrsta haldið vestanfrá er Ritugjá...“ Frásögn DE (MG;  Látrabjarg). „Höld voru kallaðir staðirnir sem sigið var á“  “  (DE; Örn.skrá Látrabjargs).  B. Trú; álit.  „Það var hald manna að ástandið hefði ekki verið eðlilegt“  (Guðrún Grímsdóttir um Sargon-strandið; Útkall við Látrabjarg).  C.  Hald á bolla eða öðru áhaldi.  D.  Það sem heldur örugglega.  „Mér sýnist orðið vafasamt hald í þessum gamla vað“?  „Sláðu spottanum um nibbuna; hún er öruggt hald“.

Halda (n, kvk)  Handfang.  „Haldan losnaði af fötunni öðrumegin“.  „Ég kann betur við bolla með höldu“.

Halda (s)  A.  Hafa tak á.  „Viltu halda á þessu smástund fyrir mig“?  B.  Vera með; hafa hjá sér; láta ekki af hendi.  „Það er ómetanlegt að halda heilsunni“.  C.  Hafa í sinni umsjá.  „Það getur verið umhendis að halda hund í þéttbýli“.  D.  Fara; stefna; ganga; sigla; aka.  „Þá var veðurútlit orðið mjög ískyggilegt.  Ekki var það látið hafa áhrif, heldur haldið tafarlaust á Hrafnseyrarheiði“  (ÖG; Glefsur og minningabrot; heimferð frá Núpi). 

Halda að (orðtak)  A.  Halda báti við bryggju/hlein/land.  B.  Um umbúnað/fatnað; styðja þétt við.  „Umbúðirnar um fótbrotið þurfa að halda hæfilega þétt að fætinum“.  C.  Sýna sparnað/aðhald.  „Það þarf að halda þétt að buddunni þegar svona árar“.  D.  Bjóða ítrekað; hvetja til töku/neyslu.  „Það er ekki gustuk að halda víni að mönnum sem eru veikir fyrir því“.

Halda að sér höndum (orðtak)  Vera aðgerðalaus; sitja með hendur í skauti; hafast ekki að.  „Eitthvað verður að gera; það þýðir ekki bara að sitja og halda að sér höndum“!

Halda að verði sitt síðasta (orðtak)  Búast við endalokum/dauða.  „Þá vissum við ekki okkar rjúkandi ráð og héldum að þetta yrði okkar síðasta“  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri). 

Halda af (orðtak)  Þykja vænt um; halda uppá.  Dönsk sletta sem nokkuð var notuð framá 20. öld af sumum.  „Er sagt að Einar (Jónsson ættfaðir í Kollsvík)hafi verið kallaður vitur maður og lesinn...   En Gísi Konráðsson segir ennfremur að lítill mundi hann trúmaður, og læsi jafnan villurit það er kallast „Jesús og skynsemin“, og héldi mjög af því“  (TÓ; Frásagnir af Einari Jónssyni í Kollsvík). 

Halda af stað (orðtak)  Leggja af stað; byrja ferð.  „Eftir hvíldina héldum við af stað aftur“.  „Ákveðum við þá að halda þegar í stað í land og var nú haldið af stað með stefnu á Blakknestá“  (ÖG; Glefsur og minningabrot;fiskiróður). 

Halda aftur af sér (orðtak)  Stilla sig um; sitja á sér.  „Stráknum þótti erfitt að halda aftur af sér með að gá strax í pakkann“.

Halda á (orðtak)  Halda áfram; drífa sig.  „Við verðum að halda á til að ná heim fyrir myrkur“.  „Gísli gamli kom æpandi á móti syni sínum og sagði: „Ja þetta áttir þú ekki að gera.  Þú áttir að sigla; halda á að sigla.  Þá hefðir þú haft lagið upp“ “  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri).    „Það verður að halda á eins og kostur er, því birtutíminn er stuttur“  (ÁE;  Ljós við Látraröst).  „Þannig var haldið á heim að Hænuvík“  (ÞJ; Sargon strandið; Árb.Barð 1949). 

Halda á loft / Halda á lofti (orðtak)  Um málefni/sögu; halda í umræðu; láta berast.  „Það er óþarfi að halda þessu bulli á loft“!  „Vísnagerð var miklu meira haldið á lofti þegar ég var strákur…“ (MH; Mbl 04.01.2017).

Halda á móti (orðtak)  Um veður; þegar vindur úr einni átt hamlar því að hvessi úr annarri.  T.d. þegar austanstæðan meginvind leggur annarsvegar norður fyrir Bjargtanga og hinsvegar suðurmeð Núpum; mætast á Kollsvík, þannig að þar verður hæglætisveður. 

Halda (illa/vel) á spilunum (orðtak)  Standa /illa/vel) að málum; haga málum (illa/vel).  „Mér finnst að hann hafi haldið sérlega vel á spilunum í þessum málarekstri“.

Halda (vel) á spöðunum (orðtak)  Halda vel áfram; duga; standa sig vel.  „Þú mátt aldeilis halda á spöðunum ef þú ætlar að ná prófinu“.  „Við verðum að halda vel á spöðunum til að ná heyinu saman fyrir rigninguna“.  Spaði var spjald sem notað var við vefnað.  Má vera að orðtakið vísi til þess; eða þá vinnu með reku.

Halda áfram (orðtak)  A.  Ganga í þá átt sem ætlað er.  B.  Halda sig að verki; stöðva ekki vinnu.  „Við megum halda betur áfram ef þetta á að klárast í dag“.

Halda dauðahaldi í (orðtak)  Vilja helst ekki sleppa.  „Ég hélt dauðahaldi í hálsbandið og togaði, meðan þeir ýttu á kúna; sem að lokum náði að rífa sig upp á skurðbakkann“.

Halda ekki/varla vatni yfir (einhverju) (orðtak)  Sjá mega ekki/vart vatni halda.

Halda fé til beitar (orðtak)  Hafa fé á beit og standa hjá ef þurfa þykir.  „Hann (GG) vildi halda fé til beitar og stóðum við stundum saman yfir fé að vetrinum í Vatnadalnum; á Hnífunum eða niðri við sjó þegar fjörubeit var“  (GÖ; minningabrot).

Halda fram (orðtak)  Fullyrða; segja fullum fetum.  „Það þýðir ekkert að halda fram svona kjaftæði“!  Enn fastar er kveðið að með orðtakinu „halda blákalt fram“; sem er að fullyrða án nokkurs vafa.

Halda framhjá (orðtak)  Vera ótrúr (maka sínum).  „Gísli Konráðsson segir að Guðrún hafi þótt stórlynd, en mikilhæf í mörgu og Einari hafi farist vel við hana þótt jafnan héldi hann framhjá henni, eins og Gísli orðar það“  (TÓ; Frásagnir af Einari Jónssyni í Kollsvík). 

Halda frá (orðtak)  A.  Halda einhverju í burtu frá öðru.  „Það þarf að halda kúnum frá flekknum þegar þær eru reknar í girðinguna“.  „Ég setti upp fuglahræðu til að halda varginum frá“.  B.  Halda neðanfrá í spotta þegar t.d. eggjafata er dregin upp kletta, til að varna því að hún sláist utaní bergið svo eggin brotni“.

Halda (einhverjum) frá verki (orðtak)  Koma í veg fyrir að eðlilega sé unnið.  „Jæja, ég ætla að fara að koma mér; það gengur ekki að halda þér lengur frá verki“!

Halda friðinn (orðtak)  Valda ekki ófriði; efna ekki til illinda.  „Reyniði nú að halda friðinn drengir“!

Halda haus (orðtak)  Geta reist upp höfuðið þrátt fyrir veikindi/syfju/þreytu.  „Kýrin er að hressast af doðanum; hún er farin að halda haus“.  „Ég var svo þreyttur að ég hélt ekki haus“.

Halda hátíð / Halda heilagt (orðtak)  Taka sér frí frá vinnu/róðrum.  „Við höldum  heilagt á morgun ef spáin gengur eftir“.

Halda holdum (orðtak)  Leggja ekki af; horast/megrast/grennast ekki.  „Forðagæslumönnum fannst merkilegt hvað féð hafði haldið holdum um veturinn“.  „Réttu mér nú eina feita hangiketssneið í viðbót, svo ég haldi holdum“!  Sjá tapa holdum.

Halda hús / Halda heimili (orðtak)  Sjá um heimili; vera með í heimili.  „Í Bakkahúsinu bjó einnig Steinn Bjarnason.  Hann hélt hús með móður þeirra bræðra“  (EG; Ábúendur Kollsvík; Niðjatal HM/GG).

Halda hlífiskildi yfir (orðtak)  Hlífa; vernda; vægja.  „Ekki skil ég hversvegna þið viljið halda hlífiskildi yfir þeim sem raunverulega á sökina“!  Vísar til þess í orrustu að maður verji fallinn/særðan félaga sinn með því að bregða skildi yfir hann, gegn atlögu andstæðinganna.  Stundum orðað þannig; „halda skildi fyrir (einhverjum)“, eða „bera skjöld fyrir (einhvern)“.

Halda hvorki vatni né vindi (orðtak)  Vera illa þéttur.  „Húsið er nú orðið svo gisið að það heldur hvorki vatni né vindi“.  Einnig var notað orðtakið að „halda hvorki veðrum né vindi“ í sömu merkingu.

Halda höfði (orðtak)  A.  Halda reisn/virðingu; halda lífi.  „Skyldi ríkisstjórnin halda höfðinu í þessu máli“?  B.  Vera hress; geta reist höfuð vegna lasleika.  „Ég held að það verði að drepa þessa votheysveikiskind útaf; hún heldur ekki höfði og er alveg hætt að geta étið“.

Halda (fé) inni (orðtak)  Hleypa fé ekki úr úr húsum; hafa fé á innistöðu, t.d. vegna óveðurs.  „Skoðun fór engin fram hjá Ólafi Ólafssyni í Krókshúsum.  Hann vissi að skoðunarmaður væri á leið frá Naustabrekku en vildi ekki halda fé inni vegna þess að langt væri liðið á dag, en klukkan var 10 f.h. er þeir skildu.  Ekki vildi Ólafur heldur ná í féð, sem ekki var langt í burtu.  Hafði hann heldur ósæmileg orð um skoðunarmann“  (ÍÍ; Forðagæslubók Rauðasands 1938). 

Halda í (orðtak)  Oftast notað um það að halda í kind meðan hún var rúin, hjálpað við burð, linað í júgri eða þ.h.  Var þá haldið í horn á hyndri kind en í vangaull og snoppu á kollóttri.  Einnig við netaveiðar, þegar betra var að annar héldi í netið á móti hinum sem leysti netahnút.  „Haltu í“.

Halda í áttina (orðtak)  Halda/leggja af stað; koma sér.  „Ætli það sé ekki rétt að fara að halda í áttina ef maður ætlar að komast þetta fyrir myrkur“.

Halda í hnapp (orðtak)  Um fjárrag; halda fé í þéttum hóp, í stað þess að láta það dreifa sér.  „Við skulum reyna að halda því í hnapp þar til þeir koma með reksturinn úr Fjarðarhorninu“.

Halda í horfinu (orðtak)  A.  Halda stefnu báts réttri; láta stefni báts horfa í það mið sem vera skal.  „Var þetta sullsamast fyrir seinasta manninn því þá var enginn í landi til að halda vaðnum í horfinu“.  Frásögn DE  (MG; Látrabjarg).  Horf er annað orð yfir stefnu á sjó.  „Sá sem stýrir á aldrei að líta til baka; hann má láta vara sig við, en einbeita sér að því að halda í réttu horfi„  (ÁE; Ljós við Látraröst).  „Nú þótt æði skaðvæn ský/ skatnar hræðumst eigi!/  Höldum bræður horfi í;/ hugar glæðum viðbrögð ný“  (JR; Rósarímur).  Sjá komast í gott horf.  B.  Líkingamál um stefnu, t.d. í rekstri fyrirtækis; vera á réttu róli.

Halda í skefjum (orðtak)  Halda innan takmarka.  „Illa gengur þeim að halda verðbólgunni í skefjum“.  Skefjar merkir takmörk í þessu tilliti, en gat fyrrum merkt útslægjur eða lélegt slægjuland.  Hugsanlega hefur orðtakið upphaflega merkt að halda búsmala til beitar á grónu svæði; og þá sama og halda til haga.

Halda í skottið (orðtak)  Halda aftur af; gæta.  „Haltu í skottið á honum bróður þínum svo hann fari sér ekki að voða“.

Halda í við (orðtak)  Hafa við.  „Í vesturfalli heldur hraustur ræðari varla í við fallið undir Bjarginu“.

Halda jól / Halda uppá jólin (orðtak)  Halda jólin hátíðleg.  „Klukkan 6 á aðfangadag jóla komumst við heim og gátum haldið jólin heima“  (ÖG; Glefsur og minningabrot; heimferð frá Núpi). 

Halda kú undir naut (orðtak)  Láta kú eðla sig með nauti.  Mikilvægt er að kýr fái fang á réttum tíma.  Fyrir daga tæknisæðinga var nauðsynlegt að koma beiðandi kú til nauts.  Sumsstaðar lögðu menn á sing langar ferðir í þeim tilgangi, þar sem naut var ekki á bænum.  Ekki var óalgengt að í Rauðasandshreppi færu menn um fjallvegi, teymandi sína kú.  Oftast mun hafa verið naut í Kollsvíkinni, a.m.k. á síðari tímum.  Ýmis þjóðráð kunnu sumir til að tryggja sem best að kúin héldi.  Eitt þeirra var að ýta þéttingsfast ofan á hrygg kýrinnar þegar nautið hafnaði hana, en betra var talið að bíta ofan í hrygginn þó ekki væri það viðhaft í seinni tíð.  Sagt var tryggara að halda kú undir naut á aðfalli en á útfalli.  Sjá halda til.

Halda kyrru fyrir (orðtak)  Vera kyrr; leggja ekki af stað í slæmu veðurútliti.  „Sigurður sagðist ekki fara niður í bjarg meðan blautt væri.  Við héldum því kyrru fyrir til kvölds“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn KJK). 

Halda nafni á lofti (orðtak)  Tryggja einhverjum frægð; hrósa/mæra opinberlega í langan tíma.  „Landnáma hefur haldið nöfnum fyrstu landnemanna á lofti um aldaraðir.  Nú bendir ýmislegt til að nöfnin séu í einhverjum tilvikum tilbúningur, sem eigi uppruna í nafngift þessara sömu landnema á landi sínu“.

Halda niðri (orðtak)  Oftast notað sérstætt um það að stilla sig um að æla.  „Ég held honum sé að versna; hann heldur engu niðri af matnum“.

Halda opnu (orðtak)  Hafa opna hurðargátt.  „Vertu nú ekki að halda opnu og kæla niður húsið drengur“!

Halda réttu (orðtak)  Um bát/skip; halda réttri stefnu; halda upp í báruna; snúa stafni til sjávar í lendingu.  „Strengjabitinn náði það langt útfyrir borðstokka skipsins að tveir menn gátu haft handfestu á bitaendunum hvoru megin skipsins og haldið skipinu réttu í lendingu meðan borið var af (borið frá borði) “  (EÓ; Hákarlaskip í Rauðasandshreppi).

Halda ræðu (orðtak)  Flytja ræðu/ávarp; segja yfir hóp í nokkru máli.  „Þetta þekkja allir viðstaddir; það er óþarfi að halda langar ræður um það“.

Halda (einhverjum) selskap (orðtak)  Halda uppi samræðum; vera hjá.  „Ég heimsótti hann oft til að halda honum selskap“.

Halda sér að verki (orðtk)  Hugsa um vinnu/verk sem vinna þarf.  „Ætli maður verði ekki að fara að halda sér að verki, ef þetta á að klárast í dag“.

Halda sér saman (orðtak)  Þegja.  „Ég held þeim væri nær að halda sér saman en bulla þvílíka þvælu“!

Halda sér uppúr skítnum (orðtak)  Halda sér þrifalegum; ástunda þrifnað.  „Hún (Ingveldur) sagði einusinni:  „Það er ég viss um að Ingvar lærir aldrei að halda sér uppúr skítnum.  Það er munur en hann Össur; það sér aldrei á honum“! “  (IG; Æskuminningar).

Halda sér við á árum (orðtak)  Andæfa með árum.  „Samúel varð því að halda sér við á bátnum á árum...“  (TÖ; Undirbjargsferð frá Kollsvík). 

Halda sig að (verki) (orðtak)  Vera að einhverju verki; halda áfram; halda einbeitingu.  „Haltu þig að matnum, stubbur minn“.  „Það þurfti að halda sig vel að þessu...“   (TÓ; upptaka á Íslmús 1978).

Halda sig á mottunni (orðtak)  Hafa sig hægan; vera til friðs.  „Ætli maður reyni ekki að halda sig á mottunni, þó mig dauðlangi að leggja þarna orð í belg“.

Halda sig heima / Halda sig innivið/inni / Halda sig í húsi / Halda sig um kjurrt/kyrrt (orðtök)  Fara ekki að heiman/ í ferðalag.  „Ég er enn með bölvaða lumbru, svo ég ákvað bara að halda mig um kjurrt í dag“.

Halda sig til (orðtak)  Gera sig fínan; snyrta sig; klæða sig uppá.  „Mér sýnist að hann sé farinn að halda sig meira til í seinni tíð.  Það er kannski einhver kvenmaður í spilunum“.

Halda sig til hlés (orðtak)  Láta ekki mikið fara fyrir sér; trana sér ekki fram.  Komið úr sjómennsku og á upprunalega við það að vera hlémegin/ leita vars í slæmu veðri.

Halda sínu striki (orðtak)  Gera eins og ætlað er; láta ekki utanaðkomandi hafa áhrif; hvika ekki.  „Ætli maður haldi ekki bara sínu striki, þó einhverjir aðrir láti stjórna sér eins og strengjabrúðum“.  Dregið af stefnu skips, og þá vísað til striks á áttavita.  Sjá strik.

Halda strikinu (orðtak)  Halda óbreyttri stefnu; halda sínu striki; halda áfram.  „Kindurnar hrukku af stað þegar ég hóaði og héldu síðan strikinu alla leið norðurundir Hjallagötur“.

Halda sjó (orðtak)  Um siglingu skips; vera á sjó í slæmu veðri, ekki á siglingu heldur kyrrstætt og ver sig sjóum og veðri.  Er þá leitast við að snúa stefni uppí sjóina.

Halda spart á (orðtak)  Fara spart með; spara; vera aðhaldssamur.  „Þetta dugir ef þú heldur spart á“.

Halda (fullum) sönsum (orðtak)  Hugsa rökrétt; vera með fullu viti.  „Hættið nú þessum déskotans hávaða strákar; maður heldur varla fullum sönsum ef þetta heldur svona áfram“!

Halda til (orðtak)  A.  Vera lengi á sama stað eða við sama starf.  „Þú kemur seint heim; ég var farinn að halda að þú ætlaðir bara að halda til við sláttinn“.  „Á Hústóftarbökkum undan miðri Lambahlíð er sagt að maður héldi til við fé“  (HlH; Örn.skrá Breiðavíkurbjargs).  „...við flýttum okkur eins og við gátum, að koma matnum fyrir inni í verbúðinni sem pabbi og tveir eldri bræður okkar, Einar og Dóri, héldu til í á meðan róðrar stóðu yfir“  (FG; Bernskuminningar; Niðjatal HM/GG).  „Almennt var álitið að sauðamaðurinn hefði haldið of lengi til með sauðina í fjöru, og orðið þar til við að reyna að bjarga þeim upp á ísmóð“  (ÁE; Ljós við Látraröst).  B.  Halda kú undir naut; leiða kú undir naut.  „Ef nautlaust var í víkinni þurfti að leiða beiðandi kú yfir fjallveg til að halda henni til nauts“.  C.  Halda uppá; halda hátíðlegt.  „Mér finnst óþarfi að halda til afmælis, nema um stórafmæli sé að ræða“. Sjá tilhald.

Halda (fé) til beitar (orðtak)  Halda (fé) til haga; gæta fjár meðan það er á beit, svo það rási ekki burt/heim.

Halda til dagsins (orðtak)  Vera við vinnu langt fram á kvöld.  „Nú ljókkar hann með síðdegisflæðinni; ég er hræddur um að við megum halda til dagsins við að raka upp“.

Halda til góða (orðtak)  Geyma; virða; þakka fyrir.  „Vertu ekki að þakka þetta lítilræði; haltu bara til haga/góða“.  Sjá eiga til góða.

Halda (einhverju) til haga (orðtak)  A.  Halda fé til beitar.  „Venja var í Kollsvík að halda fé til haga“.  „Ennfremur að viðra úti, helst daglega, ær lömb og hross, og halda nefndum pening til haga séu nokkur tök til þess; þeim til heilsubótar en okkur til gagns og gamans.  Varast þó slagviðri mikil; frost og snögga veðurbreytingu“  (ÓHE; Forðagæslubók Rauðasands 1930).   B.  Afleidd merking; halda til góða; geyma; halda til streitu.  „Þú ættir að halda þessu til haga; það gæti notast síðarmeir“.  „Ekki hélt Benedikt máli þessu til haga“  (HeE; Frásagnir af Einari Jónsyni í Kollsvík).

Halda til lands (orðtak)  Fara í land úr róðri.  „Þó var haldið áfram að draga uns komið var allnærri niðurstöðu að stjóra.  Þá var línunni sleppt og því nær ávallt haldið til lands“  (KJK; Kollsvíkurver).

Halda (bát/skipi) til sjóar (orðtak)  Stunda róðra á bát/skipi; vera ötull við róðra.  „Mér finnst nú til skammar, með svona vandaðan og dýran bát; að halda honum ekki til sjóar“.

Halda (einhverju) til streitu (orðtak)  Verja til þrautar; gefa sig ekki; halda fram af einurð; hanga eins og hundur á roði.  „Það þýðir ekkert hjá þér að halda þessu til streitu lengur“.

Halda trúnað (orðtak)  Þegja yfir því sem manni er trúað fyrir; segja ekki frá leyndarmálum; halda tryggð við.  „Honum gekk illa að halda trúnað um þessi viðskipti“.  

Halda tryggð við (orðtak)  Sýna einhverju/einhverjum væntumþykju/trúnað; vera hændur að.

Halda undan (orðtak)  Fara/sigla undan vindi.  „Rutt var mestu af saltinu og haldið undan, því ekki voru tiltök að halda áfram á móti veðri“ ...  „Ekki var rætt um siglingu, en haldið undan á árum“   (TÓ; Yfirlit sjóslysa í Rauðasandshreppi.  Árb.Barð. 2003). 

Halda undan / Slá undan (orðtök)  Fara undan vindátt/sjóum; fara í sömu átt og blæs/ brýtur úr báru.  „Það var ekkert annað að gera en halda undan og leita skjóls meðan élið gekk yfir“.  „Helvíti er hann úfinn hér suðureftir víkunum; við verðum bara að slá undan og bíða með að draga á Breiðavíkinni“.

Halda undir (orðtak)  A.  Hafa tak á einhverju og létta þannig á byrði/þunga.  B.  Leiða kú undir naut til fangs.  „Búkollu var haldið undir nautið um jónsmessuna“.

Halda uppá (orðtak)  A.  Varðveita; halda til haga.  „Ætlarðu að halda lengur uppá þessa skyrtu; hún er held ég búin að þjóna sínu helsta hlutverki“.  B.  Þykja sérstaklega vænt um.  „Hún hélt mikið upp á mig og sá um öll föt á mig fram yfir fermingu“  (IG; Æskuminningar).  C.  Gera dagamun; halda til; halda veislu af einhverju sérstöku tilefni, s.s. afmæli.

Halda uppi (orðtak)  A.  Oft notað um það að halda strengjum gaddavírsgirðingar meðan annar smeygir sér í gegn.  B.  Halda uppteknum.  „Þeir héldu honum uppi á kjaftæði langt fram á nótt“.  C.  Hafa til reiðu; ástunda.  „Hann hélt uppi hörðum vörnum í málinu, en varð þó að láta í minni pokann að lokum“.

Halda uppi á kjaftæði/ kjaftasnakki (orðtak)  Halda uppteknum/ frá verkum með málæði.  „Hann hélt þeim uppi á endalausu kjaftæði“

Halda uppi vörnum fyrir (einhvern/eitthvað) (orðtak)  Verja einhvern/eitthvað; taka svari einhvers.

Halda/keyra uppí (orðtak)  Um siglingu báts; stefna báti upp í öldu/vindátt.  „Haltu honum uppí þegar ég er búinn að ná baujunni“.  „Við skulum keyra hæga ferð uppí meðan gert er klárt“.

Halda uppteknum hætti (orðtak)  Gera eins og áður hefur verið gert; vera eins og verið hefur. 

Halda (einhverjum) uppúr skítnum (orðtak)  Forða einhverjum frá því slæmum lifnaði/örlögum. 

Halda utanað (orðtak)  Gæta fjárhóps þannig að engin kind sleppi.  „Haldiði þétt utanað fénu meðan það er að renna inn í dilkinn“.

Halda út (orðtak)  A.  Halda poka opnum meðan annar treður í hann, t.d. ull.  „Haltu út meðan ég treð í“.  B.  Þola; þrauka.  „Við ræddum þá um hvort öll þessi leið upp á bjargbrúnina borgaði sig, og ákváðum að halda út nóttina í Bjarginu“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn KJK).  C.  Halda í sundur strengjum á gaddavírsgirðingu, svo annar geti skriðið í gegn.  Þetta var oft gert fyrir börn, sem ekki náðu að klofa yfir.  Þá var fæti stigið á streng neðarlega í girðingunni og næsta streng fyrir ofan lyft upp, svo bil myndaðist.

Halda vel á sér (orðtak)  Um kú; halda sér í hárri nyt þó langt sé frá burði eða fóður sé farið að versna.

Halda vel á spöðunum (orðtak)  Halda vel áfram; slaka ekki á í dugnaði.  „Við megum halda vel á spöðunum ef við eigum að klára þetta fyrir kvöldið“.  Líking við það að moka með skóflum (spöðum).

Halda velli (orðtak)  Verja það sem maður hefur; halda heilsu/lífi/starfi/stöðu.  „Furðulegt er hvað þessari ríkisstjórn tekst að halda velli“.  Vísar til þess að halda landi sem unnist hefur.

Halda verndarhendi/hlífiskildi yfir (orðtak)  Vernda; gæta; verja. 

Halda við (orðtak)  A.  Sitja að vað.  Mikið notað í bjargferðum, einkum þegar farið var í lás.  Einn fer þá niður lásbandið meðan aðrir halda við; halda utan um vaðinn uppi á brúninni.  Aftasti maður bregður þá vanalega vaðnum um mittið og heldur um tvöfalt fyrir framan sig.  Mikilvægt er að viðhaldsmenn komi sér vel fyrir í aðsetunni, t.d. með því að ná góðri viðspyrnu.  Ef lásinn er léttur og bjargmaður vanur getur einn dugað í aðsetu. „Þá var stundum sigið í Hjöllunum af þeim sem því þorðu, en ég var notaður til að halda við bandið“  (IG; Æskuminningar).  B.  Halda bát stöðugum/réttum í lendingu, meðan t.d. er borið af.  C.  Endurnýja það sem aflaga fer í eign/smíðisgrip eða öðru.  „Það kostar sitt að halda við öllum húsakostinum“.  „ … þess vegna er áríðandi að afar, ömmur og þeir sem eldri eru haldi vísnagerðinni við hjá þeim sem eru yngri“ (MH; Mbl 04.01.2017).  D.  Um samband manns og konu.  „Þeir segja að nú sé hann farinn að halda við vinnukonuna“.

Halda við brjálsemi (orðtak)  Vera orðinn nærri brjálaður/vitskertur.  „Það er stundum eins og þessum mönnum haldi við brjálsemi; að þeim sé bara ekki sjálfrátt“.

Halda við rúm/bæli (orðtak)  Vera rúmliggjandi, eða því sem næst, vegna veikinda/slappleika.  „Ég var virkilega slæmur af pestarskrattanum; mér hélt eiginlega við rúm í heila viku“.

Halda við brjálsemi/sturlun (orðtak)  Vera nær sturlaður/vitfirrtur. 

Halda (einhverjum) við (eitthvað) / Halda (einhverjum) til (einhvers) (orðtök)  Minna einhvern á það sem hann ætlaði að gera; ganga eftir einhverju af hendi einhvers.  „Hann lofaði að kenna mér á vélina og ég ætla að halda honum við það“.  „Það er engin ástæða til að halda honum til þess sem hann sagði í gamni“.

Halda (einhverjum) við efnið (orðtak)  Láta einhvern gera það sem honum ber að gera; minna einhvern á verk.  „Hann var svo fljótur að fletja að hann hélt okkur alveg við efnið með söltunina“.

Halda (einhverjum) við loforð (orðtak)  Láta einhvern efna loforð sín; ganga eftir efndum.  „Ég ætla nú að halda honum við loforðin í þessum efnum“.

Halda við yfirliði (orðtak)  Vera nærri yfirliði; nær liðið yfir.  „Hann var vankaður eftir höggið og sagði að sér hefði legið við yfirliði um tíma“.

Halda vöku fyrir (einhverjum) (orðtak)  Halda einhverjum vakandi.  „Bölvað tófugaggið hélt vöku fyrir mér langt framá nótt“.

Halda vöku sinni (orðtak)  Vera á verði; gleyma sér ekki.  „Við þurfum að halda vöku okkar í þessum málum“.

Halda þræðinum (orðtak)  Fylgjast með frásögn án þess að missa úr.  „Mér tókst að halda þræðinum, þó syfjaður væri“.

Haldast ekki/illa við (orðtak)  Geta illa þolað/afborið/ staðið af sér.  „Það var svo nístingskalt að maður hélst illa við fyrir kulda“. 

Haldast vel/illa á (orðtak)  Ganga vel/illa að eiga/hafa hjá sér.  „Hann græddi ágætlega á þessum viðskiptum, en hinsvegar hélst honum illa á gróðanum“.

Haldast uppi (orðtak)  Líðast; vera þolað.  „Hvað skyldi þessari ríkisstjórn lengi haldast það uppi að hafa enga haldbæra byggðastefnu“?  Engum ætti að haldast uppi að fara svona með skepnur“.

Haldast við (orðtak)  A.  Vera viðvarandi; haldast óbreytt.  „Þessi siður hefur haldist við frá ómunatíð“.  B.  Geta verið kyrr; geta stillt sig.  „Maður helst ekki við í þessum andskotans kulda; ég er farinn heim“!  „Krían sótti svo fast að kindinni að hún hélst ekki við“.

Haldbær (l)   Traustur; haldgóður; sem hald er í.  „Hann gat ekki gefið neina haldbæra skýringu á þessu“.  „Fyrir svona ákvörðun þurfa menn að færa haldbær rök“.

Haldfæri (n, hk)  Handfæri; færi til fiskveiða (sjá skak).  Haldfæri er líklega eldra í málinu en handfæri, en ekki skal sagt hvernig sú þróun hefur verið í verstöðvum Útvíkna.  Nú á dögum er almennt talað um handfæri.  Orðið nær yfir færislínuna og slóðann með krókum,sökku og sigurnöglum.  Nú á tímum einnig yfir færishjólið, dráttarvindu og tölvubúnað sem því fylgir.

Haldgóður (l)  Sem heldur vel; traustur.  „Sumsstaðar á brún Blakksins er lítið um haldgóða steina ofan eggjastaða.  Er vaðurinn þá bundinn vel um aflangan stein og hann síðan rústaður með öðru grjóti“.

Haldið / Haldinn (l)  A.  Talið; álitið.  „Það er haldið að hann hafi ofkælst“. „Láganúps landsmerki höfum vér heyrt og haldin hafa verið úr skeri því sem liggur nær undan miðjum Breiðnum og Landamerkjasker er kallað, og í Ána sem rennur milli Kollsvíkur og Láganúps“ (Landamerkjavitnisburður frá 1660). B.  Setinn; heltekinn.  „Ertu mjög illa haldinn“?  „Þeir komust þetta heilu og höldnu“.  „Hann er haldinn einhverri firru varðandi þetta atriði“.

Haldið til skila (orðtak)  Gerð grein fyrir; tekið með í reikninginn/uppgjörið; til skila haldið.  „Þessu var öllu haldið til skila í samningnum“.

Haldiði það sé munur! (orðtak)  Upphrópun þegar býsnast er yfir einhverju, t.d. nýjungum eða feng.  „Déskoti eru þetta góðir gönguskór sem ég fékk mér.  Haldiði það sé munur; það ætti einhvernveginn að vera hægt að smala á þessu“!

Haldinn illum anda (orðtak)  Andsetinn; stýrt af skrattanum eða árum hans.  „Það var eins og tvævetlubykkjan væri haldin illum anda; hún æddi stjórnlaust á hvað sem fyrir var“!

Haldlaust (l)  Tilhæfulaust; staðlausir stafir; ekki á að treysta.  „Svona fullyrðing er óttalega haldlaus“.

Haldlítið (l)  Kemur að litlu haldi/gagni.  „Þó það sé kannski haldlítið þá stend ég með þér í þessu máli“.

Haldreipi (n, hk)  A.  Heiti á leynivað; nú aflagt.  B.  Um það sem getur orðið mönnum til hjálpar eða tryggt að ekki fari illa.  „Gömlu hjónin voru mitt haldreipi í þesum hremmingum“.  „Trúin var honum haldreipi“.

Haldvaður (n, kk)  Handvaður; veiðarfæri til hákarlaveiða; sjá þar.

Hali (n, kk)  A.  Heiti á rófu kýrinnar, en ekki á rófu annarra íslenskra dýrategunda.  B.  Stuttur bandspotti á áhöldum s.s. á halasnældu og halablökk.  C.  Mjór og langur endi á svæði; sbr. Túnshali á Láganúpi og Tranthali í Kollsvík.

Halkíonslogn / Halkíonsblíða (n, hk)  Logndagar kringum vetrarsólhvörf.  Gömul trú var að fuglinn halkíon verpi í bláhafi á ísi og geri sér hreiður úr fiskbeinum á sjö dögum fyrir sólhvörf á vetri og liggi síðan á jafnmarga daga á eftir.  Þessi tími er nefndur halkíonsdagar og við fuglinn er veðurblíðan kennd.  Halkíonsblíðu nefndi Ingvar Guðbjartsson þessa daga í mín eyru (VÖ), en Þórður Jónsson nefnir halkíonslogn í Ísl.sjávarháttum.

Halla (s)  Bæði notað í eiginlegri merkingu en einnig að loka (dyrum).  „Hallaðu nú durunum drengur; það er dragsúgur hér inni“

Halla aftur (glugga/hurð) (orðtök)  Loka glugga eða hurð.  „Ég hallaði aftur glugganum; hann var farinn að hvessa“.  „Hallaðu nú aftur hurðinni fyrir mig“.  Sjá láta aftur.

Halla á (einhvern) (orðtak)  Einhver á í vök að verjast; einhver verður fyrir óréttlæti/útgjöldum/vinnu umfram aðra.  „Mér fannst nokkuð hallað á mig í þessum viðskiptum og kunni því illa“.

Halla á ógæfuhlið (orðtak)  Fara á verri veginn; stefna í óefni.  „Þessu hefur öllu hallað á ógæfuhlið síðan dragnótin kom til sögunnar“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn KJK). 

Halla degi (orðtak)  Verða áliðið dags; líða á daginn.  „Það var farið að halla degi þegar við komum inn í Hvannahillur... “  (ÁE; Ljós við Látraröst). 

Halla í (orðtak)  Um klukku; að verða....  „Kukkan fer bráðum að halla í fimm.  Ég fer að kasta í skepnurnar“.

Halla sér (orðtak)  Leggja sig; fleygja sér; fá sér blund/lúr/kríu.  „Ég ætla að halla mér smástund“.

Halla (sér) í áttina (orðtak)  Koma sér heim.  „Ég held ég fari nú að halla mér í áttina“.  „Eftir góða viðstöðu hölluðum við okkur í áttina heim“.  Stundum „halda í áttina“.

Halla orði (orðtak)  Segja neikvætt; lasta.  „Þegar hann er í þessum ham má helst ekki halla orði við hann, svo hann rjúki ekki upp“.

Halla sér á eyrað / Halla sér á vangann) (orðtak)  Fara að sofa, oft í skamma stund.  „Ári er orðið framorðið; ég held að maður verði að fara að halla sér“.  „Gengu menn þá aftur til búða sinna og hölluðu sér á eyrað, nema að áður þætti vissara að setja bátana hærra undan sjó“   (KJK; Kollsvíkurver).

Halla sér á sitt græna eyra (orðtak)  Sofa.  Orðtakið var mikið notað í Kollsvík, t.d. þegar menn voru orðnir mjög svefnþurfi eða þegar börn áttu að fara í rúmið „Ég held að maður fari nú bara að halla sér á sitt græna eyra“.  Ekki er ljóst um skýringu orðtaksins, en e.t.v. vísar það til þess að eyru séu orðin græn og úldin af svefnleysi.  Sjá sofa á sitt græna eyra.

Halla undan fæti (orðtak)  A.  Um landslag; hallar niðurímóti.  „Það fer strax að halla undan fæti þegar við komum uppá Kjölinn“.  B.  Um efnahag/velgengni; gengur ekki vel.  „Það hallaði heldur betur undan fæti hjá útrásarvíkingunum eftir hrunið“.  C.  Um æviskeið; verða gamall.  „Það fer að halla undan fæti hjá manni“.

Hallar (upp) við sig (orðtak)  Hallar innávið.  „Bjargið slútir sumstaðar framyfir sig en hallar annars upp við sig“.  „Hlaðið heyinu ekki of mikið við sig; þetta á eftir að síga töluvert“.

Halla yfir sig (orðtak)  Um kletta/bjarg/vegg o.fl;slúta framyfir; mynda loft.  Sjá hlaðast yfir sig.

Hallalaus / Hallalítill (l)  Um halla, t.d. á landslagi eða gólfi.  „Niður frá Þúfustekk og Nónvörðu er breið og löng en hallalítil brekka sem heitir Brunnsbrekka“  (HÖ; Fjaran). 

Hallar vötnum (orðtak)  Um landslag/landamerki; vatnaskil.  „Þegar Hjallanum sleppir komum við í Brúðgumaskarð, en þar hallar vötnum til Dalverpis, sem liggur þvert á leiðina; úr Sauðlauksdal í Keflavík“  (IG; Sagt til vegar II). 

Hallarbylting (n, kvk)  Stjórnarskipti án vilja stjórnenda sem af eru settir.  Upphaflega vísar orðið til þess að kóngur sé settur frá völdum ásamt hirð sinni, en nú stundum notað um þvinguð stjórnarskipti í félagsskap.

Hallast að (orðtak)  Held frekar; er þeirrar skoðunar.  „Ég hallast frekar að því að þetta sé rétt“.

Hallast á (orðtak)  A.  Bókstafleg merking er sú að baggar hallast á hesti vegna misþunga.  B.  Um málefni/getu o.fl.  „Þeir eru báðir öndvegismenn, og ég sé ekki að hallist þar á“.  „Mig vantar eggjakút í hina hendina svo ekki hallist á“.

Hallast/leggjast á sveif með (orðtak)  Leggjast á árina með; taka undir sjónarmið.  „Það voru skiptar skoðanir um þetta, en flestir hölluðust þó á sveif með frummælandanum“.  Sveif merkir hér vogastöng, sem notuð er t.d. til að lyfta upp þungum steini.  Miklu munar ef fleiri taka á.  Hugsanlegt er þó að sveif hafi í þessu efni upphaflega merkt ár á bát, og því merki orðtakið það sama og að stinga á; leggjast á árina með.

Hallast ekki á (orðtak)  A.  Er jafnt í t.d. böggum á hesti eða klyfjum á manni.  B.  Er jafnt á komið með tveimur.  „Þeir eru báðir jafn miklir þverhausar; þar hallast ekki á“!  Sjá þá er jafnt er á hvorugan hallast.

Halldóruhæll (n, kk)  Frágangur á hæl á prjónuðum sokk; kennd við Halldóru Bjarnadóttur.  „Ýmist voru hælar prjónaðir sem „húfuhæll“ eða „Halldóruhæll“ sem var með stalli og heitinn eftir Halldóru Bjarnadóttur.  „Húfuhæll“ var prjónaður eins og táúrtökur nema úrtökurnar styttri (mynd) þá var prjónað í auka band þvert á „húfuna“ það var svo rakið úr eins og þegar var rakið úr fyrir þumli og teknar up lykkjurnar og prjónaður framleisturinn. Svo var og er mælt band einu sinni eða tvisvar á ilinni; auka umferð undir ilinni“  (SG; Prjónaskapur; Þjhd.Þjms).  Orðið finnst ekki í orðabókum.

Halljúgra / Hallinjúgra (l)  Um ær og kýr; misjúgra; sem hefur júgur stærra öðrumegin en hinumegin.

Hallmæla (s)  Viðhafa miður góð ummæli; tala niður; finna að.  „Það er tilgangslaust að hallmæla veðráttunni“.

Hallmæli (n, hk, fto)  Neikvæð/niðrandi ummæli.  „Mér finnst það engin hallmæli að vera dreibýlismaður; en hinsvegar er umdeilanlegt hvort er meiri „landsbyggð“; Reykjavík eða Kollsvík“.

Hallranga (s)  Koma fyrir; hagræða; hallvika.  „Það hlýtur að vera hægt að hallranga málum þannig að ég komist“.  Upphaflega um skip sem hallast á röngina.

Hallvika (s)  Hallranga; hnika; mutra; mjaka.  (Orðasafn Ingvars Guðbjartssonar).

Hallæri og mannfellir hafa líklega ekki leikið Kollsvík og nágrenni jafn hart gegnum aldirnar og aðra landshluta til jafnaðar, þó vissulega hafi lífsbaráttan löngum verið þar hörð og árferði misjafnt.  Þessu til staðfestu má benda á þær plágur sem verstar reyndust þjóðinni á 18. öld:  „Hafís tálmaði ekki veiðum á syðri fjörðum, og raunar sjaldan til lengdar sunnan Straumness.  Afleiðingar eldgosa komu svo til ekkert niður á fólki vestur á fjörðum.  Jafnvel gætti þar ekki sjálfra Móðuharðindanna svo mjög að mein yrði að, nema hvað þá kom fleira vergangsfólk vestur en áður....  Fjárkláðinn 1761 var stöðvaður við Þorkskafjörð og Steingrímsfjörð og bólusóttin 1785 náði ekki að herja vestur í fjörðum.  Má nærri geta að ekki hefur valdið litlu um hagi manna þar að þeir sluppu við þær þrjár plágur 18. aldar sem ollu dauða mikils meirihluta alls búfjár víða um land og hungurmorði eða sóttdauða tugþúsunda af landslýðnum“  (G.Hagalín; sonur bjargs og báru).  Það er fyrst eftir að útgerð leggst niður í Kollavík, og markaðshagkerfið nær kverkataki á landbúnaði, að verulega kreppir að búsetu í Kollsvíkinni; það reynist skeinuhættara en allar plágur Íslandssögunnar.

Hallærisástand (n, hk)  Vöntun; skortur.  „Það fer að verða hallærisástand með fóðurbætinn bráðum“.

Hallærisbúskapur (n, kk)  Slæmt ástand; skortur.  „Óttalegur hallærisbúskapur er þetta hjá mér; að eiga ekki te fyrir þig“.

Haltra (s)  Stinga við; ganga haltur; skakklappast.  „Hún skilaði ágætum lömbum þó hún sé enn haltrandi eftir fótbrotið“.  „Mér leist nú ekki á blikuna, en labbaði þó af stað,/ því langt er orðið þarna á milli bæja./  Í Púdduvík þó loksins ég haltraði í hlað/ með hælsæri á löppunum; nú jæja“ (DÓ/ÖG; Bónorðsförin). 

Haltu til góða (orðatiltæki)  Verði þér að góðu.  „Vertu nú ekki að þakka þessa óveru; haltu bara til góða“!

Haltukjaftibrjóstsykur (n, kk)  Stór brjóstsykur sem seldur var um tíma og fluttist gjarnan vestur með sumardvalarbörnum á 7. áratug 20.aldar.  Oft skipt í sundur með sykurtöng.

Haltukjaftikaramellur (n, kvk, fto)  Stórar karamellur; mangakaramellur.

Halur (n, kk)  Maður.  Einkum notað í skáldskap.  „Hreysti búinn halur þá/ hrindir þúst og leiða;/ þiggur bjarga-bryðju hjá/ bjarnarnæturgreiða“ (JR; Rósarímur). 

Halur er heima hver (n, kk)  Sá er húsbóndi (halur) sem á eigið bú, þó það sé ekki stórt.  Úr Hávamálum:  „Bú er betra/ þótt lítið sé,/ halur er heima hver./  Þótt tvær geitur eigi/ og taugreftan sal,/ það er þó betra en bæn“  (Úr Hávamálum).  Betra er að vera eigin herra þó lítill sé bústofninn, en að þurfa að lifa á bónbjörgum.

Hama / Hama sig (s/orðtak)  Um skepnur í óveðri; standa í höm; snúa afturenda í veður.  Höm er lendin á búfé og ekki eins viðkvæmur líkamshluti og höfuðið.  Þegar fé stendur úti í óveðri þá snýr það höminni í veðrið; stendur í höm.  „Féð hefur allt hamað sig undir rofabarðinu í bylnum“.

Hamhleypa (n, kvk)  Átakamaður/margramannamaki í vinnu; skorpumaður.  „Gunnar var hamhleypa til vinnu þegar hann var uppá sitt besta“.

Hamingjuefni (n, hk)  Gleðiefni; fögnuður.  „Það er nú lítið hamingjuefni að kind beri á þessum árstíma“.

Hamla (s)  Hindra; tefja.  „Ef þessi spá rætist þá gæti veður hamlað smalamennskum næstu dagana“.  „Þegar Guðmundur sér það stekkur hann frá stýrinu og fram í rúmið, til að hamla því að þeir köstuðu út fiskinum“ (GiG; Frá ystu nesjum; drukknun Látramanna).

Hamlaður (l)  Fatlaður; bagaður.  „Þú ferð ekki í langar smalamennskur svona hamlaður á fæti“.

Hampa (s)  Hossa; hafa; dilla.  „Niðri í boðnar nausti enn á næturþeli/ hampa ég Óðins hanastéli“ (JR; Rósarímur). 

Hampalítill (l)  Fyrirferðalítill; auðveldur.  „Það er hampaminnst að reka allt safnið í rétt í einu lagi“.

Hampi (n, kk)  Umstang; fyrirhöfn.  „Það var hlutverk hálfdrættings að hafa allan hampa af blöndukútnum; fylla á hann, bera um borð og frá borði og sjá um hreinsun hans“  (Frásögn ÓETh; LK;  Ísl. sjávarhættir II).

Hampreipi (n, hk)  Kaðall/reipi úr manilla-hampi.  „Vaðir voru flestir úr hampreipi þar til gerviefni komu til“.

Hampur / Hampgarn / Hamplína  (n, kk/hk)  Reipi voru um tíma flest úr hampi.  Tvennskonar hampur var einkum fluttur inn; manillahampur sem notaður var m.a.í tóg, og sísalhampur, notaður m.a. í mottur.  „Línan sem notuð var í Kollsvíkurveri var alltaf úr hampi; tveggja punda; 60 faðmar á lengd hver hespa.  Öngultaumar voru heimagerðir; snúnir úr hampgarni með heimatilbúnum taumavindum“ ... „Saumgarnið var alltaf heimaspunninn togþráður, en nálardragið annaðhvort hampgarn eða hvalseymi, ef það var til“  (KJK; Kollsvíkurver).  „Við erum með gömul færi; hamplínu, 4ra punda blýlóð með hálfás sigurnagla; taumur einn faðmur og handfærakrókur“  (IG; Róðrar úr Kollsvíkurveri; Niðjatal HM/GG).

Hamra járnið meðan heitt er / Hamra skal járnið meðan heitt er (orðtak/orðatiltæki)  Oft notað um það að fylgja eftir málefni eða beiðni sem bryddað hefur verið á.  „Hann er ekki frá því að samþykkja þetta; nú þurfum við bara að hamra járnið meðan heitt er“!

Hamraberg (n, hk)  Klettar; bjarg.  „Risinn þrífur Rósa til;/ Rósi biðst ei friðar./  Hart er spyrnt í hellisþil;/ hamrabergið riðar“ (JR; Rósarímur). 

Hamrabúi (n, kk)  Sá sem býr í hamri.  Oftast átt við tröll eða huldufólk.  „Sönghóll heitir hár hóll heiman við Hrísmúlann.  Gamlar og nýjar sagnir eru um að þarna hafi heyrst söngur, buldur þéttingshátt, og sumir segja allhávær bassasöngur.  Þetta var sett í samband við tröllabyggð og hamrabúa ferlega, en ekki við vatnsrennsli neðanjarðar“  (BÞv; Örn.skrá Sauðlauksdals).

Hamrakleggi (n, kk)  Sérstæður klettur.  „Á einum stað í fjörunni, um miðjan hvamminn, er þó hamrakleggi, uppmjór, 2-3 mannhæðir; fer ekki í kaf á venjulegum flæðum...“  (Ólafur Þórarinss; Örn.skrá Sjöundár).

Hamraveggur (n, kk)  Samfelldir háir klettar.  „Neðanfrá Vörðubrekku er samfelldur gróðurvana hamraveggur í Breiðsbrúninni, undir Ívarsegg; framundir Stórahnjót“.

Hamsar (n, kk, fto)  Skræður.  Fasta efnið sem fellur út þegar mör er bræddur.  Hams er af sama orðstofni og hamur, og náði áður yfir húð og leifar af húð.  Af sama stofni er orðtakið að hitna í hamsi.

Hamsatólg (n, kvk)  Tólg sem leyft er að storkna með hömsunum í.  „Hamsatólgin er mjög góð með saltfiski“.

Hana! / Hananú! (u)  Upphrópun í undrun yfir einhverju óvæntu.  „... og meðan þeir eru að þreifa sig áfram í myrkrinu segir Hafliði: „Hana! Nú kom einhver andskotinn í hausinn á mér““  (MG; Látrabjarg).

Hanabjálki (n, kk)  A.  Þvertré milli sperrufóta í húsi; loftbiti.  B.  Loftgólf/ efra gólf í húsi.

Hanafótur (n, kk)  A.  Eiginleg merking.  B.  Sérstakur háttur festingar:  Í stað þess að endi festar hafi eina festu þá greinist hann í tvo eða fleiri enda sem hver hefur sína festu.

Hanaslagur (n, kk)  A.  Slagsmál tveggja hana.  Þau geta verið all blóðug, enda hafa þeir beitta spora á fótum sem þeir beita óspart.  B.  Leikur sem iðkaður var af börðum og einnig stundum fullorðnum; t.d. vermönnum í landlegum.  „Hanaslagur er þekktur leikur þar sem allir keppa við alla.  Menn eiga að hoppa um á öðrum fæti með hendur krosslagðar á bringunni.  Kúnstin er fólgin í því að fella andstæðinginn án þess að falla sjálfur eða stíga með báðum fótum til jarðar.  Sá sigrar sem síðastur stendur uppi“  (PJ; Vermannaleikir).

Handabakavinnubrögð (n, hk, fto)   Röng/árangurslítil vinnubrögð; kjánalegt verklag.  „Önnur eins handabakavinnubrögð hef ég ekki séð á minni lífsfæddri ævi“! 

Handafl (n, hk)  Afl/kraftur í höndum.  „Stundum var það gert með handafli einu saman, en á síðari árum var það gert með vindu eða spili“  (KJK; Kollsvíkurver).

Handagangur í öskjunni (orðtak)  Mikill atgangur í kringum eitthvað; allir troðast að og vilja ná í.  „Það varð mikill handagangur í öskjunni þegar afi dró upp súkkulaðistykki“.  Vísar til þess að rótað sé í hirslu.

Handahlýr / Handkaldur (l)  Kaldur/hlýr á höndum.  „Handahlýr maður er hlýr viðkomu á höndum þó öðrum sé kalt; sumir nota jafnvel sjaldan vettlinga“.  „Handkaldur maður hefur kaldar hendur, en þarf þó ekki að finna til kulda sjálfur“. 

Handalaus (l)  Í líkingamáli:.  Án áhalda/verkfæra; verklaus vegna áhaldaleysis/amboðaleysis.  „Farðu vel með hrífuna.  Við erum alveg handalausir ef hún brotnar líka“.

Handalögmál (n, hk, fto)  Slagsmál; láta hendur skipta.  „Þeir voru svo illir að lá við handalögmálum“.

Handan / Handan megin (ao)  Hinumegin; yfirfrá.  Í Kollsvík er mest talað um tvær áttir varðandi staði í víkinni, þó fólk sé vissulega meðvitað um aðrar.  Þeir sem eru staddir á bæjum sunnarlega í Kollsvík tala um að fara „norður í Kollsvík“, eigi þeir leið til fólks sem þar er statt, en það er þá „norðurfrá“.  Þeir sem koma „norðanfrá“ eiga aftur á móti e.t.v. erindi „yfir að Láganúpi“ til að heimsækja íbúa „fyrir handan“ og vera þá „yfirfrá“.  Svo koma þeir aftur „handanfrá“.  Bæir sunnantil í Kollsvík, Láginúpur, Grundir, Hólar og Grund eru nefndir „Handanbæir“, en bæirnir norðantil í víkinni; Kollsvík, Tröð og Grænamýri, nefnast Kollsvíkurbæirnir.  Í miðri víkinni er svo nýbýlið Stekkjarmelur sem ekki hafði áunnið sér aukaheiti í þessari áttun Kollsvíkinga.  Túnin á handanbæjum nefnast handantún.

Handanað (ao)  A.  Frá Láganúpi (sjá handan).  „Varstu að koma handanað“?  B.  Úr heimi framliðinna.

Handanbæir (n, kk, fto)  Bæir handantil í víkinni (sjá handan).  „Áin, sem svo heitir þó víða myndi hún kölluð lækur, skipti löndum milli Kollvíkurjarðarinnar og býla í sunnanverðri Víkinni.  Það eru Grundir og Láganúpur, og voru þeir einatt kallaðir „Handanbæirnir“ “  (EG; Ábúendur Kollsvík; Niðjatal HM/GG).

Handanbæjafólk / Handanbæjarbóndi / Handanbæjarmaður  Íbúar bæja í sunnanverðri Kollsvík; Láganúpi; Grundum eða Grund.

Handaneftir (ao)  Sérstæð áttalýsing fyrir Kollsvík; að handan og á leið norðureftir.  „Hann hljóp eftir fjárklippum yfir á Láganúp, en mér sýnist hann vera að koma þarna handaneftir Umvarpinu“.

Handanfrá (ao)  Að handan; frá Láganúpi/Grundum í átt norður.  „Það þarf að standa í Verinu, fyrir fénu sem kemur handanfrá“.

Handantil (ao)  Handan megin; fyrir handan; yfirfrá.  „Handantil í víkinni er mun sendnari jarðvegur“.

Handantilvið (ao)  Hinumegin; handanvið; fyrir handan.  „Árósarnir eru handantilvið Nautholtið“.

Handantún (n, hk, fto)  Tún/slægjur handantil í víkinni (sjá handan).  „Handantúnin eru misjafnlega sprottin“.

Handanum / Handanyfir (ao)  Sérstæð áttalýsing í Kollsvík; að handan (sunnan) og yfir það sem er í miðri víkinni áleiðis norðureftir.  „Hver kemur þarna handanum veg“?  „Komstu handanyfir Umvarp eða fórstu Rifið“?

Handanvið (ao)  Hinumegin; fyrir handan.  „Hafiði ekki hátt; grenið er bara hérna rétt handanvið hrygginn“.

Handapat (n, hk)  A.  Miklar handahreyfingar/bendingar til að leggja áherslu á orð/útskýra.  B.  Vesen; ómarkviss vinnubrögð.  „Þetta var í tómu handapati hjá þeim, enda kunna þeir ekkert til verka“.

Handarbakavinnubrögð (n, hk, fto)  Slæmt/öfugt/gagnslaust vinnulag; röng aðferð; sleifarlag.  „Hverskonar handarbakavinnubrögð eru þetta nú hjá þér“?!

Handargagn (n, hk)  Nýtileg vinna með höndum: sjá taka til handargagns.

Handari (l, mst)  Sá sem er meira fyrir handan; ytri; fjarri (sjá áttamálfar).  „Handantil í Kollsvíkinni eru tveir lækir, sem reyndar renna sameinaðir til sjóar.  Heitir sá norðari Miðlækur, en sá handari Torfalækur“.

Handarkriki (n, kk)  Bilið/vikið milli handar og búks, einum ofantil; holhönd.

Handarmein (n, hk)  Sár á hendi.  „Mér sýnist vera góður gróandi í handarmeininu“.

Handarverk (n, hk)  Mikið verk.  „Það verður handarverk að koma stíunni í lag eftir hrútinn“.

Handarvik (n, hk)  Handarhreyfing; handverk.  „Í borginni sitja þeir víst á skrifstofum og fá borgað án þess að gera handarvik“.  „Ég vinn ekki handarvik í þessu fyrr en veðrið lagast“.  „Heimilismenn hjá Þorsteini( í Keflavík) 5, og húskona að auki, sem betalar húsaleiguna með handarverkum“  (ÁM/PV Jarðabók). 

Handaseinn (l)  Seinhentur; stirður í handahreyfingum.  „Ég ætlaði að gogga fiskinn um leið og hann datt af króknum, en varð heldur handaseinn“.

Handaskil (n, hk, fto)  Um birtustig.  „Ég sé ekki handa minna skil í þessu myrkri“.  „Um þetta leyti þétti þokuna svo mjög að varla sá handaskil og fundum við ekki götuslóðann uppúr Geldingsskorardalnum“  (ÁE; Ljós við Látraröst).

Handaskol (n, hk, fot)  A.  Handaþvottur.  B.  Oftast notað í afleiddri merkingu; sjá fara í handaskolum.

Handaskömm (n, kvk)  Illa unnið handverk; slæmur frágangur verks.  „Ég held að menn ættu ekki að láta svona handaskömm sjást; hvað þá heldur að stæra sig af henni“!

Handasláttur (n, kk)  Sláttur; handasveiflur á göngu/í fússi. „Hann gekk burtu með miklum handaslætti“.

Handbær (l)  Tiltækur; sem er við hendina.  „Menn verja vanalega öllum handbærum fjármunum sínum í það að svala ílönguninni í þessi efni (áfengið) og ganga venjulega heldur alls annars á mis, bæði til fæðis og klæðis“  (Hugrún; Lilja (blað Umf.Smára) jan 1938).

Handbörur  (n, kvk, fto)  Áhald til að bera fisk eða annað.  Flatur kassi sem hliðarfjalirnar ganga útúr á báða vegu sem okar/handföng, þannig að tveir menn geta borið kassann og innihald hans á milli sín.  Mikið notaðar t.d. til löndunar á fiski í Kollsvíkurveri, ef seilar voru ekki bornar upp á bakinu.  Sjá hjólbörur.

Handfara (s)  Fara höndum um; þreifa á; þukla.  „Lofðu mér nú að handfara þetta hrútlamb þarna í réttarhorninu; mér sýnist að hann gæti verið vænlegur til ásetnings“.

Handfesta (n, kvk)  Staður þar sem unnt er að ná góðu haldi fyrir hendi, t.d. í bjargi.  „Þú finnur góða handfestu ef þú teygir þig fyrir klettanefið og þar er líka örugg fótfesta“.  „Strengjabitinn náði það langt útfyrir borðstokka skipsins að tveir menn gátu haft handfestu á bitaendunum hvoru megin skipsins og haldið skipinu réttu í lendingu meðan borið var af (borið frá borði) “  (EÓ; Hákarlaskip í Rauðasandshreppi).

Handfesta (s)  Ná góðu gripi með hendi; festa í hendi; klófesta; ná í.  „Við hausun var fiskurinn handfestur með því að stinga þumalfingri vinstri handar í vaðkeipuna“.  „Sló í orðasennu milli þeirra út af þessu.  neitaði Einar harðlega að láta laust neitt af því er hann hafði handfest“  (HeE; Frásagnir af Einari Jónsyni í Kollsvík).

Handfjatla (s)  Fara höndum um; meðhöndla.  „Þessa flugbeittu sveðju þarf að handfjatla varlega“.

Handfljótur (l)  Fljótur að vinna verk í höndum; hraðhentur.  „Sýndu nú hvað þú getur verið handfljótur“.

Handfærabátur (n, kk)  Bátur sem haldið er til handfæraveiða/skakveiða.  „Snemma barninu brá/ beint í Hrafnistu átt./  Hafsins hyldýpin blá/ heilluðu sveininn brátt./  Sjö vetra sigldi úr höfn,/ svall honum þráin ung;/ yfir ólgandi dröfn/ á einsigldum færapung“  (JR; Rósarímur). 

Handfærakrókur (n, kk)  Öngull til skakveiða/handfæraveiða.  „Við erum með gömul færi; hamplínu, 4ra punda blýlóð með hálfás sigurnagla; taumur einn faðmur og handfærakrókur“  (IG; Róðrar úr Kollsvíkurveri; Niðjatal HM/GG).

Handfæraróður (n, kk)  Skakróður; veiðiferð með handfæri.  „Þá skal aftur vikið að því sem frá var horfið, um róðrana úr Kollsvíkurveri.  Það var minnst á fyrstu handfæraróðrana, þegar undirbúningi var lokið“  (KJK Kollsvíkurver).

Handfæraveiðar (n, kvk, fto)  Veiðar með handfæri; skakveiðar; færaveiðar.  „Sá dráttur er svo laginn að menn róa út á víðan sjá, og setjast þar sem fjallasýn landsins merkir, eftir gömlum vana, að fiskurinn hafi stöðu tekið; þess háttar sjóreita kalla þeir mið.  Skal þá renna léttri línu út af borðsokknum níður í djúpið. og festa stein með neðri enda, að hann leiti grunns.  Þar með skal fylgja bogið járn, er menn kalla öngul, og skal þar á vera agnið til blekkingar fiskinum.  Og þann tíma sem hann leitar sér matfanga og gín yfir beituna, grefur oddhvasst og uppreitt járnið hans kjaft.  Síðan fiskimaðurinn kennir hans viðkoma og kippir að sér vaðinum; dregur hann svo að borði og upp í skip.  Er þessi fjárafli svo guðgefinn að hans tilferð er ei greiðari en nú var greind, og þó allt eins verður svo mikið magn þessarar orku að öreigar verða fullríkir.  Má og öll landsbyggð síst missa þessarar gjafar, því að þurr sjófiskur kaupist og dreifist um öll héruð“  (Arngrímur ábóti á Þingeyrum; Saga Guðmundar góða). 
„Árið 1894 er byrjað að róa með lóðir úr Kollsvíkurveri.  Áður hafði eingöngu verið stunduð handfæraveiði.  Færi voru úr fimmpundalínum, frönskum; sökkur úr frönskum lóðum (sökkum) er skipt var í tvennt.  Hæfileg þyngd á sökku var talin fjögur og hálft pund.  Það var enginn ás hafður í sökkum.  Taumur var venjulega tveir þættir úr færinu; lengd tveir þriðju úr faðmi.  Taumnum var fest við sökkuna á sama stað og færinu.  Lengd á færi var 30 faðmar, eða hálf frönsk lína.  Ás í sökkur er ekki farið að nota fyrr en upp úr aldamótum, eða sigurnagla.  Þetta sama mun hafa tíðkast í öðfum verstöðvum í Rauðasandshreppi“  (GG; Kollsvíkurver).

Handfæri (n, hk)  Færi til handfæraveiða/skakveiða á fiski (sjá þar).  Eldra orð er líklega haldfæri.

Handheitur (l)  Ekki kulvís á höndum.  „Hann er svo handheitur að hann notar aldrei vettlinga“.

Handkaldur (l)  Kaldur viðkomu á höndum.  „Ósköp ertu handkaldur“!

Handkvísl (n, kvk)  Heykvísl sem notuð er með handafli.  Til aðgreiningar frá traktorskvísl, eftir að slík verkfæri fóru að tíðkast.

Handlaginn (l)  Hagur í höndum; laginn.  „Hann var einstaklega handlaginn; sama hverju hann kom að“.

Handlama (l)  Með lamaða/bagaða/meidda hönd.  „Ég er hálf handlama eftir þetta óhapp“.

Handlanga (s)  Rétta; láta hlut ganga milli manna.  „Handlangaðu til mín eggjafötuna“.

Handlangur (l)  Með langar hendur miðað við líkamsstærð.  „Mér gekk oft illa að finna mátulegar skyrtur meðan ég var grennri, þar sem ég er töluvert handlangur“.

Handlás (n, kk)  Handvaður; aðferð til að fara í kletta.  (Sjá lás).

Handleggjalaus (l)  Úrræðalaus; getur ekki unnið.  „Hrífurnar fóru allar heim á heyvagninum og ég var því dálítið handleggjalaus þegar ég ætlaði að fara að raka“.  „Ég er alveg handleggjalaus án tommustokks“.

Handleggjalangur (l)  Með langa handleggi.  „Ég er svo handleggjalangur að ég fæ hlest ekki passandi skyrtu“.

Handleggur (n, kk)  A.  Útlimur; armur.  B.  Viðfangsefni/verk sem unnið er með höndum.  „Það er bara þó nokkur handleggur að flaka allann þennan fisk“.  „Hitt er svo annar handleggur...“ (sjá annar handleggur).

Handlesa sig / Handstyrkja sig (orðtök)  Fara í lás; fara upp lásband með því að grípa um það með höndum til skiptis, og annaðhvort spyrna í þilið/klettinn með fótum eða beita tábragði á bandið/vaðinn.  Einnig lesa sig.

Handmjólka (s)  Mjólka kýr með höndum/vélarlaust.  „Kýr í Kollsvík voru allar handmjólkaðar þar til mjaltavél kom á Láganúp á 8. áratug síðustu aldar, nokkrum árum eftir að mjólkurframleiðsla hófst til sölu.  Lengst af var mjólk einungis til heimilisneyslu og voru oft 1-3 kýr á hverjum bæ.  Mjaltir féllu oftast í hlut kvenna, þó þar væri undantekningar á, einkum á síðari tímum.  Væru kýr á fjósi var oftast byrjað á að vatna; gefa kúnum og moka flórinn.  Því næst var halinn bundinn upp; mjaltastóllinn settur við hlið kýrinnar nærkonumegin og júgur og spenar þvegið vandlega úr volgu vatni.  Um leið var dregin ein buna úr hverjum spena niður í flórinn; blábuna, til að fjarlægja hugsanleg óhreinindi úr spenaopinu.  Júgursmyrsl var borið á spenana til að mýkja þá og auðvelda mjaltir.  Byrjað var að mjólka úr framjúgrum og mjólkað með báðum höndum.  Mjaltalag var breytilegt stundum var mjólkin dregin niður spenana á víxl en stundum voru þeir kreistir á víxl; stundum blanda af hvortveggja.  Mismunandi var hve mjaltir gengu hratt, bæði milli manna og eins selja kýrnar misvel.  Kýr eru vandfýsnar á mjaltalag og sumar seldu einum vel en öðrum mjög illa eða ekki.  Þegar búið var úr framjúgrum var mjólkað úr afturjúgrum.  Stundum var dvegur einnig milkur og þá þurfti að mjólka hann.  Stundum kláraðist fyrr úr einu júgri en hinu og þá þurfti að einspena. Eftir að lokið var við að mjólka var hreytt/tottað; þ.e. öll júgur mjólkuð aftur, því mjólk gat skilað sér niður í þau í lok mjalta.  Sumar kýr voru ókyrrar í mjöltum; spörkuðu og jöppuðu.  Þurfti því að vera vakandi fyrir því og forða fötunni.  Á síðari tímum tíðkaðist sparkvörn; C-laga tæki sem brugðið var upp á malirnar og upp með júgrinu, en það hindraði kúna í að sparka.  Eftir mjaltir var fatan tekin undan kúnni; stóllinn fjarlægður; haft og halaband leyst.  Áður var borið lítilsháttar júgursmyrsl í spenaopið eða, í seinni tíð, joðblanda til sóttvarna.  Meðan kýr voru mjólkaðar úti á stöðli var vinnulag að mestu hið sama, eftir því sem aðstæður kröfðust.  Ekki er örgrannt um að kýr hafi verið rólegri í útimjöltum.  Þær eru vanafastar skepnur og brást sjaldan að þær komu sjálfar á sitt mjaltastæði og alltaf í sömu röð. 

Handmoka (s)  Moka með höndum.  „Við þurftum að handmoka upp allt neðra sniðið“.

Handóður (l)  Gjarn á að fikta með/snerta hluti í óleyfi.  „Skelfing ertu handóður krakki“!

Handónýtur (l)  Alveg ónothæfur; liðónýtur.    „Þessir vettlingar eru orðnir handónýtir; ekkert nema göt“.

Handraði (n, kk)  Lítið hólf í kistu, sem þægilegt er að komast í þegar kistan er opnuð.  „Oft var það að Guðbjartur afi átti eitthvað góðgæti í handraðanum hjá sér, sem við strákarnir fengum að smakka“.

Handritað (l)  Skrifað með hendi; ekki prentað í vél.  „Í nokkur ár gaf fjelagið (Baldur) út handritað blað sem hjet Bernskan. ...  „Fjelagið (Vestri) byrjaði þá að gefa út handritað blað; Geisli“  (VÖe; Ungmennafjelög í Rauðasandshreppi). 

Handsama (s)  Ná; koma höndum yfir; fanga.  „Það ætlar að ganga erfiðlega að handsama þetta útigangsfé“.

Handskrúbbur (n, kk)  Skrúbbur/bursti með stífum hárum; ætlaður til að skrúbba/þvo rækilega með höndum.  „Við þyrftum að fá nýjan handskrúbb í bátinn; þessi er að verða ári sköllóttur“.

Handsterkur (l)  Sterkur í handleggjum.  „Merkilegt hvað strákurinn er handsterkur, eins og hann er rýr“.

Handstór (l)  með stórar hendur.  „Furða þótti hve karlinn var flinkur á orgelið, því hann var handstór“.

Handtak (n, hk)  A.  Tak; grip.  „Ég hafði góð handtök og fótfestur, en þarna var nokkuð þverhnípt klifur“.  B.  Handarverk; vinna; verk.  „Það verður handtak að hreinsa þennan óþverra úr netunum“.

Handtína (s)  Tína ber með fingrum en ekki með berjatínu.  „Bláberin þarf að handtína svo þau merjist ekki“.

Handtól (n, hk)  Hluti af gamaldags síma, en hann skiptist í símtækið sjálft með hringisveif, sem oftast var fast á vegg, og handtól með míkrófón á öðrum enda og heyrnatóli á hinum; tengt símtækinu með snúru.

Handvaður (n, kk)  A.  Færi til hákarlaveiða.  Gegnum tíðina hefur handvaður verið algengasta veiðarfærið til hákarlaveiða, þó hákarlalóð og lagvaður væri einnig notað.  Þilskip notuðu eingöngu handvað.  Skip sem veiðir með handvað þarf að liggja við stjóra.  Handvaðurinn samanstendur í stórum dráttum af þessum þáttum: a) hákarlavað; þremur þriggja punda línum sem snúnar voru saman; oftast yfir 300 faðma löngum; b) Neðanvið vaðinn kom svonefndur bálkur, sem var gildur kaðall, um fjögurra álna langur.  c) Á neðri enda bálksins var vaðsteinn; aflangur 6-8 kg steinn með járnfati (gjörð) felldri utanum.  Vaðsteininum er fest í bálkinn með hring.  d)  Neðan í vaðsteininum var sigurnagli, svonefnt ístað, og í það fest keðju, 3-4 álna langri, sóknarhlekkjunum.  e) Neðst var öngullinn/hákarlasóknin; með 6-8 þumlunga löngum legg og þverhandarvíðum bug; fest við sóknarhlekkina með sigurnagla.  (Byggt á GG; Skútuöldin).  B.  Lásband til bjargferða.  Handvaður er notaður þegar bjargmaður þurfti stuðning af vað til að komast á milli ganga eða fara tæpt.  Vaðurinn er ýmist settur fastur á stein eða aðra festu, eða haldið er við hann af öðrum.

Handverkfæri (n, hk)  Verkfæri til að auðvelda vinnu með höndum.  „Þessi vegalagning hófst snemma á stríðsárunum....  Unnið var eingöngu með handverkfærum; skóflum, hökum, járnkörlum, og einu ökutækin sem við varð komið voru hólbörur“  (PG; Samgöngur og flutningar; Niðjatal HM/GG).

Handvettlingar (n, kk, fto)  Fínni vettlingar; sparivettilingar.  „Vettlingar voru ýmist handvettlingar ef fólk fór t.d. á milli bæja.  Þeir voru úr smáu bandi og oft tvíbanda“  (SG; Prjónaskapur; Þjhd.Þjms).

Handviss (l)  Alveg viss/öruggur.  „Ég er handviss um að sum orð í þessu registri þykja mörgum framandleg“.

Handvömm (n, kvk)  Mistök; yfirsjón.  „Það værisynd að eyðileggja þetta fyrir handvömm“. Sjá vömm.

Handæði (n, hk)  Fikt; óheimilt rísl; fát.  „Vertu nú ekki með þetta handæði strákur“!

Hanga á (orðtak)  Um veiðiskap; vera að veiðum þó illa fiskist / íslæmu veðri.  „Við getum ekki verið að hanga á þessu lengur í svona kaldaskít og bullandi straumi.  Enda virðist þetta allt farið undan“.

Hanga á bláþræði (orðtak)  Standa tæpt/illa; vera í slæmri aðstöðu; vera hætt kominn.  „Segja má að líf bátsverja hafi hangið á bláþræði þegar brimskaflinn reið undir bátinn í lendingunni“.

Hanga á (einhverju) eins og hundur á roði (orðtak)  Halda dauðahaldi í; trúa óbilandi á málefni/kreddu; vilja ekki sleppa.  „Stjórnvöld hanga á þessari stóriðjustefnu eins og hundar á roði og eru tilbúin að fórna fyrir það orkulindum, náttúruverðmætum og sjálfstæði þjóðarinnar“!

Hanga á horriminni / Hanga á lyginni (orðtak)  Vera á ystu nöf/heljarþröm (oftast í óeiginlegri merkingu, s.s. í fjármálum); tolla á því sem ekkert hald virðist vera.  „Það er ótrúlegt hvað hann getur hangið lengi á horriminni án þess að fara á hausinn“.  Upprunaleg merking vísar til eldri tíma:  Meisar voru grindakassar, smíðaðir úr fjalarrenningum/rimum, með stöfum í hornum sem rimarnar voru grópaðar í.  Horrim er rim sem fellur illa í gróp sína; okagatið.  Þurfti þá að reka með henni hortitt, til að ekki dytti úr.  Af þessu er einnig dregið orðtakið að hanga á horriminni, um það sem getur feilað; þar sem horrim hættir til að brotna/ gefa sig við átök. 

Hanga þurr (orðtak)  Um veður; vera úrkomulaust þó útlit sé ekki þurrklegt.  „Hann hangir líklega þurr fram í aðfallið, en þá má bóka það að þurrkurinn er úti“.

Hangfjöður (n, kvk)  Eyrnamark búfjár; skurður á ská upp í fram- eða afturjaðar eyra.

Hangiflot (n, hk)  Feiti sem safnast ofan á þegar hangiket er soðið.  Henni var safnað saman kaldri og síðar notuð sem útálát með fiski; t.d. þykir herramannsmatur að borða kæsta skötu með hangifloti.

Hangiket / Hangikjöt (n, hk)  Saltað, reykt og hangið ket.  Verkunin var um aldir ein helsta aðferðin til geymslu kjöts, en er enn mikið notuð vegna bragðgæða ketsins.  „Fyrir sláturdaginn var afi minn búinn að útbúa litla trénagla sem hann notaði til að verka hangiketið í salt.  Það var saltað nýslátrað, stráð í það volgt og staflað í stæðu.  Tekið var í reyk helst geldfé; gjarnan valið vænt fé.  Tekin voru krof af því; þ.e. skrokkurinn tekinn í sundur þvert aftan við bógana og læri, hryggur og síða saltað í heilu lagi.  Svo var framparturinn klofinn eftir hrygg og þá fór hann afi að nota tréþollana sína.  Skorið var inn með herðablaðinu í einskonar vasa, og þar var sett salt inn í vasann.  Svo var nælt fyrir með trénöglunum svo saltið rynni ekki úr þessum vasa.  Þetta var gert til þess að öruggt væri að saltaðist jafnt um þetta þykka stykki.  Þetta var kallað skammrifsbrók.  Dilkakjötið var svo saltað í tunnu“  (S.G: Bréf til mömmu; Árb.Barð 80-90).  „Hangikjöt var alltaf soðið fyrir hátíðirnar.  Á Þorláksmessukvöld var skata og reyktar bringur og kaffi; og svo var spilað á Þorláksmessukvöld“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn HM).  „Viðstaddir votta enn;/ var þar á meðal Steinn,/ allir ágætismenn,/ að hinn ungi sveinn/ bað um fullorðinsföt/ frat í reifa og lín;/ heimtaði hangikjöt/ hákarl og brennivín“  (JR; Rósarímur). 

Hangiketsbiti /  Hangiketsflís / Hangiketssneið / Hangiketstutla / Hangiketsögn (n, kvk)  Dálítið/biti af hangiketi.  „Gefðu mér smá hangiketsflís í viðbót“.  „Var ekki eftir einhver hangiketstutla frá þí í gær“?

Hangiketsilmur / Hangiketslykt (n, kk/kvk)  Lykt af hangiketi.  „Hann sagðist hafa fundið hangiketsilminn leggja á móti sér uppi á miðri Tunguheiði“.

Hangir á spýtunni (orðtak)  Um dulinn tilgang/skilmála þess sem gert/sagt er; um það sem býr undir.  „Mörgum þótti það mikil fórn hjá honum að bjóða sig fram í stjórnina, en það mun hafa hangið á spýtunni hjá honum að komast til áhrifa“.  Vísar e.t.v. til þess að rekaspýta er stundum meiri ávinningur en sýnist.  Við hana geta hangið skeljar eða annað nýtilegt.  Um þá orðskýringu skal þó ekki fullyrt.  Sjá vita hvað hangir á spýtunni.

Hanginn (l)  Um matvæli í herslu/þurrki/reyk; búið að hanga.  „Ég held að grásleppan sé orðin nógu hangin“.

Hangs (n, hk)  Töf; landeyðháttur; leti.  „Hættu nú þessu helvítis hangsi og drífðu þig að verki“!

Hanka (s)  A.  Gera upp, t.d. línu, band, slöngu o.fl.  „Ætlar þú að hanka vaðinn meðan ég geng frá eggjunum“?.  B.  Setja hanka á net, en þeir voru notaðir til að festa netasteinum/kljásteinum (sjá hanki og hrognkelsi).

Hanka upp / Hafa uppi (orðtak)  Draga upp færi.  Einkum var talað um að hanka upp áður en handfærarúllur komu til sögunnar, enda var þá færið gert upp í hönk í lok hvers rennslis.  „Hankið upp piltar.  Hann er að rífa upp brim við landið“  (G.Hagalín; Sonur bjargs og báru).  „Ég held að nú sé alveg tekið undan.  Við ættum að fara að hafa uppi og færa okkur grynnra“.

Hankabrotinn (l)  Um bolla/fant; með brotinn hanka/brotið hald.  „Ég get drukkið úr bollanum hankabrotnum“.

Hanki (n, kk)  A.  Hverskonar snagi eða handfang.  B.  Snærissmeygur sem notaður er til að hanka/festa klásteina/netasteina á steinaþin nets (sjá hrognkelsi).

Hann (n, kk)  Í flestu töluðu máli um veðráttu er rætt um „hann“.  „Hann er á norðan núna“.  „Hann er eitthvað að ganga niður“.  Hann hangir uppi“.  Ekki finnst nein skilgreining á því hvað þarna er átt við. Eflaust á þessi persónugerving veðursins einhverja rót; líklega ævaforna og þá væntanlega úr trúarbrögðum; heiðni eða kristni.  Veðurfarsguðir eru þekktir í fjölgyðistrúarbrögðum, bæði í heiðni og öðrum.

Hann er að! (orðatiltæki)  Upphrópun sem lýsir vanþóknun á áframhaldandi athæfi eða málflutningi þess sem um er rætt; með áherslu á endaorðin.  „Hann er að!  Hættu nú að espa hundinn upp“!  Kristinn Ólafsson í Hænuvík brá þessu gjarnan fyrir sig, en það gerðu einnig fleiri.

Hann gerir skurk í því! (orðatiltæki)  Upphrópun í lítilsvirðingar- eða hæðnistón um þann sem ætlar sér eitthvað en ummælandi hefur litla trú að að verði.

Hann/hún um það! (orðtak)  Upphrópun sem andsvar við því að einhver ætli sér eitthvað; hann/hún ræður því; hann/hún ræður þá framúr því.  „Hann um það, ef hann þykist geta þetta sjálfur.  Ekki ætla ég að ganga eftir honum með aðstoðina“!

Hann sagði mér það hann Sveinn (orðatiltæki)  Viðhaft þegar einhver vill ekki gefa upp réttan heimildarmann fyrir sínum staðhæfingum/ sínu sveitaslúðri.  Ekki skal fullyrt um aldur eða tilurð orðatiltækisins, enda getur sveinn verið hvaða karlmaður sem er.  Þetta var hinsvegar gjarnan viðhaft af GJH, eins og fleiri snjallyrði, og var þá talið vísa til manns í útsveitinni sem talaði fátt og aldrei lastaði aðra.  „Er burtu gekk ég þaðan þá sagði mér hann Sveinn;/ það sögðu líka menn á næstu bæjum:/  Í Hærri-Tungu væru þeir, heldur tveir en einn./  Að hugsa sér, og annar lá á gægjum! “  (DÓ/ÖG; Bónorðsförin). 

Hantera (s) Meðhöndla.  „Það er ekki sama hvernig fiskurinn er hanteraður“.  „Ein hlið lugtarinnar var með renniloki svo hantera mætti týruna“   (SG; Alifuglarækt; Þjhd.Þjms).

Hantering (n, kvk)  Meðferð; meðhöndlun.  „Heldurðu að þetta þoli svona hanteringu“?

Happ (n, hk)  Heppni; heppilegu/góður viðburður/fengur.  „En sögulegasta happið þar um slóðir mun vafalaust hafa verið er Kollsvíkingar fundu hval á reki og tókst eftir langa mæðu að bjarga honum á land í Kollsvík“  (TÓ; Frásagnir af Einari Jónssyni í Kollsvík). 

Happ skal þeim sem hlýtur (orðatiltæki)  Sá á að njóta síns happafengs sem hann fær.  Sá sem t.d. dregur happadrátt skal njóta hans eða bestu bita hans.

Happadráttur / Happafiskur (n, kk)  A.  Um fiskveiðar.  „Hlutaskipti  bátsáhafnar fóru eftir vissum reglum.  Sumt var þó eign þess sem dró; happadrættir hans  Það gilti um alla framandlega veiði aðra en matfisk; einnig um miðhluta skötu fyrir utan börðin og um vaðhorn og sporð lúðu“.  B.  Á síðari tíð:  Hverskonar happ sem áskotnast; happafengur.

Happadrjúgur (l)  Farsæll; lánsamur; til gæfu.  „Er óhætt að segja að handtök Sighvats reyndust hér happadrjúg, þegar engu mátti skeika“  (TÓ; Yfirlit sjóslysa í Rauðasandshreppi.  Árb.Barð. 2003). 

Happafengur (n, kk)  Hverskonar nýtilegur/verðmæturávinningur sem manni áskotnast en hafði ekki gert ráð fyrir.  „Það var heldur en ekki happafengur að finna þessa körfu rekna; hún er alveg eins og ný“!

Happafleyta / Happaskip  Skip sem er farsælt í róðrum og siglingu; lánsamt aflaskip.  „Fönix var happaskip“  (EÓ; Hákarlaskip í Rauðasandshreppi).

Happanafn (n, hk)  Gæfuheiti; heiti sem ber vitni um happ eða væntir happs. „Fram í Grasaskerspoll gengur frá rfinu hlein sem heitir Lúða.  Af hverju hún ber slíkt happanafn veit ég ekki, en þegar áðurnefnd vör var gerð þar í gegn fannst rostungstönn; má vel vera að áður hafi hún gefið eitthvað meira og stærra“ (ÞJ; Örn.skrá Hvallátra).

Happasamur / Happasæll (l)  Heppinn; lánsamur.  „Hann reyndist ekki happasamur í þessu efni“.  „Hann var einstaklega happasæll og fiskinn“.

Harðahlaup (n, hk, fto)  Hraður sprettur; hraðhlaup; harðasprettur.  „Hann er á harðahlaupum; að reyna að komast fyrir kindahópinn“.  „Þegar halla fór niður í Hænuvíkina komu þeir sem á eftir voru á harðahlaupum“  (ÞJ; Sargon strandið; Árb.Barð 1949). 

Harðakan / Harðaspan (n, hk)  Mikil ferð; harðasprettur; hraðakstur.  „Þarna kemur hann hlaupandi á harðakani“.  „Hann ók á harðaspani og reyndi að elta refnn uppi“.

Harðaland (n, hk)  Mjög nærri landi; landsteinar.  „Stundum er eins og veiðin sé mest uppi í harðalandi“.

Harðarennsli (n, hk)  Harðasprettur; mjög hröð hlaup.  „Féð er á harðarennsli fram allan dal“!

Harðasprettur / Harðahlaup (n, kk)  Mjög hraður hlaupasprettur.  „En þegar þær ætla að halda áfram með það, þá er líkið á harðaspretti heim að Breiðuvík“  (IG; Sagt til vegar II). 

 Harðatorf (n, hk)  Harðatorf mun sumsstaðar vera annað orð yfir mó.  Það var þó ekki notað í seinni tíð í Kollsvík, en í víkinni miðri er örnefnið „Harðatorfspyttur“, þar sem finnst mjög hitagæfur mór.  „Norður af Leirunum er sytra sem heitir Harðatorfspyttur, og er nokkuð af vatni í honum.  Þar var harðatorf; þ.e. mór, svo svellharður að varla var mögulegt að stinga hann með skóflu“  (GT/VT; Örn.skrá Kollsvíkur).  Eldri brb; „hardatorf“.

Harðákveðinn (l)  Mjög/alveg ákveðinn; einbeittur; fastákveðinn.  „Hann virtist harðákveðinn í þessu“.

Harðánægður / Hæstánægður (l)  Fullkomlega/alveg ánægður.  „Ég er hæstánægður með þessa gjöf“.

Harðbakki (n, kk)  Harður bali; sandbali.  „Hólar voru harðbakkar og þurfti því að slá þá í rekju“  (ÖG; Vorverk og heyannir; Niðjatal HM/GG).  Orðið var þarna notað í upprunalegri merkingu, en nú er það einungis notað í likingamálinu „ef/þegar í harðbakkann slær“, og orðabókadæmi eru öll þannig.

Harðbalahóll (n, kk)  Gróinn hóll með þéttum  og þurrum jarðvegi. „Harðbalahóll er fremst á Túninu, og heitir Skalli“  (ÓETh; Örn.skrá Vatnsdals).

Harðbalakot (n, hk)  Lítið býli á harðbýlu landi.  „Minnstu býlin í víkinni hefðu verið óttleg harðbalakot ef sjósóknar hefði ekki notið við“.

Harðbalatún (n, hk)  Tún á hörðum bala/velli.  „Í Láganúpslandi eru mörg sendin harðbalatún“.

Harðbalavöllur  (n, kk)  Harðbali.  „Selskinnin voru þurrkuð á hallandi harðbalavelli... “ (Magnús á Skógi; Árb.Barð; 1959-67). 

Harðbali (n, kk)  Þéttur jarðvegur með þéttri grasrót; oft sand- eða malarjörð.  Iðulega stytt í bali eða melur.

Harðbanna (s)  Banna stranglega.  „Var ég ekki búinn að harðbanna ykkur að príla í klettunum strákar“?!  „...en harðbannaði jafnframt að nokkur kæmi þar nálægt til þess að eiga við hræið“  (TÓ; Frásagnir af Einari Jónssyni í Kollsvík). 

Harðbarinn (l)  Um snjó/jarðveg; þétt barinn saman af veðri.  „Skaflinn var svo harðbarinn að ekki markaði í“.

Harðbýlt (l)  Erfitt um búskap.  „Skor hefur verið harðbýlt og afskekkt útnesjakot“  (KG; Frá Rauðasandi til Rússíá).

Harðdrægur (l)  Harður/erfiður viðskiptis.  „Sagt var að Guðrún ríka í Bæ hafi verið harðdræg í viðskiptum“.  „Þótti Björn þessi harðdrægur og gróðamaður mikill“ (GiG; Frá ystu nesjum; drukknun Látramanna).

Harðdrægni (n, kvk)  Miskunnarlaust viðmót; kúgun.  „Víst má telja að bændur og vermenn á Láganúpi og víðar á eignum Saurbæjarhöfðingja hafi unað illa þeirri harðdrægni sem þeir voru tíðum beittir“. 

Harðduglegur (l)  Mjög duglegur; hörkuduglegur.  „Strákurinn er harðduglegur við hvaða verk sem er“.

Harðfengi (n, hk)  Seigla; þrautseigja; harka.  „Með harðfengi tókst mér að klifra síðasta hjallann, en ég var nánast örmagna þegar ég brölti uppá brúnina“.  Einnig í orðtakinu „með hörku og harðfengi“.

Harðfenni (n, hk)  Hjarn.  „Það er fljótfarið yfir heiðina á harðfenninu“.

Harðfiskflís  / Harðfisklús / Harðfiskögn (n, kvk)  Lítið eitt af harðfiski; smábiti af harðfiski.  „Gefðu mér nú smá harðfisklús, fyrst þú ert að naga þetta“.  „Ég hafði með mér harðfiskflís í nesti“.

Harðfiskhjallur (n, kk)  Hjallur til að herða steinbít, láta grásleppu síga o.fl.  „Við Svavar fengum gamla sláturhúsið á Gjögrum; hann dró það útá bakkana með ýtunni og þar var því breytt í harðfiskhjall“.  Orðið var aldrei notað með „s“ (harðfiskshjallur) í Kollsvík, líkt og orðabókardæmi eru um.

Harðfiskhnallur (n, kk)  Létt sleggja til að berja harðfisk; mýkja hann til átu.  „Hvar er nú harðfiskhnallurinn“.

Harðfiskhjastur / Harðfiskmosk  / Harðfiskmulningur / Harðfiskmylsna (n, hk/kk)  Mulningur/uppsóp af harðfiski sem fellur til t.d. þegar hann er barinn.  „Það þarf að sópa harðfiskmoskinu niður, svo hundurinn sé ekki að sleikja barningssteininn“.

Harðfiskól (n, kvk)  Strengsli af harðfiski, oftast þá mjóslegið og rýrt.  „Þessar harðfiskólar sem enn eru eftir eru varla mannamatur; þvengmjóar og sumar grúmyglaðar í þokkabót“.

Harðfiskpoki (n, kk)  Poki með/ætlaður harðfiski.  „Þessir áburðarpokar eru þvegnir og þurrir; ég ætla að nota þá fyrir harðfiskpoka“.

Harðfiskroð (n, hk)  Roð af harðfiski.  „Hér er ég búinn að snúa harðfiskroðið; réttu hundinum þetta“.

Harðfiskur (n, kk)  Fiskur sem hefur verið flakaður og fullþurrkaður.  Í Kollsvík var langmest um harðfisk af steinbít, enda var hann þar undirstaða útgerðar ásamt þorskveiðum.  Í Kollsvíkurveri var steinbítur veiddur á færi í byrjun vertíðar en síðan á línu eftir að farið var að nota hana.  „Steinbíturinn var hausaður, flattur og kúlaður: þ.e. skornir skurðir þvert yfir báða helminga.  Síðan var hann rifinn upp, þveginn og hengdur til þurrks á þurrkhjöllunum.  Steinbítshausar voru klofnir upp og þeir síðan, ásamt hryggjunum, bornir til þurrks á reitina“.  (KJK; Kollsvíkurver).  Í síðari tíð er steinbíturinn eingöngu veiddur á línu.  Meðan Kollsvíkingar verkuðu í harðfisk á síðustu áratugum síðustu aldar var steinbíturinn ekki hausaður heldur flakaður með einu hnífsbragði framan frá eyrugga og aftur úr.  Laginn flökunarmaður með góðan hníf nær að flaka þannig að lítið sem ekkert sé eftir á hryggnum en þó sé flakið beinlaust.  Mesta slorið er strokið af fiskinum en ekki má þvo flakið fyrir upphengingu; þá breytist og dofnar bragðið.  Teljist þörf á að þvo skal það gert úr sjó en ekki vatni.  Skorin er þuma í sporðenda flaksins og það hengt á nagla á rá í þurrkhjalli/harðfiskhjalli.  Harðfiskur verkast best í þurru og fremur köldu veðri; þar sem blæs vel um og ekki er fluga.  Verkunin tekur nokkrar vikur, eftir veðri og þykkt flakanna, sem nefnd eru strengsli/harðfiskstrengsli eftir að þau eru orðin þurr.  Strengslin voru geymd á þurrum stað.  Fyrir neyslu þurfti að berja steinbítinn til að mýkja hann undir tönn, og var það vanalega gert utandyra, á hentugum steini; barningssteini, og notuð til þess létt sleggja, eða harðfiskhnallur.  Í seinni tíð er öllum harðfiski rennt í gegnum valsvél, sem gegnir sama hlutverki og barningurinn áðurfyrri.  Síðan er honum pakkað í sölupakkningar og seldur/frystur, enda fer hersla harðfisks nú fram sem hver önnur framleiðsla til sölu.
Lúða, eða riklingur, var einnig verkuð í harðfisk áðurfyrri.  Einkum voru það smærri lúður og rafabelti sem voru hert, og þótti herramannsmatur.  „Riklingurinn, einkum af smærri lúðum, var vanalega þurrkaður.  Flökin hengd upp og látin skelþorna.  Síðan voru þau rist þannig að skurður var skorinn inn í miðja fiskþykktina.  Byrjað var að skera beggja megin við augað sem hengt var upp á, en síðan mæst í einum skurði, rétt fyrir neðan augað.  Síðan var fiskurinn flattur útundir jaðar beggja megin við skurðinn.  Þá var flakið opnað og tveim tréteinum stungið undir roðið, beggja megin aftan frá.  Héldu þeir flakinu opnu svo það þornaði á skömmum tíma.  Annars var riklingurinn líka saltaður, einkum af feitum lúðum.  Var hann þá saltaður í pækil, sterkan saltlög, því annars vildi hann þrána.  Saltað var í rafabeltin og þau látin liggja í salti í tvo daga og síðan hengd til þurrks.  Þetta var talinn hátíðarmatur, er þau höfðu hlotið verkun, enda þó komið væri fram á næsta vetur“  (KJK; Kollsvíkurver). 
Þorskur hefur lítið verið verkaður í harðfisk í Kollsvík, en þó var það til að smáþorskur og þaraþyrsklingur var hengdur upp; oftast reyndar sem bútungur til signingar en einnig stundum flakaður til herðingar.  Ýsa veiddist lítið í Kollsvík áðurfyrri þó á því sé nú breyting.  Nú er hertur þorskur og ýsa algengasti harðfiskur sem seldur er út úr búð, ásamt steinbít.  Lúðuriklingur sést þar hvergi.
„Séra Hallgrímur Pétursson getur harðfisks þannig í Fiskætusálmi sínum:  „Þorskurinn sem í þaranum þrífst/ þrefaldur út úr roðinu rífst,/ frá ég hann margan fylli./  Þorskinn, roskinn,/ rifinn, harðan,/ rétt óbarðan/ ráð er besta/ að bleyta í sýru á borð fyrir presta“.   Fiskurinn var barinn með tvískallaðri járnsleggju eða hnöttóttum steini með klöppuðu gati, sem skafti var stungið í.  Þegar fiskurinn hafði verið lagður á steininn þótti skipta máli hvar byrjað var; samanber þetta viðkvæði; „Berðu mig fyrst utan og aftan, þá mun ég ekki verða þér erfiður í hnakkann“.  Fiskur er lúbarinn ef hann er mjúkur undir tönn.  Harðfiski var stundum skipt í þrennt eða fernt þvert yfir og voru þá stykkin nefnd spil “  (LK; Ísl. sjávarhættir IV).  Tvískölluð járnsleggja er enn notuð til þess á Láganúpi að berja harðfisk; mjög hnoðuðí skalla og eflaust orðin forn í því starfi.  „Á sjávarjörðum þar sem gnægð var af harðfiski var öllum leyft að fá sér harðfisk í miðmálagetu eins og þá lysti; einkum börn og unglinga.  Ef einhver át eitthvað í tíma og ótíma var algengt að segja; „þú étur þetta eins og fisk““  (LK; Ísl. sjávarhættir IV; eftir ÁE).

Harðfisksleggja (n, kvk)  Handhæg sleggja til að berja harðfisk.  „Nennirðu að skjótast og berja tvö harðfiskstrengsli?  Harðfisksleggjan er á barningssteininum úti í Gili“.

Harðfiskstrengsli (n, hk)  Flak/lengja af harðfiski; fullverkað en (oftast) óbarið.  „Þiggðu hérna harðfiskstrengsli í nesti“.  „Viltu berja þrjú harðfiskstrengsli fyrir matinn?  Litla sleggjan er á steininum úti í Gili“. 

Harðfisktutla  / Harðfisktægja (n, kvk)  Tægja/flís af harðfiski.  „Gefðu mér duggunarlitla harðfisktutlu, fyrst þú ert þarna með strengsli“.  „Það situr einhver harðfisktægja á milli tannanna á mér“.

Harðfylgi (n, hk)  Ákveðni; viljastyrkur; eftirgangsmunir.  „Hann fékk því þó framgengt með fortölum og harðfylgi að bátur var settur á flot og brotist fram að slysstaðnum...“  (ÓG; Úr verbúðum í víking).

Harðger (l)  Harður af sér; hörkutól.  „Hann þótti bæði harðger og hörkuduglegur“.

Harðgiftur (l)  Áhersluorð um giftan mann.  „Ég skil nú ekkert í svona dingli hjá harðgiftum manninum“!

Harðgreindur (l)  Skarpgreindur; bráðvel gefinn.  „Hann má eiga það að hann er skarpgreindur“.

Harðhentur (l)  Tekur harkalega á; þunghentur.  „Vertu nú ekki svona harðhentur við hann bróður þinn“!

Harðhnakka (s)  Þrúga; þjarma að; hnoða.  „Nautið náði að harðhnakka honum þarna í girðingarhorninu og hefði getað farið illa ef hjálp hefði ekki borist strax“.  Orðið var þannig framborið í Kollsvík.  Orðabók HÍ nefnir dæmi um að „harðhnjaka“, sem virðist vera sömu merkingar.

Harðhnakkalega (l)  Mjög ákveðið; af hörku; alfarið.  „Þessu neitaði ég harðhnakkalega“.

Harðhnjóska (n, kvk)  Misfella; kúla.  „Mér finnst að hér sé einhver harðhnjóska undir skinninu“.

Harðhnjóskulegur (l)  Óvæginn; hrottalegur.  „Það er ekkert betra að fara svona harðhnjóskulega að þessu“.

Harðindabúskapur (n, kk)  Um það þegar eitthvað skortir í heimilishaldi/búskap.  „Manni finnst það hálfgerður harðindabúskapur að eiga ekki saltfisk uppá veturinn“.

Harðindatíðarfar (n, hk)  Slæmt tíðarfar; vond tíð.  „Hér hefur verið harðindatíðarfar eftir áramótin; frosthörkur nokkrar og norðanbeljandi, svo oftast er innistaða á fé“.

Harðindi (n, hk, fto)  Harka; hörkur; erfitt tíðarfar um lengri eða skemmrí tíma.  „Í janúar 1802 rak hafís að landi...og lá allt vorið og sumarið þar til höfuðdag.  Stöfuðu af þessu hin mestu harðindi til lands og sjávar og mundi enginn jafnharðan vetur“  (TÓ; Frásagnir af Einari Jónssyni í Kollsvík).  „Það var gamalla manna mál að gamall sauður og rjúpan lifðu jafnlengi í harðindum.  Rjúpan næði í rjúpnalaufið en sauðurinn í lyng og kvist“  (Stefán Aðalsteinsson; Sauðkindin, landið og þjóðin).  

Harðleikinn (l)  Harðhentur; gengur fram af offorsi.  „Þorrinn hefur verið nokkuð harðleikinn það sem af er“.

Harðlífi (n, hk)  Hægðatregða; vallgangsteppa.  „Í ritum Björns í Sauðlauksdal má finna ýmis ráð við harðlífi“.

Harðlokað / Harðlæst (l)  Um dyr; lokað með lás slagbrandi eða öðru, en liggja ekki við stafinn.

Harðmeti (n, hk)  Þurrkaður/hertur matur, s.s. harðfiskur.

Harðna fall (orðtak)  Um sjávarfall; verða þyngra/ meiri straumhraði.  „Lagt var þvert á straum, og hyllst var til að leggja lóðina í fullhörku á straum.  Láta hana fá einn snúning og draga svo aftur þegar tók að harðna fallið“  (IG; Róðrar úr Kollsvíkurveri; Niðjatal HM/GG). 

Harðna á dalnum / Harðna í ári (orðtak)  Sverfa/þústna að; verða erfiðara.  „Það hefur harðnað mikið á dalnum með það að fá nægan mannskap í smalamennskur þegar fækkar í sveitinni“.  Vísar líklega til þess að taki fyrir beit í harðfenni eða kafsnjó.

Harðna í búi (orðtak)  Vantar nauðsynjar á heimili.  „Menn þurftu að fara í kaupstaðinn þegar fór að harðna í búi eftir meginhluta vetrarins“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn KJK). 

Harðneita (s)  Neita/synja kröftuglega.  „Hann harðneitaði að hafa lagt yfir okkur; þetta væru net frá öðrum“.

Harðneskja (n, kvk)  A.  Erfitt tíðarfar; harðbýli.  B.  Harðlyndi; mannvonska.  „Niðursetningar máttu þola ýmsa harðneskju“.  C.  Stífni; eftirfylgni.  „Ég náði þessu máli í gegn með harðneskju“.

Harðneskjulegt (l)  Hart; eins og af illgirni/meisemi.  „Mörgum finnst það harðneskjulegt í dag að láta unglinga standa yfir fé, jafnvel í slæmum veðrum.  En erfitt er að setja sig til fulls inn í aðstæður fyrri tíma“.

Harðneskjutíð (n, kvk)  Ótíð; slæmt veðurlag.  „Það hefur verið hálfgerð harðneskjutíð það sem af er burði“.

Harðorður (l)  Þungorður; hvassyrtur.  „Í ræðunni var hann nokkuð harðorður í garð þingmannsins“.

Harðrétti (n, hk)  Erfið lífsskilyrði; krefjandi aðstæður.  „Í hallærum lögðu menn á sig löng ferðalög að hlunninda- og útgerðastöðum eins og Útvíkunum, fremur en að sálast úr hungri og harðrétti heimafyrir“.

Harðræði (n, hk)  Harðstjórn; slæm framkoma ráðandi aðila.  „Láganúpsmenn þraukuðu hið illræmda harðræði sinna leigusala, Saurbæjarhyskisins, í árhundruð.  En harðræði stjórnvalda með nútíma stjórnarháttum hefur lagt í eyði þá búsældarjörð, sem flestar aðrar“.

Harðskeyttur (l)  Áræðinn; ákveðinn; ötull.  „Það hefur þurft harðskeytta og útsjónarsama sjómenn til að stunda sjó á smákænum frá hafnlausri strönd fyrir opnu úthafi“.

Harðsnúinn  (l)  A.  Erfiður; mótdrægur.  „Það getur orðið harðsnúið í röstinni núna“.  B.  Um mann; erfiður viðureignar; forhertur.  „Þessi kerling á skattstofunni hefur verið mér bölvanlega harðsnúin“.

Harðsoðinn (l)  Um egg og annan mat; soðin þar til hart er í gegn.  Gagnstætt við linsoðinn.

Harðsótt (l)  Erfitt í framkvæmd; illmögulegt.  „Það hey þurfti að bera á bakinu um snarbratta hryggi, með hengiflug fyrir ofan og neðan.  Þetta var mjög harðsótt og hættuleg heyöflun, en menn lögðu ýmislegt á sig til að eiga nóg fóður fyrir skepnur sínar“  (ÖG; Vorverk og heyannir; Niðjatal HM/GG). 

Harðsperrur (n, kvk, fto)  Strengir; krampi í vöðvum eftir áreynslu.  „Besta ráðið við harðsperrum er að fara sem fyrst aftur að hreyfa sig“.

Harðspori (n, kk)  För í snjó sem verða upphleypt þegar þau frjósa og mýkri snjóinn skefur í burtu.  Geta slíkar slóðir staðið lengi og verið greinilegar á löngum köflum.  „Hann rakti harðsporann eftir  ána niður á Stíg“.

Harðsteinbítur (n, kk)  Hertur steinbítur.  „Þau laun fylgdu starfinu að embættismaður mátti innheimta einn harðsteinbít af hverjum vermanni, en sú innheimta fórst jafnan fyrir“  (KJK; Kollsvíkurver).

Harðsvíraður (l)  Forhertur; illskeyttur.  „Mér finnst þeir nokkuð harðsvíraðir í gjaldtökunni“.  Svíri merkir háls.  Sá sem er harðsvíraður gengur hnakkakerrtur; með höfuðið uppreist, en fyrrum var það merki um undirgefni að ganga álútur.

Harðsægjur (n, kvk, fto)  Seigar rætur sem í hallærum voru stundum grafnar upp og hafðar til matar.

Harðsækinn (l)  Djarfur í að sækja sjó eða áræðinn við annað.  „Andrés Karlsson frá Stekkjarmel þótti með harðsæknustu sjógörpum“.

Harður (l)   A.  Ekki mjúkur/linur; stífur.  „Heldur er þetta hart undir tönn“.  B.  Um straum; sterkur.  „...hröðuðum okkur sem mest við máttum til að hafa suðurfall fyrir Blakknesið; þar er oft harður straumur og úfinn sjór í norðanátt...“  (ÁE; Ljós við Látraröst).  C.  Hraustur; þolinn.  „Strákurinn er nokkuð harður af sér“.  D.  Illþolandi; erfiður.  „Þetta þykja mér harðir kostir“.  „Nú er orðið hart í búi“.  Eldri frb; „hardur“.

Harður af sér (orðtak)  Þolinn; vinnusamur; stendur af sér mótlæti/sársauka.  „Þetta er mikið áfall fyrir hann blessaðan, en það vill til að hann er harður af sér“.

Harður í horn að taka (orðtak)  Erfiður viðureignar; ósveigjanlegur.  „Hann var vel liðinn af sínum félögum en þótti harður í horn að taka í viðskiptum“.  Mun upphaflega hafa verið; „harður í hönd að taka“ og vísar til erfiðs samningamanns.

Harður kostur (orðtak)  Erfið skilyrði; afarkostir. 

Harður undir tönn (orðtak)  Harður að tyggja.  „Fjári er harðfiskurinn harður undir tönn, svona óbarinn“.  Sjá mjúkur undir tönn.

Harðviðrasamt (l)  Illviðrasamt; ótíð.  „Það er varla hægt að kalla þetta harðviðrasaman vetur“.

Harðviðri (n, hk)  Slæmt veður.  „.  þá fóru vermenn þarna um á útmánuðum og oft í harðviðrum“  „Annað klifið, og það meira, heitir forvaði og er illvætt fyrir“ (MG; Látrabjarg).

Harðvítugur (l)  Illvígur; heiftarlegur.  „Milli bæjanna hafa lengi verið harðvítugar deilur“.

Harðæri (n, hk)  Slæmur/harður tími; þrengingar.  „Í harðærum flykktist fólk að verstöðvunum“.

Harka (n, kvk)  Hörkur; harðindi; mikil frost.  „... það var í hörku um veturinn að hestarnir fældust ...“  (TÖ; viðtal á Ísmús 1978)

Harka af sér (orðtak)  Sýna manndóm þó á móti blási; standast sársauka/mótlæti.  „Þú harkar þetta af þér“.

Harka sér í (orðtak)  Herða sig upp í; hleypa í sig kjarki til framkvæmda.  „Maður verður víst að harka sér út í veðrið og gá að þessum kindum“.

Harkalega (l)  Með þjósti/hörku/festu; af afli/krafti.  „Við megum ekki reka féð of harkalega, svona þreytt“.  „Og til áréttingar var ýtt harkalega á öxl mér“  (ÞJ; Brimlending í Kollsvík).  

Harla (ao)  Fremur; afar.  „Þetta er bara harla gott“.  „Það var nú ekki harla mikill aflinn í þetta skiptið“.  Í raun ætti að skrifa orðið með „ð“ samkvæmt upprunanum; harðlega, en það er sjaldnast gert, og þó:  „Þótt nú gerðist harðla hvasst/ hrikti í rám og taugum;/ segladótið set ég fast,/ sigli beint af augum“  (JR; Rósarímur).

Harma (s)  Verða hryggur yfir; sjá eftir; þykja leitt.  „Mjög hefði hann harmað að Bjarni, sá er átti í Sjöundármálinu, náði ekki fundi hans þegar hann strauk úr varðhaldinu og var tekinn fastur á Móbergi á Rauðasandi á flóttanum“  (HeE; Frásagnir af Einari Jónsyni í Kollsvík).

Harmabót (n, kk)  Bót á hörmungum; huggun.  „Það er fjandalegt að hafa ekki náð að raka allt upp fyrir rigninguna, en þó harmabót að vera kominn með megnið af því í hlöðu“.

Harmagrátur (n, kk)  Sorg; eftirsjá.  „Það var mikill harmagrátur þegar heimalningurinn var vaninn undir“.

Harmakvein / Harmasöngur / Harmatölur  (n, kk, kvk-fto)  Tregafullt tal; vonleysishjal; uppgjafartónn.  „Það tjár lítið að hafa uppi einhverjar harmatölur yfir veiðileysinsu; nú dugar ekkert annað en sækja fastar“.

Harmdauði (n, kk)  Fráfall/dauði sem veldur sorg/eftirsjá.  „Það varð sjónarsviptir þegar síðasti ísjakinn bráðnaði í fjörunni, en fáum varð það þó harmdauði“.

Harmkvæli (n, hk, fto)  Mikil bágindi; hörmungar.  „Það þótti mannúðlegra að stytta skepnunni aldur en láta hana lifa við slík harmkvæli“.

Harmónía  (n, kvk)  Guðsorðabók; saga Krists samkvæmt fjórum guðspjöllum.  Harmónía var til á ýmsum bæjum.  Ein slík var lengi varðveitt í Kollsvík.  Hún er útgefin 1749, og var að öllum líkindum upphaflega í eigu Steinunnar frá Sjöundaá (Saka-Steinunnar), sem mun hafa haft hana hjá sér í Steininum.  Áritaður eigandi er Valgerður Rebekka Gísladóttir, en hún var síðar í eigu dóttur hennar, Halldóru Kristjánsdóttur á Grundum, og síðan hennar dóttur, Sigríðar Guðbjartsdóttur á Láganúpi.  Bókin er önnur tveggja slíkra sem nú eru til, og var afhent Árnastofnun til varðveislu árið 2009, ásamt því sem um hana er vitað.  Til er orðatiltækið „margt er skrýtið í henni harmóníu“ sem var nokkuð notað þar vestra.

Harmsefni (n, hk)  Tilefni sorgar.  „Það yrði mér ekkert harmsefni ef þessi ríkisstjórn hrökklaðist frá“!.

Harmur kveðinn að (orðtak)  Um andlát/fráfall; sorg hjá.  „Auk hins sára harms sem að ástvinum hans var kveðinn, gerðist róðurinn þungur að koma þessum stóra barnahóp til þroska ...“  (KJK; Kollsvíkurver).

Harpa (n, kvk)  Fyrsti mánuður sumars samkvæmt fyrra tímatali; hefst með sumardeginum fyrsta.  Hét til forna gaukmánuður eða sáðtíð, samkvæmt Snorra-Eddu.  Ekki hefur fundist augljós skýring á nafninu.

Harpeis / Harpix (n, kk)  Viðarkvoða; viðarolía.  „Svo mikill harpix er stundum í rekaviði að erfitt er að saga hann“

Harsl (n, hk) Hörð frostskán á mýkri snjó.  Líklega dregið af „harður“ og „hersla“.  „Það var dálítið harsl á jörð, en féð náði samt að krafsa sér til beitar.

Hart að / Hart nærri (orðtök)  Fast að; allt að; um það bil.  „Hann var kominn hart nærri sjötugu“.

Hart á (orðtak)  Erfitt; naumt.  „Það var hart á því að ég kæmist útyfir vegna ófærðar“.

Hart á dalnum / Hart í ári (orðtak)  Árar illa; erfitt árferði; hart/þröngt í búi.  „Það er orðið hart í ári þegar ekki fæst tóbak“!

Hart á móti hörðu (orðtak)  Um illdeilur.  „Fyrst hann var svona ósveigjanlegur ákvað ég að láta hart mæta hörðu og skrifaði kvörtun til hans yfirboðara“.

Hart fall (orðtak)  Hraður straumur.  „Um hörðustu föllin verður jafnan ekkert ráðið við“ (PJ; Barðstr.bók).

Hart í ári (orðtak)  Erfiðleikar; þrengingar; þrengingatímar.  „Það er nú orðið hart í ári ef maður á ekki dálitla kaffilús að lána þér“.

Hart/þröngt í búi (orðtak)  Erfið lífskjör; lítið lífsviðurværi; fátækt.  „Það er að verða hart í búi varðandi saltið“.

Hart haldinn (orðtak)  Illa haldinn; sætir illri/harðri meðferð. 

Hart í bak/stjór (orðtök)  Skipanir til stýrimanns á bát, um að beygja eins og unnt er á bakborða/stjórnborða.

Hart kemur sá nður sem hátt dettur (orðatiltæki)  Auðskiljanlegt í bókstaflegri merkingu; einnig líkingamál um það að falla úr mikilli virðingarstöðu.

Hart leikinn (orðtak)  Sæta slæmri meðferð; verða illa úti.  „Hann taldi sig hart leikinn í kosningunum og undi ósigrinum illa“.

Hart og títt / Ótt og títt (orðtök)  Endurtekið hratt og oft.  „Hann hamraði blikkið hart og títt, og fljótlega tók það á sig lögun bátssíðu“.

Hart skal móti hörðu koma (orðatiltæki)  Maður er í fullum rétti að verja hendur sínar ef sótt er að. 

Hart vatn (orðtak)  Kalkríkt vatn.  Vatnið í Kollsvík er mjög kalkríkt, eftir að hafa runnið um skeljasand í jarðlögum.  Slíkt er stundum nefnt hart vatn.  Sé það hitað og kælt aftur fellur kalkið út sem hrúður, t.d. innanum vatnslagnir og ílát.  Þvottur úr hörðu vatni krefst mikillar sápu, en heilnæmt er það og steinefnaríkt.

Hartnær / Hartnærri (ao)  Nærri því; hér um bil; þéttnærri.  „Hann hafði þá verið formaður í hartnær tuttugu ár“.  „Ég held að þetta hafi verið hartnærri hundraðinu“.

Hart í ári / Hart í búi (orðtak)  Orðið lítið um nauðsynjar á heimili.  „Menn þurftu að fara í kaupstaðinn þegar fór að harðna í búi eftir meirihluta vetrarins“.  (KJK; Lesbók Þjóðv).

Hart undir fæti (orðtak)  Hart/öruggt að stíga á.  „Á syllunni er ber klöpp og hart undir fæti, en það þarf að hafa varann á í moldarflaginu“.

Haska (s)  Flýta; hraða.  „Við þurfum að fara að haska þessu“.

Haska sér (orðtak)  Flýta sér; koma sér.  „Þú þarft að haska þér ef þú ætlar að ná norður áður en élið skellur á“.

Hasla sér völl (orðtak)  Koma sér fyrir; eigna sér sess.  „Hann hefur haslað sér völl sem einn helsti fræðimaður okkar á þessu sviði“.  Hasl er þarna fornt heiti á hesliviði (corollus avellana).  Að hasla merkir að girða með hesliviðarrenglum.  Orðtakið merkir því að girða tiltekið landsvæði; afmarka svæði með tágum.  Menn helguðu á þann hátt t.d. stað þar sem einvígi skyldi háð.  Fyrrum var til orðtakið að „hasla (einhverjum) völl“, þ.e. skora einhvern á hólm

Hast (n, hk)  Flýtir; asi.  „Óttalegt hast er á þér; hefurðu ekki tíma til að fá þér kaffisopa“?

Hasta (s)  A.  Liggja á.  „Þessu hastar nú ekki mjög mikið“.  B.  Skamma.  „Hann hastaði á strákana“.

Hastarlega (ao)  A.  Í skyndi; með hraði.  „Rýkur hann hastarlega upp af norðan? “  (ÞJ; Brimlending í Kollsvík).    B.  Um veikindi; illilega; alvarlega.  „Ég fékk hastarlega í magann af þessu fjárans gumsi“.  C.  Með höstugleika.  „Ég kallaði hastarlega til strákanna að hætta að fikta í þessu“.

Hastarlegur (l)  A.  Snögglegur; sviplegur.  „Það er stórstraumur, og rjúki hann hastarlega upp af norðan, sem ég satt að segja held, þá veistu hvernig hann er fyrir Blakknum “  (ÞJ; Brimlending í Kollsvík).  „Þetta var nú dálítið hastarlegt með hann Kennedy“.  B.  Reiðilegur; höstuglegur.  „Hann skipaði þeim hastarlega að hætta“. 

Hastur (l)  A.  Óþýður/harkalegur til ásetu.  „Gamli Ferguson var lipur í notkun en fjandanum hastari á holóttum vegi“.  B.  Reiðilegur; höstugur.  „Pabbi var frekar hastur þegar hann komst að æfingum okkar með riffilinn“.

Hatrammlega (ao)  Af hörku; argvítuglega.  „Sama var hversu menn börðust hatrammlega gegn þessu óréttlæti; á þá var ekki hlustað“.

Hatrammur andstæðingur (orðtak)  Algerlega á móti.  „Flestir Kollsvíkingar hafa verið á móti óþarfa hernaðarbrölti, og sumir hatrammir andstæðingar Nató og undirlægjuháttar íslenskra stjórnvalda við það“.

Hatta fyrir (orðtak)  Móa fyrir; móta fyrir.  „Þokan var svo bikasvört að hvergi hattaði fyrir landi, þó vel heyrðist báruskvaldrið við ströndina“.  „Mér finnst sem hatti fyrir meinfýsi í þessari lýsingu“.

Hattkúfur (n, kk)  Gæluheiti á hatti.  „Hvar skyldi ég nú hafa lagt hattkúfinn minn“?

Hauður (n, hk)  Hæð.  Heyrðist ekki í daglegu tali vestra, en notað í kveðskap.

Hauga saman (orðtak)  Setja saman í haug; dengja saman.  „Við haugum öllum eggjunum saman áður en við förum að skipta, þannig að þau blandist vel ef þau eru missetin“.

Haugabrim (n. hk)  „Haugabrim er nokkuð mikið, en þó gætir laga“ (JT Kollsvík; LK; Ísl.sjávarhættir III).

Haugaleti (n, kvk)  Mikill ónytjungsháttur; algert aðgerðaleysi.  „Ég hef sjaldan kynnst annarri eins haugaleti í nokkrum manni“!

Haugalygi (n, kvk)  Algert kjaftæði; helber ósannindi.  „Mér var sagt þetta svona, en líklega er það haugalygi“.

Haugarfi (n, kk)  Stellaria media; arfi sem algengur er við bæi og í fuglabjörgum og vex best í skít og mold.  Við bestu skilyrði verða til miklar arfabeðjur, og er hann til ama og skaða í görðum.  „Arfi, tekinn áður en hann kemur í blómstur og tilbúinn rétt eins og súpukál, er hin hollasta og mjúkasta fæða fyrir sóttlera menn; helst þá sem ei eru fríir fyrir köldusýki.  Það er þeim líka hollu matur sem hafa veikan maga, ellegar og svo rýrnunarsótt.  Hefur þessi jurt viðlíka smekk og verkun sem spínat, þá hún er eins tilbúin...  Arfafræ er gott hænsnafóður á vetrum...  Arfafræ má mala og með öðru mjöli til brauðgerðar brúka“  (BH; Grasnytjar). 

Haugarigning / Haugrigning (n, kvk)  Mjög mikil/gróf rigning; hellirigning.  „Maður heldur sig helst innivið í svona haugarigningu“.  „Þvílík haugrigning er þetta; það eru bara lækir á hlaðinu“!

Haugarigna / Haugrigna (s)  Rigna ákaft og í mjög miklu magni; sérstaklega gróf/áköf rigning.  „Hann er farinn að haugarigna aftur“!  „Enn haugrignir hann; og bara engin skúraskil á milli“! 

Haugasjór (n, kk)  Mjög mikill sjór með háum og sverum öldum.  „Hann heldur enn þessum haugasjó; við erum ekkert að fara á sjó í dag, sýnist mér“.

Haugdrullugur / Haugskítugur (l)  Grútskítugur; útataður; mjög forugur.  „Hvern skrattann varstu nú að bardúsa strákur?  Þú ert haugdrullugur frá toppi til táar“!

Haugfé (n, hk)  Verðmætir hlutir sem grafnir eru með manneskju.  Sá siður tíðkaðist einkum í ásatrú, og hafa víða fundist ýmiskonar gripir í kumlum.  Gott dæmi um það er bátskumlið í Vatnsdal. Sjá Vatnsdalskumlið.

Haughús (n, hk)  Þró/kjallari sem í er safnað kúaskít, vanalega steinsteypt á síðari tímum. 

Hauglatur (l)  Mjög latur; nennir alls ekki að vinna.  „Hann er svo hauglatur að hann dregur varla andann“!

Haugryðgaður (l)  Mjög mikið ryðgaður; kolryðgaður.  „Það þýðir ekkert að mála járnið svona haugryðgað“.

Haugsalta (s)  Rígsalta; kakksalta; salta mjög mikið; salta svo mikið að hrúgur/kekkir af salti sitji ofaná. 

Haugsaltaður (l)  Kakksaltaður; rígsaltaður; svo mikið saltaður að haugar/kekkir sitji ofaná.  „Fiskurinn var haugsaltaður, svo ekki skemmdist hann þessvegna“.

Haugur (n, kk)  Skítahaugur var fastur fylgihlutur flestra skepnuhúsa langt frameftir 20. öldinni.  Fjós þurfti að moka, helst tvisvar á dag og stinga þurfti tað úr fjárhúsum.  Jafnvel eftir að kjallarar urðu staðalbúnaður fjárhúsa þurfti tíðum að „létta á“ þeim yfir veturinn.  Skítnum var ekið út á haug í hjólbörum, sem framanaf voru heimasmíðaðar úr tré en síðar aðkeyptar.  Haugurinn var svo nýttur til áburðar á tún á vorin.  Haughús og stórir fjárhúskjallarar hafa nú víðast leyst haugana af hólmi; ásýnd sveitabæjanna hefur breyst.

Haukalóð (n, kvk)  Lúðulóð.  „Um líkt leyti og messudagaróðrarnir voru farnir fóru ýmsir, einkum heimamenn, með haukalóðir.  Önglarnir voru stærri á þeim og nefndir haukar.  Línan lengri; taumar lengri og sterkari og með lengra millibili, eða um 3m.  Oft var línan ekki lengri en 100 – 150 krókar.  Lengra var sótt, jafnvel á ákveðin mið, með línu þessa.  Þótt línan væri ekki lengri en þetta fékkst oft dágóður afli á hana.  Var það einkum skata og lúða; stórir golþorskar og steinbítur, sem veiddist á haukalóð.  Það gat orðið þungur dráttur að draga línuna á höndum, einkum ef mikið var á af skötu og lúðu, eins og komið gat fyrir“  (KJK; Kollsvíkurver).  „Haukalóðin var úr sterkara efni en lóðir sem notaðar voru fyrir þorsk; oft 150 – 200 krókar, og voru þeir stærri en á þorskalóð.  Hafður var tveir og hálfur faðmur á milli tauma, og taumurinn var einn faðmur.  Steinar eða drekar voru á báðum endum og niðristöður og dufl“  (IG; Róðrar úr Kollsvíkurveri; Niðjatal HM/GG).

Haukur (n, kk)  Krókur á haukalóð/lúðulóð sjá þar.

Haukur í horni (orðtak)  Vinur í raun; sá sem aðstoðar/bjargar.  „Hann eryndist okkur heldur betur haukur í horni í þessum erfiðleikum“.

Haus (n, kk)  A.  Höfuð á lífveru.  „Ég þori að leggja minn haus að veði fyrir þessu“.  B.  Efsti/fremsti hlutinn á hlut/fyrirbæri, sbr. bréfshaus; Kollsvíkurtóarhaus; hamarshaus; títuprjónshaus; glóðarhaus o.fl.

Hausa (s)  Taka haus af fiski.  „Fiskurinn var handfestur t.d. með því að stinga þumalfingri vinstri handar í vaðkeipuna (þegar vaðkeipað var) og vísifingri í augað.  Því næst var skorið fram með hausnum hægra megin og þess gætt að vætubeinið fylgdi fiskinum.  Einnig smokkuðu sumir vinstri hendi í vaðkeipuna og tóku um tálknið meðan skorið var meðfram hausnum vinstra megin.  Loks er hann rifinn frá bolnum með því að vera með vinstri hönd í vaðkeipunni, en í hægri hendi er haldið á hnífnum og jafnframt tekið með henni í opinn hálsinn milli angiljubeina.  Ríkt var gengið eftir að krummafiskurinn fylgdi bolnum þegar hausað var, ef kviðfletja átti fiskinn og herða eða salta.  Ennfremur þótti kostur að hnakkakúlan fylgdi krummanum þeðgar fiskurinn var hnakkaflattur og hertur.  En oft vildi brenna við að efra vætubeinið fylgdi hausnum og jafnvel bæði, ef ekki var skorið fram með honum.  eins gátu þá einn eða tveir hryggjarliðir orðið áfastir krummanum.  Varast átti að taka fiskinn upp á þunnildinu.  Oft var notað þvertré eða búkki þegar hausað var framan frá“  (LK; Ísl. sjávarhættir IV). 

Hausagrind / Hausarekki / Hausaklefi (n, kvk/kk)  Þegar skotmaður í sláturhúsinu á Gjögrum hafði skorið haus frá búk, gekk hann frá honum í hausagrind, þar sem blóð rann úr strjúpanum.  Síðan var tekið úr grindinni og hausunum raðað á hausarekka í hausaklefanum.  Í grindinni og rekkunum hvíldi strjúpinn á galvaniseruðum vatnsrörum.

Hausamót (n, hk, fto)  Skilin í höfuðkúpunni, þar sem höfuðbeinin mætast.  Notað einkum í orðtakinu að tala yfir hausamótunum á einhverjum.

Hausanál (n, kvk)  Nál sem höfð var til að kippa þurra/hálfþurra þrskhausa upp í kippu.  „Ef hausar voru hertir á rám í hjöllum voru þeir venjulega teknir af þeim til að rýma fyrir nýjum.  Hálfhertir hausar voru kippaðir upp; stungið þræddri hausanál í gegnum augað og þræddir um 60 hausar upp á þorskhausaband og hnýtt að.  Hausanálin var úr hvalbeini; lík seilarnál en allmiklu minni; um 20 cm á lengd.  Þær tíðkuðust ekki nema á Vestfjörðum. ..“ (LK; Ísl. sjávarhættir).

Hausaskaft  (n, hk)  Um 30-40 cm skaft/prik sem notað var til að halda sviðahaus yfir eldi, meðan enn var sviðið yfir olíueldi.  Sjá svið.

Hausastappa (n, kvk)  Réttur úr þorskhausum sem algengur var í Kollsvík og nágrenni.  Hausar af stórum þorski eru rifnir upp og úr þeim tekið hausbein og tálkn.  Síðan eru þeir soðnir í potti með nýrri þorsklifur, þar til úr verður þéttur grautur.  Þetta er herramannsmatur þó töluverð vinna sé við beinatínslu.  „En þá kemur loks að þessum rétti sem þótti ómissandi þegar komið var í land með aflann, en það var hausastappan.  Í hana voru notaðir helst stórir hausar, ef slíkir komu á land.  Oftast voru teknar kinnar.  Þetta var skafið vandlega og soðið með talsverðri lifur; og skilyrði að það væri glænýtt.  Svo var allt fært upp og tínd úr þau bein sem náðust; allt hitt hrært saman og borðað með kartöflum og gjarnan seyddu rúgbrauði.  Fólk taldi ekki eftir sér að tína út úr sér nokkuð af beinum“  (SG; Matarhefðir; Þjhd.Þjms).  Líkast til hefur þessi réttur oftar verið á borðum  á Hólum og Grundum en víða annarsstaðar, meðan þær jarðir voru í eigu Saurbæjarbónda.  Bændur þar voru skyldugir til formennsku á bátum Bæjarhöfðingjans, en höfðu einungis hausana af aflanum til hlutar.  (Heimild: ÁM/PV Jarðabók).

Hausasveðja / Hausunarhnífur / Hausunarsveðja (n, kvk/kk)  Blóðhnífur; stór blaðlangur og flugbeittur hnífur sem notaður er til að skera háls á skepnum eftir slátrun, og taka hausinn af eftir að blætt hefur.  „Skotmaður gekk ávallt tryggilega frá byssum, skotum og hausasveðju inni í læstri kompu í lok hvers sláturdags“.

Hausatala (n, kvk)  Höfðatala; fjöldi einstaklinga.  „Ég verð með sömu hausatölu á fóðrum í vetur og í fyrra“.

Hausavíxl (n, hk)  A.  Upphafl. merking; þegar lamb er markað eyrnamarki, þannig að víxlað er eyrum; þ.e. haus snýr öfugur við þeim sem markar.  B.  Afleidd merking; þegar einn er tekinn fyrir annan, e.t.v. í misgripum. 

Haushæð (n, kvk)  Jafn hátt höfði manns.  „Skútinn er í haushæð yfir ganginum innanverðum, og má nokkuð auðveldlega klórast upp í hann.  Þar eru oft í kringum tuttugu langvíuegg“.

Hausta (s)  Koma haust.  „Það er kannski rétt að taka þetta á hús áður en haustar meira“.

Haustafli (n, kk)  Afli sem fæst að haustlagi.  „Ef vel gaf var róið fram undir veturnætur.  Mér finnst að frekar hafi verið stillur á haustin áður fyrr.  Oft var þá góður haustafli þegar fiskur fór að gefa sig til“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn KJK). 

Haustferð (n, kvk)  Kaupstaðarferð til aðdrátta, sem farin er að hausti.  „Oft voru þessar ferðir nokkuð erfiðar og hrakningssamar, sérstaklega haustferðirnar“  (PG; Samgöngur og flutningar; Niðjatal HM/GG).

Hausthraglandi (n, kk)  Köld úrkoma á haustin, jafnvel snjófjúk, í hrollköldu veðri. 

Hausthret (n, hk)  Óveðursáhlaupsnemma að haustinu, með nokkrum snjóum.

Haustlamb (n, hk)  Sumargamalt lamb; lamb að hausti. 

Haustlegur (l)  Um veðráttu; lík því sem er á haustin; kuldalegur.  „Ári er hann orðinn haustlegur til fjalla“.

Haustmánuður (n, kk)  A.  Einn mánaðanna í hinu forna tímatali; síðasti mánuður sumars; hefst með fimmtudegi í 23.viku sumars, þ.e. 21.-27.sept; einnig nefndur garðlagsmánuður.  B.  Almennt er orðið notað nú á dögum í fleirtölu, yfir mánuði haustsins, einkum ágúst, september og jafnvel oktober.

Haustmyrkur / Hauströkkur (n, hk)  Rökkur/myrkur að hausti.  „Maður nennir ekki að vera að þessum næturferðum eftir að komið er fram í haustmyrkur“.

Haustnepja (n, kvk)  Kuldi að haustlagi.  „Búðu þig nú almennilega fyrir haustnepjuna“.

Haustsól (n, kvk)  Sól/sólskin að haustlagi.  „Haustsólin megnar ekki að bræða snjófölina yfir daginn“.

Haustull (n, kvk)  Ull sem tekin er af fé að haustlagi. 

Hausttími / Haustlag (n, kk/hk)  Tíminn að haustinu.  „Þetta gerðist að hausttíma“.

Haustveður / Haustveðrátta (n, hk/kvk)  Veðurlag að hausti.  „Þetta líkist nú fremur haustveðri en sumarblíðu“.

Haustverk (n, hk, fto)  Verk sem vinna þarf að hausti.  Regluleg haustverk í búskap eru einkum smalamennskur, réttir, slátrun og úrvinnsla því tengd.  Einnig frágangur heyja, undirbúningur húsa og skepna fyrir veturinni, skítmokstu úr húsum, frá gangur báta og vergagna og ýmislegt fleira.

Hausþvottur (n, kk)  Þvottur á höfði.  „Ætli ég sé ekki orðinn þurfandi fyrir hausþvott, eftir að múkkafjandinn ældi yfir mig“.

Havarí (n, hk)  Vesen; umstang; brambolt.  „Það var ljóta havaríið að missa kálfana úr girðingunni“.

Há- (forskeyti)  Forskeyti margra nafnorða til að marka miðbik eða það sem hæst ber; hásumar; hávetur; háflóð; háfjara; hásláttur; háheyskapur; háslátrun o.fl.

Há (n, kvk)  A.  Upprunalega heiti á hrossskinni; hrosshá.  B.  Grasspretta á túnum eftir fyrri slátt.  Þá var slegin há.  Einkum notað í þeirri merkingu í Kollsvík.  C.  Í orðasambandinu; „með hýrri há“, sem merkir glaður.

Háa drif / Lága drif (orðtök)  Mismunandi hraða- og aflskiptingar ökutækja.  Sjá lágadrifskeyrsla.

Háalvarlegur (l)  Mjög alvarlegur á svip; án alls gamans/gríns.  „Hann sagði þetta háalvarlegur“.

Háannatími (n, kk)  Tíminn þegar mest er að gera á búi/vinnustað.  „Það er best að ljúka þessu af; ekki er betra að geyma það fram í háannatímann“.

Háarbeit (n, kvk)  Beit búpenings á há.  „Kýrnar mjólka aldrei eins vel og af háarbeitinni“.

Háarok /n, hk)  Gufurok; hvassviðri/rok á sjó, þannig að sædrífa berst hátt upp í loft.  „Að hafa geiglausa og listilega stjórn á stýri, jafnt í lognsævi sem spildusjó og háaroki, var óvéfengjanleg íþrótt...“  (LK; Ísl. sjávarhættir III; frásögn ÓETh).  

Háarenningur (n, kk)  Skafrenningur sem nær hátt yfir yfirborðið.  „Það er öskrandi norðanátt með háarenningi“.

Háarhey / Háartaða  (n, hk/kvk)  Hey sem verkað er af há.  Það er oft kjarnmesta heyið, ef verkun tekst vel.

Háarheyskapur (n, kk)  Vinna við að slá og verka há, og koma henni í hlöðu.  „Hér er búinn allur heyskapur nema háarheyskapur“.

Háaustansteytingur (n, kk)  Hvassviðri af háaustri.  „Árni var á leið til lands í háaustansteytingi... “   (ÁE; Ljós við Látraröst). 

Hábakkaflæði (n, kvk)  Mjög stór flæði; oftast í stórstraumi og álandsvindi.  „Nú er hábakkaflæði og stutt að setja niður“.  Orðabækur kannast ekki við þessa framsetningu sem algeng er í Kollsvík, en tilgreina aftur á móti „hábakkaflóð“.

Hábjarg (n, hk)  Bjarg, þar sem það er hæst.  „Þeir smöluðu ekki uppi á hábjarginu; töldu að þar væri ekkert fé“.

Hábjargræðistími (n, kk)  Sá árstími sem mestar annir eru við búskap og hlunnindanýtingu; vor- og sumartími.  „Ekki veit ég nú hvað það á að þýða að æða í einhverja kemmtiferð um hábjargræðistímann“!  „Það var um hábjargræðistímann, að menn voru sendir af sveitarstjórn til að kanna heyskap bænda“  (ÞJ; Árb.Barð 1968).

Hábjartur dagur (orðtak)  Orðið fullbjart af degi.  „Sefurðu ennþá; og kominn hábjartur dagur“?

Háborinn (l)  Vel ættaður; af tignum ættum.  Eingöngu notað í líkingamáli í seinni tíð; einkum orðtakinu til háborinnar skammar. (sjá þar).

Hábrún (n, kvk)  Bjargbrún/brekkubrún, þar sem hæst ber.  „Er þetta kind, þarna uppi á hábrúninni“?

Hábunga (n, kvk)  Hæsta/mesta hæð á fjalli.  „Á hægri hönd er hábunga Breiðsins“  (IG; Sagt til vegar I).  „Ofan brúnar kringum Sölmundargjá er brött brekka; Kjammi, upp á hábungu Blakksins“  (HÖ; Fjaran). 

Hábyggður (l)  Um mannvirki sem ekki rís hátt.  „Ekki voru fyrstu húsin hábyggð, þó á þremur hæðum væru“.

Hábölvað (l)  Mjög slæmt/leitt/erfitt.  „Það er alveg hábölvað að eiga við féð á þessum stað í klettunum“.

Hádagur (n. kk)  Bjartur dagur; liðið langt fram á morgun.  „Ég held hann hafi nú gott af að fara að vakna; það er kominn hádagur“.

Hádegi (n, hk)  Sá tími dags þegar sól er hæst á lofti; kl 12.  „Það var kveikt kl 6-7; þá var miðdagsmatur.  Ekkert hafði verið borðað frá því kl 10 árdegis, en kl 12 á hádegi var kaffi fyrir fullorðna en grasate fyrir börn og unglinga  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn HM). 

Hádegismatur (n, kk)  Matur sem snæddur er í hádeginu.  „Hádegismatur var venjulega aðalmáltíð dagsins.  Heldur meira var í hann lagt en kvöldmat.  Oftast var heitur kjöt- eða fiskréttur í aðalrétt og súpa, grautur eða skyr í eftirrétt, en þó var það ekki einhlítt“.  Merkilegt er að orðið sést hvorki í Orðabók HÍ né Menningarsjóðs.  Þar er tilgreindur „hádegisverður“ og „hádegismáltíð“ en þetta var meira notað í Kollsvík.

Hádegissól (n, kvk)  Sólskin um miðjan daginn.  „Heyið þornar alveg af ljánum í svona flæsu og hádegissól“.

Háð er heimskra gaman (orðatiltæki)  Það hefur aldrei talist gáfumerki að hafa uppi léttvægt spé, stríðni eða kaldhæðni.

Háðfugl (n, kk)  Spaugsamur maður; grínisti; spéfugl.  „Hann kann að koma orðum að því, þessi háðfugl“.

Háðsglósa (n, kvk)  Skens; niðrandi athugasemd í háði; grín á annars kostnað. 

Háðskur (l)  Grínaktugur; glettinn; bekkinn.  „Hann gat verið meinlega háðskur í orðum“.

Háðsorð / Háðsyrði (n, hk)  Skens; gamansöm athugasemd á annars kostnað.  „Fyrir þetta mátti hann þola allnokkur háðsorð sinna vinnufélaga“.

Háðulega (ao)  Neyðarlega; skammarlega.  „Þessi sýndarmennska endaði nokkuð háðulega“.

Háðulegur (l)  Neyðarlegur; skammarlegur.  „Mér finnst það háðulegur andskoti að þeim skuli enn ekki hafa tekist að uppfylla eitt einasta kosningaloforð“!  „Þótti sumum þetta fremur háðugleg útreið“.

Háðung (n, kvk)  Skömm; niðurlæging.  „Þessi niðurstaða er algjör háðung“.  „Þeim til háðungar las hann nokkra vel valda kafla uppúr síðasta kosningabæklingi“.

Háður (l)  Tengdur; skilyrtur; veltur á.  „Ég kom sem farþegi með honum og er því háður hans áætlunum“.  „Þetta loforð er auðvitað háð því að ég fái mínar greiðslur á réttum tíma“.

Háegg (n, kvk)  Hæsta brún á fjalli/hálsi/heiði.  „Handan við háeggina er brött brekka; Gjárdalskjammi“.

Háeggjatími (n, kk)  Tíminn þegar eggjataka í björgum stendur sem hæst.  „Stundum varð lítið um svefn hjá manni yfir háeggjatímann“.

Háfengitími (n, kk)  Miðbik fengitíma.  „Það er bölvað  að missa hrútinn, svona um háfengitímann“!

Háfermi (n, hk)  Há hleðsla farms.  „Meðan hey var fullþurrkað var reynt að hlaða eins miklu á hvern heyvagn sem fluttur var í hlöðu og framast var kostur.  Væri vel hlaðið á; troðið, jafnað á vagninum og rakað utanúr, þá gat þetta orðið mikið háfermi.  Minnir mig að sátan á heyvagninum á Láganúpi hafi eitt sinn mælst nærri 5 metra há, þegar hirt var af Gamla túninu og Þrjótnum; topphlaðin á vagninn sem var án hliðargrinda.  Þetta hlass dró Gamli Ferguson með sínum 16 hestöflum án þess að hiksta“ (VÖ).
 „Enn er flutt út í Fönix, uns komið er allmikið háfermi af skreið“  (KJK; Kollsvíkurver).  „Stóð kassinn talsvert útaf á bæði borð, og var þó nokkuð háfermi “  (PG; Samgöngur og flutningar; Niðjatal HM/GG).

Háfjall (n, hk)  Hæsti hlutinn á fjalli.  „Af háfjallinu lítum við niður á Blakkinn og hafið fyrir utan; sólglitað og kyrrt til ysta sólarhrings“  (JB; Verstöðin Kollsvík)  .  „Fremst í Mábergsdal; uppi á háfjalli, er Grenshóll“  (ÍÍ; Örn.skrá Mábergs).

Háfjallaskafmold / Háfjallaskafmoldarbylur (n, kvk/kk)  Skafrenningur/skafbylur sem nær svo hátt í loft upp að tekur af fjallasýn.  „Ég fer ekkert af stað i svona öskrandi roki og háfjallaskafmoldarbyl“.

Háfjara / Háflóð / Hálffallið (n, kvk)  Mesta fjara og flóð sem verður yfir hvert sjávarfall og millistig þess.  „Í Kollsvíkurveri er erfitt með setningu á báti um háfjöru; jafnvel eftir að vagnar fóru að tíðkast.  Betra er að setja upp og niður um háflóð, en þá er reyndar minna skjól fyrir báru á Læginu.  Best er að setja um hálffallið.  Þá er hæfilega brattur og þéttur sandurinn og skerin útifyrir taka úr veltingi ef einhver er“.   „Háflóð var, og því stutt að setja“  (ÞJ;  Brimlending í Kollsvík).

Háfleygur (l)  Í líkingamáli um mann sem notar uppskrúfað/tilgerðarlegt orðalag í sínum lýsingum. 

Háfættur (l)  Með langa fætur.  „Afi lagði mikið uppúr því að féð væri nægilega háfætt til að geta borið sig um í grýttu landi og brattlendi“.

Hágráta / Hágrenja / Háhljóða / Háorga (s)  Skæla/orga hástöfum.  „Ég hljóp til þegar barnið fór allt í einu að hágráta“.

Háháls / Háheiði (n, kvk)  Efsti hluti hálsa og heiða.  „Tunguheiðin er skemmtileg gönguleið og víðsýnt er af háheiðinni; yfir Örlygshöfn, Hænuvík og Kollsvík“.

Háhestur (n, kk)  Þegar léttur einstaklingur er borinn þannig að hann situr á öxlum þess sem ber, með höfuð hans í kjöltu sér.

Háheyskapartími / Háheyskapur (n, kk)  Tíminn þegar heyskapur stendur sem hæst.  „Ég á óhægt með að gera þetta núna, svona rétt um háheyskapinn“.

Hájarma (s)  Um kind; jarma hátt.  „Hvar er lambið frá þessari sem stendur hájarmandi uppi á Hjöllum“?

Hákarl / Hákarlaveiðar (n, kk)  Háskerðingur; brjóskfiskur af háfaætt.  Hákarlaveiðar eiga sér líklega langa sögu í Kollsvík, og víst er að þar voru þær stundaðar um 1700.  Leiða má líkum að því að þar hafi verið gert út á hákarl allt frá þjóðveldisöld, líkt og á öðrum stöðum sem best lágu við sjósókn (sbr. LK; Ísl.sjávarhættir III).  Hákarlaveiðar á landinu voru orðnar all nokkrar um 1400 og fóru þá vaxandi.  Um miðja 18. öld jókst sóknin til muna, enda fór þá markaður fyrir lýsi vaxandi með hverju ári.  „Meðan hákarlaveiðar voru stundaðar eingöngu á opnum skipum var ógerlegt að sækja djúpt til hafs.  Þurfti því að grípa hákarlinn á þeim árstímum sem hann var á grunnmiðum, en það var að vetrinum og framan af vori“  (GG; Skútuöldin).  Áttæringar og sexæringar voru notaðir til hákarlaveiða.  Líklega hefur slúppskútan Delphin, sem Einar í Kollsvík gerði út með Guðmundi Scheving, gengið jöfnum höndum til þorsk- og hákarlaveiða.  Elstu öruggu heimildirnar um hákarlaveiðar Kollsvíkinga eru um útgerð Hákarlaskipsins Fönix, sem síðar fékk nafnið „Eldri Fönix“ og var í eigu Grundarbænda, en hann var rifinn um aldamótin 1900.  (Sjá nánar hér framar um Fönix).  Hákarl var veiddur á þrennskonar veiðarfæri; haldvað/handvað sem lengi tíðkaðist; lagvað sem heimildir nefna fyrst á 17. öld og hákarlalóð sem kom til sögunnar seint á 18. öld og var mikið notuð á sunnanverðum Vestfjörðum.  „Á Patreksfirði voru hákarlalóðir einungis með tveimur sóknum (krókum) og var langt á milli þeirra.  Ásinn (línan) var úr vöfðum kaðli, en öngultaumurinn úr keðju, og var tveimur glerkúlum fest við hvorn þeirra, en auk þess var einnig flotholt á hverri niðurstöðu“  (Frásögn Ó.E.Th; Ísl Sjávarhættir III).  Við veiðarnar þurfti að hafa ífæru til að setja fast í hákarlinn; hnall/kepp til að rota hann; drep til að leggja hann og langa hnífa sem nefndur skálmar til að skera hann, en til þess var einnig notuð lensa.  Kría var séstakt áhald til að losa sóknina úr hákarlinum, eftir að búið var að opna gin hans með gómbít.  Með trumbuhníf var gert gat á trumbuna (trjónuna) til að koma fyrir trumbubandi með seilanál, en með bandinu var hákarlinn settur á tamp; þ.e. komið fyrir undir bátnum á keðju til heimflutnings.  Hákarlaskutull var stundum notaður, og einnig hákarlagoggur.  Einnig fylgdu hákarlaskipum beituskrína og beituhnífar.  Til beitu var ýmislegt notað; hrossaket; selshausar; fiskur; fiskslóg; innyfli og fleira.  „Hákarlabeita var mestmegnis hrossakjöt og selspik...  Hrossaskrokkarnir voru látnir úldna vel og rækilega...  Þegar lokið var að afla kópanna voru þeir teknir með húð og hári og fylltir rommi...  Síðan voru selirnir geymdir í tunnu á svipaðan hátt og hrossakjötið...  Beiturnar voru þræddar upp á sóknina.. einatt sín beitan af hvoru, uns öngullinn var fullur upp á miðjan legg“.  (GG; Skútuöldin).   Stundum var borið niður; sett niður agn í einhvern tíma til að lokka hákarlinn á veiðislóðina.  Í hákarlalegur var einkum farið á vorin og haustin, og hyllst til að fara í vaxandi straum.  Á fyrri öldum var hákarlinn einkum veiddur vegna mötunnar, en með vaxandi eftirspurn lýsis varð áherslan meiri á lifrina, og vegna hennar blómstraði hákarlaútgerðin á 17. 18. og 19. öld.  Hákarl hefur þó alla tíð verið verkaður til kæsingar.  Hann var skorinn í  lykkjur eftir ákveðnum reglum, og síðan kasaður.  Gerðar voru hákarlagryfjur í fjörukamb, helst úr fíngerðri möl.  Ætla má að til þess hafi Grundarfjara vel hentað.  Ofan á kösina var sett grjót og e.t.v. einnig torf eða þari.  Látið var kasast í 1 ½ til 2 mánuði.  Hæfilega var kæst ef fingur maukaðist sem stungið var í hákarlinn. Sumir höfðu þá viðmiðun að hæfilega væri kæst ef hákarlinn mataði hníf þegar stungið var í.   Þá var hann hengdur í hjall, en eftir þurrkun var hann hengdur upp í skemmu eða fjárhús.  Naumast þótti hákarl ætur yngri en ársgamall.  Eftir verkun er talað um glerhákarl, sem er þá kviðfiskurinn, og skyrhákarl sem er af búknum.  Glerhákarl var kasaður skemur en skyrhákarlinn, en þurrkaður lengur.  Fyrir utan það að vera sælkeramatur er hákarlinn mjög orkuríkur og var því fæða erfiðismanna.  Hann var talinn bæta mönnum svefn og meinhollur fyrir þungaðar konur og konur með barn á brjósti.  Hann var notaður sem sárameðal og þótti lækna ígerðir og magasár.  „Viðstaddir votta enn;/ var þar á meðal Steinn,/ allir ágætismenn,/ að hinn ungi sveinn/ bað um fullorðinsföt/ frat í reifa og lín;/ heimtaði hangikjöt/ hákarl og brennivín“  (JR; Rósarímur). 

Hákarlabeita (n, kvk)  „Hákarlabeita var mestmegnis hrossakjöt og selspik...  Hrossaskrokkarnir voru látnir úldna vel og rækilega...  Þegar lokið var að afla kópanna voru þeir teknir með húð og hári og fylltir rommi...  Síðan voru selirnir geymdir í tunnu á svipaðan hátt og hrossakjötið...  Beiturnar voru þræddar upp á sóknina.. einatt sín beitan af hvoru, uns öngullinn var fullur upp á miðjan legg“.  (GG; Skútuöldin).   Sú grýlusaga var sögð að fransmenn sæktust mjög eftir börnum fyrir hákarlabeitu; einkum ef þau væru rauðhærð og sambrýnd.  Slíkri sögn tengist t.d. nafn Sölmundargjár.  Ekki má rugla hákarlabeitu við hákarlsbeitu, sem er annars eðlis.

Hákarlagryfja (n, kvk)  Gryfja sem hákarl er verkaður í.  Oft voru slíkar gryfjur gerðar í fjörukamb, ofan sjávarmáls; gjarnan í fíngerðri möl.  Líklegt er að fjaran ofan Grundagrjóta hafi hentað til slíks.

Hákarlalega (n, kvk)  Hákarlaveiðar.  Farið var í hákarlalegur á stórum hákarlaskipum; sexæringum eða stærri.  Sótt var nokkuð djúpt; lagt út veiðarfærum og legið yfir, e.t.v. í nokkra daga. „Sjaldan var farið mjög langt framan af vorum... en þegar kom fram á sumar mátti búast við hákarlaskipum djúpt og grunnt.... vestur í Djúpál; frammi á Hala; út af Breiðafirði og allt suður fyrir Geirfuglasker.  Þegar komið var fram til miða var drekanum rennt í sjó uns hann náði botni.  Þá var enn gefið nokkuð út af línunni og nefndist það yfirvarp...  Vestfirskt hákarlaskip hafði þrjá hákarlavaði úti í senn,; forlínu; miðlínu og afturlínu og á þeim voru oftast átta skipverjar.  Á norðlenskum voru oftast fimm vaðir úti og skipverjar jafnan tólf..  Einn lausamaður/lausungi var á hvorri vakt, til að hlaupa undir vaði þegar hákarl beit á..  Vandasamt þótti að sitja undir vað, og þótti mikilsvert að vera vaðglöggur.  Á tíu til fimmtán mínútna fresti var rennt í botn og tekið grunnmál“  (GG; Skútuöldin“).  Þegar hákarl var kominn á vað og búið að ná honum uppundir borðið var settur í hann krókur frá hjóltaug sem lá upp í reiða skipsins.  Eftir að hákarlinn hafði verið stunginn með drepnum var hann dreginn upp með hjóltauginni og skorin úr honum lifur og annað sem átti að hirða, en hinu hleypt niður.   Lifrin var sett í stóra lifrarkassa sem byggðir voru inn í skipið; sókninn var beitt aftur og veiðar hafnar á ný.  „Sú var venja við hákarlaveiðar... að sólarhringnum var skipt niður í fimm vökur eða vaktir.  Hundavakt hét frá tólf á miðnætti til fjögur árdegis.  Mun hun hafa fengið nafn af því að þá var einatt hráslagalegt, myrkt og kalt.  Kokkur lá í fleti sínu og ekkert matarkyns að hafa.  Þótti slíkt hundaævi og þar af drógu menn nafnið.  Þristur nefndist vakan frá fjögur til sjö að morgni,  Þá kom formiðsdagsvakt frá sjö til tólf á hádegi; langavakt hét frá tólf til sjö síðdegis, en kvöldvakt frá sjö til tólf á miðnætti“  (GG; Skútuöldin“).  Vaktaskiptin voru stundum nefnd glas og hákarl sem þá veiddist; glashákarl.  Ef mikið var tekið í land af hákarli var hann oft settur á tamp.  Þá var gert gat á trjónuna/trumbuna með trumbubor og skrokkurinn dreinn upp á keðju sem lá þvertu undir kjöl skipsins.  „Ég fór í tvær hákarlalegur.  Önnur heppnaðist ágætlega; við fengum mikinn hákarl og lifur, en í hinni var lítill afli.  Þær ferðir voru báðar frá Breiðavík.  Við fórum á tveimur stórum róðrarbátum með vél; Hrefnu og Tjaldi“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn KJK). 

Hákarlalóð (n, kvk)  Veiðarfæri til hákarlaveiða.  „Lóðir þessar voru með því móti að 6-7 hákarlasóknir voru festar á sterkan streng og minnst 15 faðmar hafðir á milli sóknanna. ... Síðan var línan lögð á sama hátt og þorskalóðir, nema þyngri steinar voru hafðir fyrir stjóra og sterkari niðristöður lágu til duflanna.  Hákarlaveiðar þessar voru einatt hafðar sem einskonar aukageta, jafnhliða þorskaflanum...  Fengust einatt 60-70 hákarlar á skip yfir vorið, stundum jafnvel meira“  (GG; Skútuöldin).

Hákarlalýsi (n, hk)  Lýsi úr hákarlalifur.  Hákarlinn hefur alltaf verið veiddur til kæsingar, en á síðari hluta 18. aldar jókst mjög eftirspurn eftir hákarlalýsi sem útflutningsvöru til ljósmetis.  Við það jukust veiðar til muna, og urðu stórútvegur fram á 20. öld.  „Lifrin var brædd og seld í verslanir.  Hákarlalýsi var og notað heima í bræðing“  (JB; Verstöðin Kollsvík, frásögn GG). 

Hákarlaskip „Jú, það var hákarlaskip í hverri vík.  Hér var það teinæringur sem hét Fönix.  Hann var notaður fram um aldamót.  Hákarlaskipið á Látrum hét Egill; Dvalinn í Breiðavík, og Svanur í Hænuvík“  (JB; Verstöðin Kollsvík, frásögn GG). 

Hákarlatími (n, kk)  Tími í Íslandssögunni þegar hákarlaútgerð var mest.  „Á hákarlatímanum var lifrin brædd og seld á tunnum.  Hákarlinn var hengdur upp, og þótti bestur með brennivíni“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn KJK). 

Hákarlaútgerð (n, kvk)  Útgerð hákarlaskips til veiða á hákarl.  „Hákarlaútgerð héðan var búin fyrir mitt minni.  Áður oru hákarlaveiðar stundaðar héðan á báti sem hét Fönix“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn KJK). 

Hákarlavaður (n, kk)  Vaður sem notaður er til hákarlaveiða með handvað (sjá þar).

Hákarlaöngull / Hákaralasókn (n, kk)  Sókn.  „Hákarlaöngull nefnist sókn.  Hann var úr járni...  Leggur sóknarinnar var 6-8 þumlungar á lengd, bugurinn var því sem næst þverhandsarvíður.  Nokkuð framan við buginn kom agnhaldið; það var fremur lítið og ekki beitt... á efri enda sóknarinnar var sigurnagli, og í hann fest sóknarkeðja 3-4 álna löng, eftir því hvað skipið var hátt á ´siðu, og nefndist hún sóknarhlekkir.  Við hinn enda keðjunnar var tengdur sigurnagli, svonefnt ístað, en hann var áfastur vaðsteininum“  (GG;Skútuöldin).

Hákarlslykkja / Hákarlsbeita / Hákarlsbiti (n, kvk)  Stykki af hákarli; kæst eða skorið til kæsingar.  „Ég fékk hjá honum asskoti væna hákarlsbeitu; þennan lungamjúka skyrhákarl“!

Hákarlshnallur / Hákarlskeppur (n, kk)  Kylfa til að rota hákarl.

Hákjölur (n, kk)  Þar sem hæst ber á vatnaskilum milli dala/víkna.  „Dalverpi endar við Arnarvörður, en þar er hákjölurinn milli Keflavíkur og Sauðlauksdals“  (HlH; Örn.skrá Keflavíkur).

Hákveða (n, kvk)  Um ljóðagerð/skáldskap; það atkvæði í vísu sem áhersla er á.  „Stuðlar og höfuðstafir eiga alltaf að vera í upphafi hákveðu; aldrei í lágkveðu“. 

Hálagler (n, hk)  Hált svell; ísing.  „Farðu varlega; vegurinn er eitt hálagler inn allar Fjörur“.

Háleistar (n, kk, fto)  Ullarsokkar sem ekki ná mjög hátt uppá legginn; innanundirsokkar.  Voru fyrrum ætlaðir til að vera innanundir öðrum hærri sokkum. 

Hálfa / Heila (n, kvk)  Sögn í spilinu Vist.  „Sé spiluð hálfa þarf það par sem sögnina á að fá alla slagi utan einn, en sé spiluð heila þarf það að fá alla slagina“.

Hálf- (forskeyti)  Forskeyti sem notað var með ýmsum lýsingarorðum til mildunar; nokkuð; all-: Hálfkjánalegur; hálfaulalegur; hálfblindur; hálfbúinn; hálfbyggður; hálfdularfullur; hálffeginn; hálffullur; hálfgerður; hálfgildings; hálfgleymdur; hálfgátandi; hálfétinn; hálfhikandi; hálfhlaðinn; hálfhruninn; hálfilla; hálfkaldur; hálfkaraður; hálflasinn; hálfsaddur; hálfsjóveikur; hálfsnubbóttur hálfsyfjaður; hálfvaknaður; o.s.frv.

Hálfa leið í þóftur (orðtak)  Um sjó í bát; hálffullur; upp á miðjar snældur.  „Flutu þá upp plittarnir, og sjórinn var svona í hálfa leið í þóftur“  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri). 

Hálfaftekin (l)  Um kind; tekið af (rúið) til hálfs.  „Þessi er ekki nema hálfaftekin hjá mér vegna þess að henni var illa fyllt“.

Hálfankannalegur / Hálfasnalegur (l)  Um líðan/útlit; dálítið einkennilegur/aulalegur/ringlaður.  „Ég er mikið að jafna mig af pestinni, en ég er enn hálfasnalegur í hausnum“.

Hálfasnalega (ao)  Dálítið undarlega/illa/óvenjulega.  „Mér hefur liðið hálfasnalega í höfðinu í dag.  Ætli ég leggi mig ekki smástund“.

Hálfás / Heilás (n, kk)  Um veiðarfæri; færi þar sem teinn er láréttur út úr lóðinu/sökkunni og á enda hans fest taumi króksins.  Notað áður en slóðar komu til sögunnar.  Væri teinnin aðeins örumegin úr lóðinu var það hálfás en heilás ef hann náði í gegn og færið þá með tveimur krókum.  „Sakka með hálfás var lengi til á Láganúpi í mínu ungdæmi“ (VÖ).  „Við erum með gömul færi; hamplínu, 4ra punda blýlóð með hálfás sigurnagla; taumur einn faðmur og handfærakrókur“  (IG; Róðrar úr Kollsvíkurveri; Niðjatal HM/GG).

Hálfáttavilltur (l)  Ekki alveg viss á áttum/stefnu.  „Maður er fljótur að verða hálfáttaviltur í svona þoku“.

Hálfbúinn (l)  Lokinn til hálfs; hálfkláraður; hálfnaður með verk.  „Okkur liggur ekkert á; ég er ekki hálfbúinn með kaffið“!

Hálfdomm (l)  Dálítið vankaður/ annars hugar.  „Maður er bara hálfdomm eftir svona tíðindi“.

Hálfdrættingur (n, kk)  Unglingur, yfirleitt13-17 ára, eða gamalmenni, sem ekki fékk nema hálfan hlut af því sem hann aflaði.  Í jarðabókinni er minnst á hálfdrætting í Hænuvík.  „Þá er þess getið að í Keflavík séu drengir ekki teknir í skiprúm nema þeir njóti þess að geta verið á borði með sér hliðhollum mönnum“  (ÁM/PV; LK;  Ísl. sjávarhættir III). „Í Útvíkum renndi hálfdrættingur úr skut.  Meðal starfa hans var að þvo bátinn; annast um blöndukútinn; gæta hlunna og leggja fyrir skipið eftir fyrirsögn formanns“  (ÓETh Vatnsdal; LK;  Ísl. sjávarhættir III).  „Ef hálfdrættingar voru á skipi renndu þeir aftast úr skutnum“ (PJ; Barðstrendingabók).   „Næst kom til kasta pussarans, sem oft var hálfdrættingur, en hans verk var fólgið í að hreinsa allar innyflaleifar....“  (LK; Ísl. sjávarhættir IV, um aðgerð steinbíts).  „Oftast var báturinn skolaður áður en hann var að fullu settur undan sjó; nema því aðeins að ráð væri á unglingum til að gera það þegar báturinn var kominn í skorður.  Sumir höfðu hálfdrætting til þessa starfs og fleiri snúninga í landi“  (KJK; Kollsvíkurver).  „Ég byrjaði 13 ára að róa sem hálfdrættingur úr Kollsvík“  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri).  „... nú var ég ráðinn hálfdrættingur í Kollsvíkurveri“  (KÓ; Róið úr Kollsvíkurveri).  „Þegar sexæringur var settur niður vestra hlunnaði hálfdrættingur eða annar austurrúmsmaður, en hinn bakaði að aftan ásamt formanni; miðskipsmenn ýttu og studdu um róðurinn, en andófsmenn bökuðu að framan“   (ÓETh Vatnsdal; LK;  Ísl. sjávarhættir III).  Sjá sjósetja.

Hálfdrættingssteinbítur (n, kk)  Steinbítur sem hálfdrættingur dró.  Honum var haldið til hliðar á skiptum og merktur með bita, þverskoru eða sniðskoru, sem var bara eitt hnífsbragð. (Sjá einnig skipti)  (LK; Ísl. sjávarhættir; eftir DE og ÁE). 

Hálfendasleppt (l)  Dálítið snubbótt; hættir nokkuð snögglega/óvænt.  „Mér fannst þetta leikatriði ágætt í sjálfu sér, en það var einhvernvegin hálfendasleppt“.

Hálfeyrðarlaus (l)  Órólegur; festir illa hugann við viðfangsefni; óþreyjufullur.  „Maður verður hálf eyrðarlaus að heyra ekkert frá þeim svona lengi“.

Hálfétinn (l)  Étinn að hluta.  „Hreinsaðu betur utan af sviðunum drengur; þetta er ekki nema hálfétið“!

Hálffallið / Hálffallinn (l)  Um sjávarstöðu;  mitt á milli flóðs og fjöru.  Oft notað sérstætt; „Þeir komu að landi í hálfföllnu“, en stundum með hjálparorði;   ..þegar úteftir kom var lent í Láganúps- og Grundalendingu um hálffallið út“ (PG; Niðjatal HM/GG).  „Innantil við miðja Melamýri er hlein sem kemur upp um hálffallið og heitir Landamerkjahelin“  (ÍH; Örn.skrá Melaness). „Út fjöruna er á leiðinni Forvaði sem ekki er fært fyrir nema um hálffallið“  (HlH; Örn.skrá Keflavíkur).  „Að líkindum mun hafa verið um hálffallinn sjór þegar bátinn bar að lendingu“  (KJK; Kollsvíkurver).

Hálffullur (l)  Fullur til hálfs.  „Þeir sem voru í landi drógu Guðbjart, og hann dró Korkanesið; við húktum bara þarna í hálffullum bátnum“  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri). 

Hálffurðulegur  (l)  Fremur einkennilegur/skrýtinn.  „Þetta finnst mér hálffurðuleg staðhæfing“.

Hálffylla (s)  Fylla til hálfs.  „Þarna var ekki mikið af berjum, en ég náði þó að hálffylla fötuna“.

Hálfgerður (l)  Hér um bil; nærri.  „Þetta eru nú hálfgerð handarbakarvinnubrögð, þykir mér“.  „Menn sem nú (1949) eru fimmtugir og eldri, muna vel þetta ástand, og minnast þess með hálfgerðum hryllingi “  (ÍL; Samvinnumál í Rauðasandshreppi).  „Við vorum óvanir öllu og þótti hálfgerð skömm að þessu; vorum feimnir og afsögðum að glíma“  ...  „Það var mjög tregt og illt í sjóinn; það lagði á norðan spænu með hálfgerðum brimhroða“  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri).

Hálfgildings (n, kk, ef)  Orðið „hálfgildingur“ var aldrei notað í nefnifalli, heldur eingöngu í eignarfalli.  Merkir að hálfu, eða nokkurskonar.  „Hann batt saman nokkra lurka sem hann fann í fjörunni og útbjó sér hálfgildings fleka, sem hann notaði til að fleyta sér yfir voginn“.

Hálfhikandi / Hálfhræddur / Hálfragur / Hálfsmeykur (l)  Dálítið smeykur/ hikandi.  „Ég er hálfhræddur um að hann sé að snúa sér í áttinni“.  „Ég er hálfragur við að hleypa þessum unglingum einum á sjó; svona óvönum“.

Hálfhættulegur (l)  Nokkuð hættulegur; viðsjárverður.  „Þessi steinn gæti orðið hálfhættulegur, þarna hjá niðurgöngunni.  Er ekki hægt að ryðja honum niður“?

Hálfilla (ao)  Ekki vel.  „Mér hefur liðið hálfilla útaf þessu ástandi“.  „Honum líkaði þetta hálfilla, en lét þó gott heita“.

Hálfkalt (l)  Nokkuð kalt.  „Er þér ekki hálfkalt, svona illa búnum“?

Hálfkarrað (l)  Illa unnið; ófullgert.  „Þetta er bara hálfkarrað verk“.  „Mér sýnist málverkið vera hálfkarrað“.

Hálfkassi (n, kk)  Hálf fullur kassi.  „Appelsínur og epli voru eingöngu fáanleg fyrir jólahátíðina.  Þurftu menn að panta þau fyrirfram, en á flestum heimilum var ýmist tekinn kassi eða hálfkassi af hvoru“.

Hálfkák (n, hk)  Illa unnið verk; klastur.  „Ég sætti mig ekki við svona hálfkák“!

Hálfkirkja (n, kvk)  Guðshús/útkirkja í kaþólskum sið, heldur veglegra en bænhús en þó með minni messuskyldur en alkirkjur.  Þar var messað að jafnaði annan hvern löghelgan messudag.  Hálfkirkjur voru yfirleitt torfkirkjur.  Til þeirra gengu preststíundir (sjá tíund) og ljóstollar.  Hálfkirkja var  í Kollsvík, og við hana var kirkjugarður..  „Hefur þar fyrir refirmationen verið hálfkirkja“ (Jarðabók ÁM/PV).  Hún mun hafa staðið á lágum hól, skammt sunnanvið gamla bæjarhólinn.  Steinn er í hólnum ofanverðum, sunnantil og fylgir sú saga að hann sé ein af undirstöðum kirkjugarðsins.  Þegar grafið var fyrir votheysgryfju, vestan á hólnum, komu upp mannabein úr kirkjugarðinum sem þarna var, og voru þau látin niðurmeð veggnum.  Mannabein hafa komið upp síðar, í kálgarði sem lengi var vestan í hólnum.  „Þegar verið var að grafa fyrir hlöðu í Kollsvík kom upp lærleggur af manni.  Bóndann dreymdi mann sem bað um að beinið yrði sett á sama stað aftur, og var það gert“  (GT;VT; Örnefnaskrá Kollsvíkur).  Á hólnum var lengi fjós og hlaða; síðast nefnd Jónshlaða.  Sagt var að tíðkast hafi eftir siðaskiptin að gera kaþólskunni þá óvirðingu sem mest mátti, og voru víða reist fjós og önnur skepnuhús þar sem áður stóðu bænhús.  Þar kann þó einnig að hafa ráðið hagkvæmnin við að nýta byggingarefni sem var í þægilegri fjarlægð við íbúðarhúsin. 
Ekki var algilt að kirkjugarður væri við hálfkirkjur.  Fjarlægð til sóknarkirkju hefur eflaust ráðið því að greftrun var leyfð í Kollsvík, en kirkjuvegur að Saurbæ, um Víknafjall, var meira en þingmannaleið.  Líkflutningar þangað voru erfiðir og hafa tafið frá útróðrum, en Láganúpsverstöð var í eigu kirkjuhöfðingjans í Saurbæ og þaðan reru nokkur skip hans. 
á 13. og 14. öld fjölgaði hálfkirkjum, þegar bændur fengu bænhúsum breytt í hálfkirkjur og lögðu fram eignir þeim til viðhalds og kúgildi til uppihalds prests.  Svo virðist, bæði hérlendis og í Noregi, að kirkjubyggingar fyrr á öldum séu nokkuð haldbær vísbending um fólksfjölgun byggðarlaga.  Tilhneyging hefur verið til þess að byggja kirkjur og bænhús á mikilvægum byggðakjörnum.  Hálfkirkjur og bænhús í Rauðasandshreppi til forna staðfesta þessa kenningu nokkuð vel, og samkvæmt henni má ætla að Kollsvík hafi verið nokkuð mikilvægari útgerðarstaður en Breiðavík og Látrar; þar var hálfkirkja en einungis bænhús á hinum stöðunum.  Samkvæmt þeirri kenningu má ætla að kirkjan í Kollsvík hafi komið til um svipað leyti og útgerð þar jókst, en það mun líklega hafa orðið á 13. öld, þegar skreið varð mikilvæg útflutningsvara.  Vera kann þó að kirkjan sé mun eldri, og jafnvel að Kollur landnámsmaður hafi byggt þarna kirkju.  Hann var fóstbróðir Örlygs Hrappssonar sem byggði fyrstu kirkju landsins að Esjubergi.  Þó Kollur hafi heitið á Þór í brælu (sbr Landnámabók) má vel vera að hann hafi verið kristinnar trúar eða blendinn í trúnni.  Jafnvel að hann hafi verið kristinn munkur (sbr kenningar Árna Óla; Landnámið fyrir landnám).  Leiða má að því sterkar líkur að í Kollsvík hafi risið fyrsta kirkja á Íslandi (sjá kirkja).
Eftir að Kollsvíkurkirkja hafði verið aflögð í kjölfar siðaskipta, upphófust enn hinar firnalöngu kirkjuferðir að Saurbæ, og stóð svo þar til í Breiðavík var vígð sóknarkirkja árið 1824.  Árni Magnússon getur ekki orða bundist um þetta ástand í Jarðabók sinni:  „Kirkjuvegur yfir þingmannaleið að fara, til Saurbæjar (la rue á Sauðlauksdal etoit plus, courte et með bæjum; assi de Kollsvík = Til Sauðlauksdals væri vegurinn styttri og með bæjum; sama er að segja um Kollsvík)“ (ÁM/PV; Jarðabók).  Sjá einnig prestskyld.  Ekki er vitað mikið um tilhögun prestþjónustu í Kollsvíkurkirkju, en gera má ráð fyrir að ekki hafi verið messað þar sjaldnar en í hálfkirkjunni í Breiðavík um 1700; þar var þá embættað tvisvar á ári.  Auk þess hafa verið útfarir frá Kollsvíkurkirkju ásamt líklega giftingum, skírnum og fermingum. (Sjá einnig kirkja).

Hálfkveðnar vísur (orðtak)  Dylgjur; meiningar; vísbendingar.  „Það þýðir ekkert að tala í hálfkveðnum vísum; segðu bara þína meiningu, hreint út“!  „Hver heldurðu að skilji svona hálfkveðnar vísur“?

Hálfkæringsháttur ( n, kk)  Bríararí; hálfgert tilgangsleysi/sinnuleysi.  „Ég ákvað þetta í hálfkæringshætti; án þess að íhuga það nokkuð niður í kjölinn“.

Hálfkæringur (n, kk)  Hugsunarleysi; kæruleysi.  „Ég sagði þetta í hálfkæringi en hann tók það nærri sér“.

Hálflasinn / Hálfslappur (l)  Veiklulegur; dálítið veikur; lumpulegur.  „Ég er eitthvað fjári skrýtinn í höfðinu og hálfslappur; ætli maður sé ekki að fá þessa skollans pest“.

Hálflatur (l)  Fremur latur; nenni varla.  „Ég er nú hálflatur við að fara í svona tilgangslitla ferð“.

Hálflaus (l)  Ekki vel fastur.  „Þórður ætlaði að hrinda klakastykkjum og hálflausum steinum framaf“  (ÁH; Útkall við Látrabjarg). 

Hálflerkaður (l)  Nokkuð dasaður; með dálitla verki/strengi; dálítið meiddur.  „Maður er enn hálflerkaður eftir þessi átök í gær“.

Hálflúinn (l)  Nokkuð þreyttur.  „…ég var dofinn í fótunum og hálflúinn eftir þetta volk í vatninu“ (Júl. Reynir Ívarsson; Maður og kindur í ísvök; Lesb.Tímans). 

Hálfnaður (l)  Hálfur; búinn/lokinn/kominn að hálfu leyti.  „Ég er ekki hálfnaður að borða ennþá; bíddu bara“!

Hálfnað er verk þá hafið er (orðatiltæki)  Byrjun verks er erfiðasti hluti þess.

Hálfófært (l)  Nærri ófært; þæfingur; ófærð.  „Það má heita hálfófært í Skarðsbrekkunni“.

Hálfólystugt (l)  Dálítið fráhrindandi matur; ekki mjög lystugt/girnilegt.  „Mér hefur alltaf fundist eggin hálfólystug eftir að þau eru orðin mjög eygð“.

Hálfómótt (l)  Líður dálítið illa vegna andnauðar/ofhitnunar eða annars; andstuttur.  „Manni verður bara hálfómótt í þessum molluhita“.

Hálfóviðkunnanlegt (l)  Ekki mjög viðeigandi/kurteislegt.  „Það er hálfóviðkunnanlegt að berja upp á svona óguðlegum tíma dags“.

Hálfpartinn (ao)  Dálítið; nokkuð.  „Ég sá hálfpartinn eftir þessu“.

Hálfraddlaus (l)  Dálítið rasslaus; ekki með fullan raddstyrk.  „Maður er orðinn hálfraddlaus af að öskrá á þessa bölvaða húðarletingja sem lágu í berjum þegar þeir áttu að vera að smala“!

Hálfráfulegur / Hálfutangarna (l)  Dálítið viðutan/annarshugar.  „Manni finnst að maður sé hálfráfulegur í svona samkvæmum“.  „Í fyrstu var ég á eftir í náminu, og hálfutangarna, en ég náði mér fljótt á strik“.

Hálfræfilslegur (l)  Fremur slappur/veiklulegur; ekki vel hraustur/hress.  „Ég er enn hálfræfilslegur eftir þennan pestarskratta“.

Hálfsannleikur (n, kk)  Skrök/ lygi af vægara taginu/með vott af sannleika. 

Hálfskrýtinn (l)  Dálítið undarlegur.  „Ég er hálfskrýtinn í höfðinu; ekki frá því að ég sé líka með hita“.

Hálfslæptur (l)  Dálítið eftir sig/ þreyttur.  „Hann var hálfslæptur eftir þetta, en jafnaði sig fljótt“.

Hálfsmalað (l)  Smalað/leitað eftir fé til hálfs; illa smalað.  „Mér sýnist augljóst að þetta svæði hefur ekki verið nema hálfsmalað“.

Hálfslasaður (l)  Töluvert meiddur.  „Þeir voru mjög þrekaðir mennirnir þegar við loksins drógum þá upp, og sumir hálfslasaðir“  (Björgvin Sigurbjörnsson; Útkall við Látrabjarg). 

Hálfstafa hús (orðtak)  Hús með hálfgöflum.  „Við komum inn í lítið hálfstafa hús sem pabbi hafði afhent okkur til afnota meðan við kærðum okkur um... “   (ÁE; Ljós við Látraröst). 

Hálfsögð saga (orðtak)  Hluti af atburðarás/sögu.  „Þarna er ekki nema hálfsögð sagan; við áttum eftir að lenda í öllu meiri hremmingum á heimleiðinni… “

Hálft í hálft (orðtak)  Til helminga; að hálfu.  „Þetta dugir okkur báðum ef við skiptum því hálft í hálft“.

Hálft í hvoru (orðtak)  Að dálitlu/sumu leyti; að vissu marki.  „Ég var hálft í hvoru að vona að við fyndum hrútana þarna“. 

Hálftímagangur (n, kk)  Leið sem er að jafnaði farin á um hálftíma.  „Nú er hann svangur og lúinn að loknu löngu dagsverki og matarlaus, en á eftir að rölta heim til sín um það bil hálftímagang“  (PG; Veðmálið). 

Hálftomma (n, kvk) A. Vegalengdin hálf tomma.  B.  Það sem er hálf tomma að lengd/þykkt.

Hálftommufjöl (n, kvk)  Borðviður/fjöl sem er hálf tomma að þykkt.  „Þegar Gunnar Össurarson byggði Láganúpshúsið 1974 útvegaði hann fjölmarga stóra trékassa frá tékkneska sendiráðinu, sem notaðir höfðu verið utanum sýningargripi o.fl.  Úr þeim fékkst mikið af hálftommufjölum til uppsláttar og klæðninga“.

Hálftómur (l)  Hálfa leið að verða tómur; búinn helmingur; nærri tómur.  „Tunnan er hálftóm“.

Hálftugginn (l)  Ekki vel tugginn; byrjað að tyggja.  „Hér á einhver hálftugginn harðfiskbita“. 

Hálftunna (n, kvk)  A.  Lítil tunna sem tekur hálft magn tunnu, eða 60 lítra.  „Mysan var látin í hálftunnu, og þar settist súrinn á botn þegar frá leið“.  B.  Magn sem hálffyllir tunnu.  „Við fengum hálftunnu af hrognum í þessari vitjun á Breiðavíkinni“.

Hálftunnusekkur (n, kk)  Sekkur/strigapoki sem tekur hálft magn tunnusekks.  „Mislita ullin fyllti hálftunnusekk og pokaskjatta í viðbót“.

Hálftætingslegur (l)  Nokkuð reyttur; tættur; ruglingslegur.  „Hann er að verða hálftætingslegur þessi bakki í hafið; ætli hann fari ekki að búast í rigningar“.

Hálfundirfurðulegur (l)  Dálítið íbygginn/búralegur á svip; dálítið undarlegur í útliti/háttum.  „Nér finnst hrafninn vera hálfundirfurðulegur; hoppandi þarna frammi við garðsendann.  Hann skyldi þó ekki vera að vokka yfir kind sem farið hefur ofaní“?

Hálfvankaður (l)  Dálítið ringlaður/ruglaður í höfðinu.  „Ég er enn hálfvankaður eftir höggið“.

Hálfvelgja (n, kvk)  Hálfkák; hálfur hugur; hik; loðið orðalag.  „Hann var ekki með neina hálfvelgju fremur en fyrri daginn, heldur tók saman sitt hafurtask og gaf skít í þetta allt saman“.

Hálfvitagangur / Hálfvitaháttur (n, kk)  Bjánagangur; heimska.  „Hvað á svona hálfvitagangur eiginlega að fyrirstilla“?!  „Þetta er ekkert annað en hálfvitaháttur“.

Hálfvelgja (n, kvk)  Óákveðni; flökt.  „Það var engin hálfvelgja þegar hann las þeim pistilinn“.

Hálfvitagangur (n, kk)  Bjánagangur; heimska; hugsunarleysi.  „Þetta er ótrúlegur hálvitagangur“!

Hálfvitalegur (l)  Bjánalegur: álfalegur.  „Maður er svo hálfvitalegur með þetta bindi“!

Hálfvolgur (l)  Með hálfum huga; hvorki hrár né soðinn; tvístígandi.  „Hann er ennþá hálfvolgur í því hvort hann kaupi bílinn eða ekki“.

Hálfvorkenna (s)  Vorkenna dálítið; kenna lítið eitt í brjósti um.  „Ég hálfvorkenni honum, ræfilstuskunni“.

Hálfvættarkind (n, kvk)  Vættarkind; kind sem vegur vætt; þ.e. framgengin ær eða væn veturgömul kind.  „Í verstöðvum norðan Bjargs var skammturinn (sem vermaður fékk til mötu) hálfvættarkind yfir vertíðina; geld ær eða sauður.  Nokkuð af kjötinu var reykt en hitt saltað, og síðan stundum búin til kæfa úr hvoru tveggja“ (LK; Ísl.sjávarhættir II; heim; ÓETh).  „Þegar fiskvætt (40 fiskar) jafngilti hálfvættarkind átti fallið af henni að vega 4 fjórðunga og mörinn 6 pund“  (LK; Ísl.sjávarhættir IV). 

Hálfþil (n, hk)  Hálfgafl; hálftur timbur- eða járnklæddur gafl á húsi.

Hálfþurr (l)  Þurrkaður til hálfs; ekki fullþurrkaður.  „Heyið þarf að vera meira en hálfþurrt þegar það er sett í súgþurrkun; það getur hefnt sín að heyja mjög djarft“.  „Einnig var þarna matvara og þar á meðal mjölpokar hálfþurrir“  (MG; Látrabjarg).

Hálföfugsnúið / Hálfönugt (l)  Dálítið neyðarlegt/örðugt/erfitt.  „Mér finnst það fjandi öfugsnúið að þurfa að fara af ágætis fiski til að mæta á þennan árans fund“!  „Þetta var hálfönugt viðureignar í þessu veðri“.

Háliggjandi (n, kk)  Blásnúningur; fallaskipti; stuttur tími meðan skiptir sjávarfalli.  „Hann gaf sig vel til um háliggjandann en svo tregðaðist fljótt aftur.

Hálkublettur / Hálkukafli (n, kk)  Svæði með mikilli mjög hálu svelli.  „Það eru hálkublettir á þessum vanalegu stöðum á leiðinni“.  „Varaðu þig á hálkukaflanum á Tunguhlíðinni“.

Háll sem áll (orðtak)  Um þann sem þykir lipur í undanbrögðum.  Líking við það að erfitt er að ná taki á slímugum ál.  „Bjarni á Sjöundá reyndist yfirvöldum háll sem áll, og slapp stundum úr haldi“.

Hálmstrá (n, hk)  A. Eiginleg merking.  B.  Oftast notað í líkingu; tálvon; máttvana bjargræðisvon.  „Þessi kostu var okkar síðasta hálmstrá“.

Háls (n, kk)  A.  Líkamshluti milli bols og höfðuðs.  B.  Stykki úr sauðarskrokk.  Tekið þannig að bringukollur og bógar voru hlutaðir af framparti, svo hálsinn varð eftir.  Hálsar voru ýmist reyktir eða teknir í spað og notaðir í saltket eða súpuket.  C.  Hár fjallshryggur sem leið/vegur liggur um; sbr Hænuvíkurháls; Breiðavíkurháls og Látraháls.  D.  Hluti báru á sjó sem óbrotinn er.  Þegar bát er siglt í stórsjó er reynt að fara um háls bárunnar; talað um að „hálsa báruna“.  E.  Hluti línu, rétt ofanvið endasplæs.  F.  Grennsti hluti einhvers hlutar, s.s. á flosku; „flöskuháls“.  G.  Fremsta rúm í bát; barki; stafnrúm.  „En dregið var og unnið í austur- og miðskipsrúmi, og andæft í hálsi“  (HO; Ævisaga; róið úr Láturdal). 

Hálsa báru/rið/stórrið (orðtak)  Stýra skipi á siglingu í þann hluta báru sem lægstur er og óbrotinn, þannig að skipið fari sem best í sjó og taki ekki sjó inná sig.  „..því það má með engu móti vera hægur gangur á skipi er menn sniðhálsa stórrið, sökum þess að skipið getur þá auðveldlega gengið undir riðið..“ (HE; Barðstrendingabók).

Hálsbjörg / Hálsbjargartygill (n, kvk/kk)  Hálsbjörg er þvengur í hálsmáli skinnstakks, til að þrengja það, en hálsbjargartygill beinplata sem hálsbjörgin var hnýtt að.  „Hafa þurfti hálsmál allvítt, en til þess að þrengja það, eftir að komið var í stakkinn, voru smágöt gerð á skinnið umhverfis hálsmálið, og í þau þræddur skinnþvengur eða snæri til þess að geta dregið saman og þrengt stakkinn í hálsmálið.  Þetta var nefnd hálsbjörg.  Lítil beinplata með tveim götum var þrædd uppá þvengendana og þeir bundnir saman.  Þegar hálsmálið var þrengt, var þverhnútur með lykkju settur framanvið plötuna, en hún var nefnd hálsbjargartygill“  (KJK; Kollsvíkurver).  Sjá skinnklæði.

Hálshöggva skrattann (orðtak)  Um það róðrarlag að höggva árinni ótt og títt í sjóinn í stað þess að taka eðlileg og löng áratog.  Þótti ófagurt og árangurslítið.

Hálsmaður (n, kk)  Sá sjómaður á báti sem rær í hálsrúminu/andófsrúminu.  „Kastað var út jafnóðum og dregið var.  Og hálsmennirnir, þ.e. andófsmennirnir, urðu að róa til að hafa áfram“  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri). 

Hálsótt (l)  Litur á sauðfé; Dökkt um bóginn, mismikið upp á háls og aftur á herðakamb, en ljóst um búkinn að aftan og um höfuð.  Væri dökki liturinn mórauður var talað um móhálsótt.

Hálsrígur (n, kk)  Stirðleiki/strengir í hálsvöðvum sem valda erfiðleikum og kvölum við hreyfingu höfuðsins.

Hálsrúm (n, hk)  Eitt af rúmum (bilum milli þófta) í báti (sexæring); einnig nefnt andófsrúm.  „Framan frá vöru nöfn rúma þessi; barki; hálsrúm; miðskips; austursrúm og skutur.  Rúmin voru þó færri á minni bátum“.

Hálsræma (n, kvk)  Ræma/kverkaskítur í hálsi; eymsli og slímmyndun í hálsi, oftast vegna kvefs.  „Það er einhver bölvuð hálsræma í mér; ég þori ekki öðru en hafa um hálsinn“.

Hálstau (n, hk)  Hálsbindi; slaufa.  „Þarf ég endilega að vera með þetta asnalega hálstau“?

Hálsull (n, kvk)  Ullin á hálsi sauðkindar.  Hálsull og kviðull eru fíngerðari en ull af bol, og var því oft fyrrum flokkuð sérstaklega fyrir vinnslu.

Hálsþófta (n, kvk)  Þófta í bát, framan við hálsrúmið.  „Botnuðu ekki færin, en þá átti ég að andæfa á tvær árar á hálsþóftunni“  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri).  „Fönix var með strengjabita, en það var vænt tré að gildleika, sem lá þvert um skipið um hálsþóftuna og útyfir borðstokka“  (EÓ; Hákarlaskip í Rauðasandshreppi).

Hálsæðar (n, kvk)  A.  Sá hluti af dilksskrokki sem er framan á hálsinum; hálsæðar og ketið kringum þær.  Hálsæðar voru skornar af fljótlega eftir slátrun; þvegnar vel; saltaðar og soðnar sérstaklega með öðru slátri.  Þóttu herramannsmatur.  B.  Slagæðarnar í hálsi manna“.

Háma í sig (orðtak)  Borða með græðgi; ryðja í sig.  „Hann tók hraustlega til matar síns og hámaði í sig ketið“.

Hámark letinnar (orðtak)  Met í leti.  „Mér finnst það hámark letinnar að nenna ekki á sjó í blíðskaparveðri“.

Hámark ósvífninnar (orðtak)  Yfirgengileg ósvífni/óskammfeilni/frekja.  „Það er nú útaf fyrir sig að fá hnífinn léðan augnablik án þess að spyrja; en það er hámark ósvífninnar að taka hann traustataki og rífa svo kjaft“!

Hámeri (Lamna nasus) er stór fiskur af háfsætt; oft 2-3 m en stundum mikið stærri.  Nokkuð algeng við sunnanverða Vestfirði og þar stundum nefnd bera.  Kom stundum á færi og gat þá orðið hættuleg litlum bátum vegna þess hve hún ólmast á færinu.  „Hámerin gerði oft usla á lóðum manna syðst á Vestfjörðum, þegar fór að skyggja í ágúst og síðar.  Til að hamla gegn því voru hafðir á lóðinni nokkrir ljósir kubbar úr hvalbeinsrifi.  Virtist hún forðast þá.  Hámerarskrápur var hafður í skó og þótti endast vel.  Hámerarlifur átti að lækna beinbrot á þremur dögum væri hún lög við það“  (LK; Ísl. sjávarhættir IV).

Hámjólka (l)  Um kýr; í mikilli mjólk; nytháar.  „Svona hámjólka kýr þurfa mikið og gott fóður“.

Hámur (n, kk)  Átvagl; gaphús.  (Orðasafn Ingvars Guðbjartssonar).

Hánorðan (orðtak)  Vindur beint af norðri.  „Hann er orðinn hánorðan“. (Úr orðasafni Ingvars Guðbjartssonar).

Hánorðlægur (l)  Um vind; stendur úr réttu norðri.  „Hann er að verða hánorðlægur“.

Hánorður (n, hk)  „Enn heldur hann sig við hánorður, með bölvuðum kuldaþræsingi“.

Hánótt (n, kvk)  Mið nótt; svartanótt.  „Við komum ekki heim fyrr en um hánótt“.

Hár er höfuðprýði (orðatiltæki)  .. segja þeir sem hárið haf nóg.

Hár í sessi (orðtak)  Um þann sem er hávaxinn sitjandi, jafnvel þó hann sé það ekki standandi.

Hára (s)  Gefa búfé mjög litla gjöf.  „Það er nóg að hára fénu örlítið núna; það fékk vel í sig á fjörunni“.

Hárafiskur (n, kk)  Fiskur sem í er mikið af hringormi, þannig að hann er horaður og vart matfiskur; ormafiskur.  Bæði var talað um háraþorsk og hárasteinbít.  „... ef þú fengir ekki svo mikið sem grindhoraðan hárasteinbít“  (G.Hagalín; Sonur bjargs og báru).

Hárauður (l)  Alveg/mjög rauður; skærrauður.

Háraveita (n, kvk)  Dýr með mikið hárlos; uppspretta hára.  „Skelfingar háraveita er þessi köttur núna; það þyrfti að fara með hann út og kemba hann ærlega“.

Hárbeittur (l)  Mjög egghvass; flugbeittur.  „Varaðu þig á hnífnum; hann er hárbeittur“.  Hárbeittur hnífur á að skera í sundur hár sem lagt er á uppvísandi egg hans, án þess að á það sé þrýst.

Hársbreidd (n, kvk)  Breidd hárs.  Oftast notað í líkingamáli; „Það munaði ekki nema hársbreidd að ég næði að færa í lúðuna þegar slóðinn slitnaði“!

Hárbrúða (n, kvk)  Blóm holtasóleyjar, eftir að lauf hafa fallið af og svifhalar fræjanna hafa þoskast í áberandi sveip, líkan hárbrúski.  Sjá holtasóley og rjúpnalauf.

Háreysti (n, kvk)  Hávaði; skarkali; djöfulgangur.  „Ég heyrði einhverja bölvaða háreysti og fór að athuga hvað gengi á“.  „Veriði nú ekki með svona háreysti og djöfulgang“!

Hárétt / Hárrétt (l)  Alveg rétt; laukrétt.  „Þetta er hárrétt athugað hjá þér; við höfum þetta þá þannig“.  Líklega er upprunalegri og réttari rithátturinn með einu r, en það var í seinni tíð borið fram hart og ritað með tveimur.

Hárlos (n, hk)  Um það þegar hár fellur verulega af skepnu.  „Voðalegt hárlos er nú á kattarafmáninni“.

Hárprúður (l)  Með mikið/fagurt hár; vel hærður.

Hárrami (n, kk) Hárahliðin á skinni. Orðið virðist ekki þekkt utan Kollsvíkur í þessari mynd, en Orðab.Mennsj gefur upp „hárhamur“ í sömu merkingu.  (Orðasafn Ingvars Guðbjartssonar).

Hárstrý /Hárlufsur / Hárlýjur / Hárlubbi / Hártjásur  Gæluorð yfir höfuðhár á manni.  „Ætli maður verði ekki að reyna að greiða framúr hárstrýinu þegar svona stendur til“.

Hárvisk (n, kvk)  Hártoppur; hárlufsa.  „Í hala kúnna er hárvisk sem nefnd er halaskúfur“.

Hásetahlutur (n, kk)  Aflahlutur háseta af veiði.  „Auk hásetahlutar var formannshlutur og ennfremur dauðir hlutir, einkum skipshlutur, veiðarfærahlutur og beituhlutur“  (LK; Ísl.sjávarhættir).

Hásetaspraka (n, kvk)  Gjafalóa; lítil smálúða.  „Gjafalóur voru stofnaðar, sem kallað var; tekinn af þeim haus og sitt flakið hvoru megin af hrygg; þannig að hvorri kápu fylgdi sitt rafabeltið.  Kápurnar voru síðan ristar og hertar.  Var þeim skipt á milli hásetanna er öðrum afla hafði verið skipt“  (PJ; Barðstrendingabók).

Háseti (n, kk)  Verkamaður á bát/skipi.  „Þegar veður er ógæft (í Kollsvíkurveri) gengur ei nema eitt skip af hvörs bónda hendi, og fleyta þá hvörju því hásetar allir af bátunum“  (AM/PV Jarðabók).  Sjá skipti.

Hásjávað / Hásjóað (l)  Há sjávarstaða; flæði.  „Hásjávað var og er þeir gerðu tilraun til að komast fyrir forvaðann kentu þeir fremstu  á bólakaf í sjó...“  (MG; Látrabjarg).   „Skipið strandaði um hásjóað og fór hátt í fjöruna (EÓ; Skipströnd í Rauðasandshreppi).

Háskafleyta (n, kvk)  Hættulegur bátur.  „Þessi bátur var álitinn háskafleyta“.   Orðið háskagripur var notað almennt um þá hluti sem þóttu varasamir eða hættulegir.

Háskaför / Háskaleiðangur (n, kk)  Mjög hættuleg ferð.  „Á Þorlákssmessu var farið að bjarga nokkrum kindum úr svelti í sjávarklettunum norður í Höfðum; níu talsins minnir mig; flestar frá Kitta í Hænuvík.  Hafliði Halldórsson og pabbi snöruðu og gripu kindurnar og handlönguðu þær upp á brúnina til okkar hinna, en auk mín voru þarna Ingvar, Kitti og, að mig minnir, Guðbjartur bróðir eða Hilmar.  Frost var í jörðu og víða skreipt í spori.  Því má segja að þetta hafi verið háskaleiðangur“ (VÖ).

Háskagripur (n, kk)  Hættulegur hlutur; hættulegt kvikindi; hættulegur maður.  „Varðu varlega með riffilinn; hann er háskagripur þegar björgina vantar á hann“.

Háskaleikur (n, kk)  Hættulegur leikur; hættuleg íþrótt.  „Mér er ekkert um að þið séuð að þessu príli; þetta er óttalegur háskaleikur og alger óþarfi“!

Háskammdegi (n, kvk)  Mesta skammdegi; árstíminn þegar dagsbirta er minnst.

Háskasigling (n, kvk)  Hættulegt siglingarlag; siglt í viðsjárverðum aðstæðum.

Háskerðingur (n, kk)  Annað nafn á hákarli, og e.t.v. eldra.  „Á Alþingi 1634 var það lögtekið að nafnið háskerðingur skyldi þýða það sama og hákarl“  (GG; Skútuöldin).

Hásláttur (n, kk)  Tíminn þegar sláttutíð stendur sem hæst.  „Árann eru þessir þingmenn að flækjast um sveitir svona um hásláttinn;  ekki geta þeir komið í annan tíma“!

Háspil (n, hk)  Hátt spil í spilum, s.s. gosi, drottning, kóngur eða ás.  „Það er eins og vant er; mér eru ekki gefnir nema tómir hundar; ekki eitt einasta háspil af nokkru tagi“!

Hástokkur (n, kk)  Listi ofaná borðstokk báts; nokkru mjórri en borðstokkurinn og styttri; nær oft frá hálsþóftu aftur fyrir bitaþóftu.  „Önglunum var raðað á hástokkinn svo lóðin færi ekki í flækju út úr bátnum ef lúðan strikaði“  (IG; Róðrar úr Kollsvíkurveri; Niðjatal HM/GG). 

Hásuður (n, hk)  Rétt suður.  „Það grænkar fljótt þarna í hlíðunum, enda vita þær í hásuður“.

Hásumar (n, hk)  Tíminn þegar sumar stendur hæst; mitt sumar; hlýjasti tími ársins að jafnaði.

Hátíðamatur (n, kk)  Matur sem borða mætti á hátíð; málsverður tiltekinnar hátíðar.  „Á Aðfangadagskvöld var steiktur lambahryggur eða lambalæri yfirleitt hátíðarmatur á Láganúpi, þegar ég man fyrst eftir; að sjálfsögðu með besta meðlæti sem tiltækt var.  Ís og annað góðgæti í eftirrétt, og ávextir voru fengnir í kassavís uppá hátíðarnar.  Hátíðamatur Jóladags var úrvals hangiket og tilheyrandi, en hina síðari jóladaga var tekið aftur til við bringukollana sem hver maður átti frá Þorláksmessu“ (VÖ).
„Saltað var í rafabeltin og þau látin liggja í salti í tvo daga og síðan hengd upp til þurrks.  Þetta var kallað hátíðamatur, er þau höfðu hlotið verkun, enda þótt komið væri fram á næsta vetur“  (KJK; Kollsvíkurver).

Hátíðar / Hátíðir (n, kvk, fto)  Jafnan átt við tímann yfir jól og áramót.  Ýmist sagt með a eða i.  „Þangað til eftir hátíðar mátti heita að mjög lítið væri búið að gefa öllum útbeitarskepnum“   (ÞÓT;  Forðagæslubók Rauðasands 1925).   „Almennt mátti ekki heita að skepnur kæmu á gjöf fyrr en um og eftir hátíðir“   (ÞÓT;  Forðagæslubók Rauðasands 1926).  

Hátíðarhald (n, hk)  Það að halda hátíð heilaga og gera sér dagamun.  „...en jafnan var farið í kaupstað fyrir jólin og þá keyptur ýmis varningur til hátíðarhaldsins“  (PG; Samgöngur og flutningar; Niðjatal HM/GG).

Hátíðisdagur (n, kk)  Dagur sem haldinn er hátíðlegur; tyllidagur; helgidagur.  „Yfirleitt var unnið jafnt á hátíðisdögum sem öðrum dögum, en þó voru þau verk þá fremur látin bíða sem þoldu bið“.

Hátt að (orðtak)  Úr mikilli hæð.  „Steinninn kom hátt að úr Bjarginu, enda var gusugangurinn ógurlegur þegar hann lenti í sjónum stutt frá okkur“.

Hátt ef þú vilt hafa það (orðtak)  Algeng athugasemd þeirra sem sátu kappsamir að spilum; merkir að mótherjinn þurfi að leggja út hátt spil eða tromp ef hann ætlar að ná slagnum.  „Hvað er komið í þetta?  Sjöa og gosi; hér á ég þó drottningarræfil; hátt ef þú vilt hafa það“!

Hátt geltir huglaus hundur / Hátt geltir ragur rakki (orðatiltæki)  Spekin byggist á nokkrum sannindum.  Sumir hundar kjósa að gelt mikinn í stað þess að leggja til atlögu þegar þeim eða eigandanum er ógnað.  Sama líking er notuð um þann mann sem skammast og baknagar í stað þess að rökræða og jafna ágreining.

Hátt hreykir sér heimskur (maður) / Hátt hreykir heimskur sér (orðatiltæki)  Orðatiltæki sem stundum er viðhaft og skýrir sig sjálft. 

Hátt í (það) (orðtak)  Nærri því jafn mikið; nálægt; fast að; allt að.  „Þetta er hátt í það eins mikill afli og í gær“.  „Í Kollsvík bjuggu þá hátt í hundrað manns“.

Hátt lætur heimskra manna tal (orðatiltæki)  Oft er það afar grunnhyggið sem menn skemmta sér við að ræða með hávaða, hlátrasköllum og glorragangi.

Hátt undir (orðtak)  Alveg að; nærri.  „Það var komið hátt undir flæði...“  (TÓ; upptaka á Íslmús 1978).

Háttalag / Háttelsi (n, hk)  Siður; tiltæki.  „Ekki skil ég þetta háttelsi nú til dags; að sofa framundir hádegi“!

Háttvís (l)  Kurteis; tillitssamur.  „Dóttir hennar skildi þá að nú vildi hún koma upp sínu nafni, en var of háttvís til að nefna það“  (S.G: Bréf til mömmu; Árb.Barð 80-90).

Hávaðabrim (n, hk)  Stórbrim með miklum brimgný.

Hávaðarifrildi (n, hk)  Háværar deilur; hörkuþrætur.  „Lentu þeir í hávaðarifrildi útaf hrútnum“.

Hávaðagangur  (n, kk)  Hávaði; skarkali; læti.  „Hættið nú þessum bölvuðum hávaðagangi strákar; ég heyri ekkert í útvarpinu“!

Hávaðalaust / Hávaðalitið (l)  Án mikilla vandræða; án ágreinings.  „Þetta gekk nokkuð hávaðalítið fyrir sig“.

Hávaðarifrildi (n, hk)  Hörkudeilur; þvarg.  „Af þessu varð hávaðarifrildi milli stórbændanna“.

Hávaðarok (n, hk)  Mikið rok, þannig að undir tekur í bæjum og annarri fyrirstöðu.  „Það er stórstreymt og hávaðarok.  Við verðum að fara niður í fjöru og hækka bátinn“  (Einar Guðbjartsson á Gjögrum í Sargon-veðrinu 1948).

Hávaðaseggur (n, kk)  Sa sem hefur hátt/ talar hátt.  „Er ekkert hægt að þagga niður í þessum hávaðasegg“?

Hávaðaskammir (n, kvk, fto)  Rostaskapur; rifrildi.  „Ég er þá ekkert að hjálpa þér við smalamennsku ef ég fæ ekkert annað en hávaðaskammir fyrir“!

Hávaðaskvaldur (n, kk)  Hávær kliður af tali margra.  „Það er enginn friður fyrir samræður í svona hávaðaskvaldri“. 

Hávaði (n, kk)  A.  Hátt hljóð.  B.  Meginhluti.  „Við náðum hávaðanum af fénu í einni smölun“.

Hávamál (n, hk, fto)  Nafn kvæðabálks sem að mestu er ort undir ljóðahætti; alls 164 erindi sem skiptast í 6 þætti.  Nafn ljóðsins er dregið af einu heita Óðins; þau eru því „ljóð hins háa“.  Í Hávamálum er samanþjöppuð lífsspeki og hollráð sem eru undirstaða siðaðs samfélags.  Hávamál eru varðveitt í Konungsbók Eddukvæða, sem talin er rituð á 13.öld, en ljóðin eru mikið eldri.  Vera kann að þau séu safn heilræðavísa sem gengið hafi mann fram af manni, og úr ólíkum áttum, en að lokum verið samræmd undir einn bálk.  Þættir Hávamála eru:  Gestaþáttur, sem fjallar um mannasiði og samskipti gesta og gestgjafa; dæmisögur óðins; Loðfáfnismál, sem fjallar um siðferði og stjórnarhætti; rúnatal, um visku Óðins; og ljóðatal, um galdraþekkingu Óðins.

Hávestan / Hátt vestan / Rakin vestanátt Orðalag sem notað var um vestanstæðan vind.

Hávertíð (n, kvk)  Miðbik vertíðar.  „Þa er bölvað að fá svona óveðurskafla og landlegur um hávertíðina“.

Hávetur  Miður vetur; harðasti hluti vetrarins.  „Það má búast við hörðum veðrum um hávetur“.

Hávær (l)  Sem heyrist hátt í; sem lætur hátt í; sem hefur/talar hátt.  „Sumir segja að Kollsvíkingar geti orðið all háværir, og er af því dregið heitið „Kollsvíkurhávaði“.  „Þessi úrslit komu Gumma gjörsamlega á óvart og upphófust nú háværar samræður“  (PG; Veðmálið). 

Háæruverðugur (l)  Virðulegur; sem verðskuldar virðingu.  „Hrúturinn Grettir lét sína sambýlinga vita af því að hann væri háæruverðugur ættfaðir betri hluta fjárstofnsins á bænum“.

Hebreska (n, kvk)  A.  Tungumál.  B.  Óskiljanlegt mál.  „Þetta hljómar bara eins og einhver hebreska“.

Hefast / Hefa sig (s)  A.  Um brauð/bakstur: lyftast; bólgna út.  „Brauðið er byrjað að hefast í ofninum“.   B.  Í gamansemi um þungaða konu.  „Heldur er hún farin að hefast í seinni tíð, sýnist mér“.

Hefðarréttur (n, kk)  Eignar- eða afnotaréttur sem ávinnst með notkun eða vistun hlutar í nokkurn tíma að átölulausu af hendi eiganda.  „Þó Láganúpsbændur hafi aldrei haft samning um upprekstur í Breiðuvík er líklegt að með aldalangri, átölulausri beit hafi þeir áunnið sér þar hefðarrétt“.

Hefði betur / Hefði verið nær að (orðtak)  Hefði átt að; hefði lánast betur að.  „Ég hefði betur hlustað á þínar ráðleggingar í gær og sett upp í galta.  Nú rignir þetta í görðunum“.  „Hann hefur rifið upp árans norðanvelting í nótt.  Okkur hefði veri nær að taka upp netin hér á víkinni í gær“.

Hefði betur látið ógert (orðtak)  Hefði ekki átt að gera; voru mistök að framkvæma.  „Ég hefði betur látið það ógert að slá ofaní kálfana á föstudaginn var; það hefur rignt látlaust síðan.  Maður ætti svosum að vita að það á alltaf að bera út á laugardegi“!

Hefja máls á (orðtak)  Færa í tal; brydda/brúa á; taka upp; orða; nefna.  „Ingvar Guðbjartsson hóf máls á því að hreppsnefndin beitti sér fyrir því að merktir yrðu sjúkraflugvellir það í sveitinni“  (Gerðabók Rauðasandshr; alm.hreppsfundur 12.03.1960; ritari ÖG). 

Hefja til skýjanna / Hefja til vegs og virðingar (orðtak)  Gera mikilfenglegt; ausa lofi; tigna/virða óhóflega.

Hefja upp sína raust (orðtak)  Byrja að tala sterkum rómi; kveða sér hljóðs.  „Þegar honum þótti nóg komið af barlómnum hóf hann upp sína raust og sagðist skyldu gera þetta einn og sjálfur“.

Hefjast handa (orðtak)  Byrja á verki.  „Þá var gott veður, og þegar hafist handa að grafa eftir börnunum“ (StE/ÖG; Mannskaðinn í Kollsvík 1857). 

Hefna sín (orðtak)  Veita öðrum ráðningu/hefnd fyrir skaða/miska sem hann hefur gert gagnvart manni; gjalda í sömu mynt.  Milliliðalaus hefnd var ríkjandi réttarregla fyrr á tíð, eins og t.d. má sjá í Íslendingasögunum.  Enn er hún mikill þáttur í réttarkerfi nútímans, en þá með milligöngu dómstóla.

Hefnast fyrir (orðtak)  Súpa seyðið af; koma í koll; gjalda fyrir; sú trú að gerð eða viðburður leiði til óláns.  „Mér hefndist fyrir bölvaða græðgina; stórt lúðubein var nærri búið að kæfa mig“.  „Honum hefndist fyrir að hrekkja hrafninn; það tvísprakk undir bílnum á heimleiðinni“.

Hefndarhugur / Hefnigirni (n, kk)  Reiði/ þungur hugur vegna atviks/hrekks sem þarf að hefna/launa fyrir.

Hefndarráð (n, hk)  Ráð/aðgerð til hefnda.  „Það varð hans hefndarráð að næsta morgun fann hann þorskhaus;  tróð neglunni af bátnum uppí hann og lagði hann á formannsþóftuna.  Fór sem hann ætlaði, að fyrsta verk formanns morguninn eftir var að grýta hausnum í sjóinn ásamt neglunni“.

Hefnir sín / Hefnir sín í seinna verkinu / Segir til sín í seinna verkinu (orðtök)  Veldur erfiðleikum/skaða síðar.  Oftast notað ýmist um það sem illa/óskynsamlega er gert eða um gott veðurfar.  „Það hefnir sín að hrekkja hrafninn“.  „Þú ættir nú að fá þér ný dekk undir bílinn í stað þess að setja þessar gauðslitnu túttur undir; það hefnir sín bar í seinna verkinu þegar springur á versta stað“.  „Mér líst ekkert á þessi hlýindi um miðja Góu; það á eftir að segja til sín í seinna verkinu“.

Hefta (s)  A.  Hindra; tefja.  „Skaflinn í brekkunni hefti för þeirra þann daginn“.  B.  Binda fætur dýra til að varna spörkum eða brotthlaupi.  „Meðan mjókað var í höndum heftu flestir kýrnar á afturfótum til að þær veltu ekki mjólkurfötunni um, eða væru ekki að jappa.  Snæri sem nefnist haft var þá brugðið utan um afturfæturna með snúningi á milli fótanna og bundið lauslega að.  Sumir heftu aldrei kýr og gekk samt vel“.

Hefur aldrei difið hendi í kalt vatn (orðtak)  Hefur aldrei þurft að vinna eðlilega vinnu/ leggja mikið á sig.  „Hann hefur ekkert í þetta starf að gera; maður sem aldrei hefur difið hendi í kalt vatn“!  Sjá dýfa hendi í kalt vatn.

Hefur ekkert að segja / Hefur ekkert uppá sig / Hefur enga þýðingu (orðtak)  Er tilgangslaust/gagnslaust; tekur því ekki að reyna.  „Það hefur ekkert að segja að bisa við þetta einn; þú þarft að fá aðstoð“.  „Ég held að það hafi ekkert uppá sig að fara að leita að þessum kindum; þær skila sér örugglega“.  „Það hefur enga þýðingu að fara á sjó í þessu veðurútliti; það verður enginn friður þegar herðir strauminn“.

Hefur hver til síns ágætis nokkuð (orðatiltæki)  Sérhver hefur sína kosti.  Tilvitnun í Brennunjálssögu; orð Gunnars á Hlíðarenda er Hallgerður neitaði honum um hár í bogastreng.

Hefur hvorki haus né hala (orðtak)  Er endaleysa/meiningarlítið/innihaldslaust/tilgangslaust.  „Ég botnaði ekkert í þessari ræðu; hún hafði hvorki haus né hala“.

Hefur sitt að segja (orðtak)  Hefur nokkra þýðingu; er mikilvægt að einhverju marki.  „Hann var lúsheppinn að ná aftur til byggða í þessu óveðri; en auðvitað hafði það sitt að segja hvað hann var staðkunnugur“.

Heggur sá er hlífa skyldi (orðatiltæki)  Um árás/atlögu úr óvæntri átt/ úr vinahópi; sá veitir atlögu sem fremur ætti að vernda/þyrma.

Heiðarlegur í andlitinu (orðtak)  Einlægur á svipinn; trúverðugur að sjá.  „Hann gerði sig heiðarlegan í andlitinu og fullyrti að hann vissi ekkert um þetta mál“.

Heiðbirta (n, kvk)  Mjög bjart; ekkert ský.  „Það er enn heiðbirta norðurum, en fjári er hann að ljókka í suðrinu“.

Heiðbirta (s)  Skellibirta; glannabirta; alveg heiðskírt.  „Ef skýjað var, og reif skyndilega úr suðurlofti svo heiðbirti í hásuðri í stutta stund, var norðan hvassviðri í aðsigi“  (ÓETh o.fl.  LK; Íslsjávarhættir III).

Heiðbjart (l)  Alveg bjart; heiður himinn.  „Hann hætti að rigna fyrir hádegið og stuttu síðar var orðið heiðbjart“.  „Ó landið mitt kalda, þinn kærleik ég fann/ um kvöldin og heiðbjartar nætur;/ er sólin við norðurpól roðnandi rann/ en rauðgullið haf þér við fætur./  Þá bærðist í hjarta mér brennandi þrá/ við brjóst þitt að lifa og falla í dá“  (Vöe; Ísland).

Heiðbjartur himinn / Heiðblár himinn (orðtak)  Bjart í lofti; dagsbirta.  „Það hafði fokið plata af norðasta húsinu, svo þar sá bara upp í heiðbjartan himininn“.

Heiðgulur (l)  Sólgult; ljósgult.  „Þessi saltfiskur er varla söluvara; svona heiðgulur“.

Heiði (n, kvk)  Fjall; bunga; hálendi.  Oftast í daglegu tali á orðið við ákveðinn fjallveg, t.d. Tunguheiði, Látraheiði, Botnsehiði, Dynjandisheiði o.fl.

Heiði (n, hk)  Himinn; heiðskír himinn. 

Heiðingi (n, kk)  A.  Þurrkaður/hertur þorskhaus í heilu lagi, að því undanteknu að tálknin hafa verið ririn úr.  „Stöku sinnum voru þorskhausar hertir án þess að rífa þá upp, að öðru leyti en því að taka úr þeim tálknið.  Þesskonar hausar nefndust heiðingjar.  Ennfremur voru hausar hertir óupprifnir með tálkninu óhreyfðu; bumlungar  Þessi heiti munu ekki hafa þekkst nema á Vestfjörðum.  Aðallega voru þetta litlir hausar og jafnan hertir á möl.  Þeir voru helst ætlaðir skepnum, en þó kom fyrir að heiðingjar væru rifnir til átu eins og kringluhausar, en sú gerð var algengust um Vestfjörðu“  (LK; Ísl. sjávarhættir IV).   B.  Heiðinn maður.

Heiðlogn (n, hk)  Blankalogn/stafalogn og heiðskírt; blíðuveður.  „Það er nú einhvernveginn hægt að fara í róður í svona heiðlogni og ládeyðu“!

Heiðlóa (n, kvk)  Lóa; Pluvialis apricaria; vorboðinn ljúfi.  Meðalstór vaðfugl/mófugl; stór fugl af lóuætt;lengd um 28cm; þyngd um 200g; farfugl á Íslandi og algengur í Kollsvík og nágrenni.  Kemur í apríl, en hefur vetursetu á Bretlandseyjum, V-Evrópu og N-Afríku.  Lóan er dökk með gulum dílum, en svört að neðan og á vöngum; á skilunum er hvít s-laga rönd.  Bæði kynin eru svipuð að lit.  Fæðan er einkum ánamaðkar, mýflugur, lirfur og sniglar, en einnig jurtir og ber.  Hreiðrið er oftast laut í móa; oft í hávöxnu grasi.  Varp hefst í maí; egg eru oftast 4; grá- eða mógul með mósvörtum dílum.  Ungar eru háleggjaðir og fara strax á kreik.  Lóan er alfriðuð hérlendis, en t.d. Frakkar nýttu hana til matar; þar nefnist hún „alouette“.  Þjóðtrúin segir að lóan sé forspá um veður.  Hún er þögul á undan illviðrum á vorin, en syngur tvíraddað ef von er á blíðuveðri.  Leiti hún í fjöru má vænta votviðris, en fari þær til fjalla er kulda að vænta.  Ef lóur hópa sig á haustin boðar það hret.  Þjóðsagan segir að lóan hafi ekki verið meðal sköpunarverkanna í upphafi, heldur hafi Kristur leikið sér að því sem barn að móta hana úr leir.  Strangtrúaður Saddúkei ávítaði hann fyrir að leika sér á helgidegi, en þá brá Kristur hönd yfir styttuna, svo hún lifnaði við.

Heiðríkja / Heiðskírt / Heiður himinn (l/orðtak)  Ekki ský á himni.  „Það er blíðskaparveður og heiðskírt loft þegar hann leggur á heiðina“ (ÁE; Ljós við Látraröst). 

Heiður þeim sem heiður ber (orðatiltæki)  Heiðra skal þann sem til þess hefur unnið.

Heiðurskona / Heiðursmaður (n, kk)  Heiðvirð manneskja; sómamaður/ sómakona.  „Hann var heiðursmaður í alla staði“.

Heiðvirðilegur (l)  Heiðarlegur; æruverðugur; ekta.  „Ekki veit ég hvað þeim gengur til; að ráðast svona að heiðvirðilegum bændum og gera þeim ókleyft að búa áfram“!  Orðað þannig í Kollvík, en orðabækur kannast ekki við það, heldur nefna ritháttinn „heiðvirðulegur“.

Heiftarlegur (l)  Mjög mikill; gífurlegur; harður.  „Hann reiddist heiftarlega þessum orðum“.  Ég fékk heiftarlegt tak í mjöðmina“.  Notað sem áhersluorð fremur en í eiginlegri merkingu.

Heiftarmikill (l)  Mjög mikill; gríðarlegur.  „Það fauk heiftarmikill sandur upp á Flötina í þessum látum“.

Heiftarorð / Heiftaryrði (n, hk)  Orð sögð í reiði; styggðaryrði.  „Ekki hrökk honum eitt heiftaryrði af vörum þó ærið væri tilefnið“.

Heiftrækinn (l)  Langrækinn; hefnigjarn; lengi fullur heiftar.

Heiftúðlega (l)  Í illu; grimmilega.  „Á fundunum tókust þeir heiftúðlega á“.

Heiftúðugur (l)  Hatursfullur; heitur; illgjarn.  „Urðu af þessu heiftúðugar deilur“.

Heigull (n, kk)  Skræfa; aumingi; sá sem einatt hræðist.  „Heiglum vist á víðum mar/ varla hentug myndi./  Kænan fleytir kerlingar; knúin gýgjarvindi“  (JR; Rósarímur).

Heigulsháttur (n, kk)  Aumingjadómur; hræðsla; lítilmennska.  „Skelfingar heigulsháttur finnst mér þetta; að senda svona hótanir í bréfi en vilja ekki ræða málin augliti til auglitis“.

Heilablóðfall (n, hk)  Slag.  Skyndileg skerðing á heilastarfsemi við það að æð í heila stíflast eða rofnar.  Sá hluti heilans sem næst er þeim slysstað fær ekki næringu, skaddast og verður óvirkur.  Algengast er að slíkt heiladrep stafi af blóðtappa.  Afleiðingar heilablóðfalls fara eftir umfangi skaðans í heilanum og hvar hann verður.  Þær geta verið allt frá frá vægri og tímabundinni lömun til skyndilegs dauða.  Algengt er að sá sem fyrir verði búi við lömun í öðrum helmingi líkamans.  Blóðfall í vinstra heilahveli veldur lömun hægra megin í líkamanum og öfugt.  Lamist maður hægra megin í líkamanum eru líkur á að málstöðvar skaddist einnig.

Heilagfiski (n, hk)  Annað nafn á lúðu; ekki notað í seinni tíð. 

Heilagur í andlitinu (orðtak)  Sakleysislegur á svip; setur upp sakleysissvip þó ástæða sé til annars.  „Það dugar ekkert þó þið gerið ykkur heilaga í andlitinu; ég veit alveg hvað þið voruð að bralla“!

Heilalaus (l)  Skammaryrði um þann sem þykir mjög heimskur.  „Eru þetta alltsaman heilalausir hálfvitar“?!

Heilamálið (n, hk, m,gr)  Allt málið; málavextir í stuttu máli; kjarni málsins.  „Nú þarf bara að finna í hverju þessi skekkja liggur; það er heilamálið“.

Heilaspuni (n, kk)  Uppspuni; tilbúningur.  „Það kom á daginn að þetta var einber heilaspuni hjá honum“.

Heilatímann (n, kk, m.gr, þf)  Mjög mikinn tíma; allan tímann.  „Hann hafði ruglað þessu öllu saman, svo ég var heilatímann að sortera það“.  Einatt í þolfalli og með greini.

Heilaveginn (n, kk, þf, m.gr)  Mjög langt; alla leiðina.  „Um leið og ég sleppti yrðlingnum var hann kominn heilaveginn í burtu; langleiðina uppá Hjalla“.  „Nokkuð gengur nú báturinn hjá þeim; þeir eru strax komnir heilavegin útí hafsauga“!

Heilast (s)  Um kýr eða ær; losna við hildir; verða heil.  „Ég hef áhyggjur af henni Dimmu hún er ekki enn farin að heilast“.  „Þarna var ær nýborin í melaskarðinu og ekki orðin heil ennþá“.

Heilás (n, kk)  Sjá hálfás.

Heilbrigði (n, hk)  Góð heilsa; gott heilsufar.  „Heilbrigði í búfé er betra nú en undanfarin vor…“  (ÍÍ; Forðagæslubók Rauðasands 1935). 

Heilhugur (n, kk)  Einlægni.  „Ég sendi þér svo af heilhug, mínar bestu óskir um skjótan bata...“.

Heili (n, kk)  A.  Heili í skepnum og mönnum.  B.  Vatnssósa jarðvegur; aurbleytur.  „Farðu varlega yfir mýrina.  Hún er víða ekkert nema heili“.  „Eggjavegurinn er bara heili meðan frostið er að ganga úr“.

Heilindi (n, hk, fto)  Heiðarleiki; einlægni.  „Enginn efaðist um heilindi hans í þessu máli“.

Heill á húfi (orðtak)  Lifandi; heill heilsu.  „Nærri má geta að hann hafi þóst þá úr helju heimt hafa er hann mætti þeim öllum þarna á fjallinu; heilum á húfi...“  (ÖG; Þokuróður).  Húfur merkir í seinni tíð tiltekið borð í síðu báts, en hefur líklega fyrrum merkt bátinn sjálfan.  Til þess bendir einnig orðtakið „mikið í húfi“.  Merkingin vísar því til þess að menn séu enn ofansjávar.

Heilladrjúgt (l)  Vænlegt; gott; ráðlegt.  „Sagt er að það sé heilladrjúgt að spýta á krókinn áður en færi er rennt“.

Heillamerki (n, hk)  Tákn um gæfu/heppni.  „Það er talið heillamerki ef óskabjörn veiðist í kjafti þorsks“.

Heillameira / Heilladrýgra (l)  Árangursríkara; vænlegra.  „Ég held að það væri heillameira að skipueggja verkiðbetur áður en hafist er handa“.

Heillast til (orðtak)  Hallast að; freistast til; vera hlynntur.  „Ekki veit ég hvað af þessum kindum hefur orðið, en ég heillast til að halda að þær séu komnar aftur inn á Hlíðar“.  „Ætli maður heillist nú ekki helst til að styðja Framsókn áfram, þó þeir eigi það líklega ekkert skilið“.  Sjá einnig hyllast til.

Heillaráð (n, hk)  Þjóðráð, gott úrræði.  „Það væri heillaráð að setja bensín á vélina áður en hún er sett í gang“!

Heillavænlegur / Heillasæll (l)  Gæfulegur; æskilegur.  „Ég held að nú væri heillavænlegast að fara að hafa uppi og koma sér í land.  Hann er farinn að auka all verulega“.

Heillegur (l)  Nærri heill; lítur út fyrir að vera heill.  „Bókin er til enn, og nokkuð heilleg“.

Heillengi (ao)  Mjög lengi; alllengi.  „Við vorum heillengi að hreinsa þennan eina streng“.

Heillum horfinn (orðtak)  Óheppinn; óhamingjusamur.  „Hann er dálítið heillum horfinn núna, karlanginn“.

Heilmargt (ao)  Mjög margt.  „Þarna var heilmargt að sjá“.  „Hann hafði frá heilmörgu að segja“.

Heilmikill (l)  Mjög mikill.  „Það var heilmargt fé þarna á dalnum, sýndist mér“.

Heilnæmur (l)  Sem bætir heilbrigði/heilsufar.  Oft notað um hreint vatn.  Í Kollsvík voru tvær uppsprettur taldar gefa af sér einstaklega heilnæmt vatn.  Önnur er Kaldibrunnur, nærri Brunnsbrekku í Láganúpslandi en hin er Gvendarbrunnur undir Tranthalabrekkunni í Kollsvík.  Í Gvendarbrunni kemur upp vígt vatn, síðan Guðmundur biskup góði vígði brunninn er hann lá við í Kollsvík á einni yfirreið sinni.  Hefur því síðan verið trúað að vatnið væri ekki eingöngu heilnæmt heldur hefði það yfirnáttúrulegnan lækningamátt.  Þannig lét t.d. Guðbjartur Ólafsson Kollsvíkurbóndi sækja sér Gvendarbrunnsvatn á banasængina og burtfluttir Kollsvíkingar hafa látið flytja sér mjöðinn um hnöttinn hálfan.  Sumsstaðar á landinu var því trúað að vatn úr slíkri lækningalind þyrfti að taka áður en fugl flygi yfir það að morgni.  (ÞT; Þjóðhættir og Þjóðtrú). 

Heilrifað (l)  Fjármark; eyrnamark á sauðfé.  Heilrifað er það þegar gerður er skurður niður í mitt eyrað.  Stúfrifað er þegar fyrst er stýft, en síðan gerður skurður niður í eyrað;  hornrétt á stýfinguna. 

Heilmikið (l)  Mjög mikið/stórt; allmikið.  „Hann hefur sett á land heilmikið af þara í þessu brimi“.

Heilsa að heldrimannasið (orðtak)  Sú sögn gekk um séra Björn Halldórsson í Sauðlauksdal, hinn mikla búhöld og framfarasinna, að hann hafi verið nokkur stórbokki í hugsun og litið niður á almúgann.  Hafi hann haft það fyrir sið, þegar hann mætti fólki úr neðri virðingarstigum, að snúa í það óæðri endanum og helsa með hendinni eða tveimur fingrum fyrir aftan rass.  Nefndist slíkt síðan að heilsa að heldrimannasið.

Heilsast (s)  A.  Kveðjast; kasta gagnkvæmri kveðju þegar tvær eða fleiri manneskjur hittast.  B.  Um framvindu heilsufars; vera til heilsu.  „Hvernig heilsast þér núna“? 

Heilshugar (l)  Af heilum hug; einlæglega.  „Ég vona heilshugar að þér batni sem fyrst“.

Heilsiginn (l)  Um fisk; látinn síga án flökunar/flatningar.  „Heilsigin grásleppa er einn mesti sælkeramatur sem nokkur maður getur látið innfyrir sínar varir, og öðruvísi var hún ekki látin síga í Útvíkum.  Hér syðra eru menn svo langt gengnir í úrkynjaðri matargerð að þeir flaka grásleppuna áður en hún er hengd upp.  Eftir signingu er ekkert eftir nema næfurþunn hveljan og innanum hana eldrauð slikja af þráadrullu“!

Heilslátur (n, hk)  Innmatur og haus af einni kind/einum dilk.  „Heilslátur er blóð; vambir; mör; hjarta; nýru; garnir; ristill; vélinda; barki; haus og lappir.  Það er; allt sem nýtilegt er, nema skrokkurinn sjálfur og gæran“.

Heilsublak (n, hk)  Heilsa; léleg heilsa.  „Hvernig er þitt heilsublak þessa stundina“?  „Vertu nú ekki að glænapast svona illa búinn úti; þú verður nú aðeins að hugsa um heilsublakið“!

Heilsubót (n, kvk)  Það sem bætir heilsu/vellíðan.  „Ekki er nú mikil heilsubót að þessari reykjarstybbu“!  „Margir hafa drukkið vatn úr Gvendarbrunni sér til heilsubótar“.  „Ennfremur að viðra úti, helst daglega, ær lömb og hross, og halda nefndum pening til haga séu nokkur tök til þess; þeim til heilsubótar en okkur til gagns og gamans…“  (ÓHE; Forðagæslubók Rauðasands 1930).   

Heilsubótarfæða (n, kvk)  Matartegund sem hefur góð áhrif á heilsuna.  „Egg eru alltaf heilsubótarfæða; hvort sem þau eru stropuð eða dálítið eygð“.

Heilsubótarganga / Heilsubótarrölt (n, kvk/hk)  Gönguferð sem hefur heilsusamleg áhrif.  „Vissulega er þetta nokkuð langt, en í svona góðu veðri er þetta bara heilsubótarrölt“.

Heilsufar (n, hk)  Heilsa yfirleitt; heilbrigði yfir nokkurn tíma.  „Heilsufar á fénaði má heita að verið hafi all gott“  (ÓHE; Forðagæslubók Rauðasands 1929). 

Heilsugóður / Heilsuhraustur (l)  Góður til heilsu; hraustur.  „Ég hef verið sæmilega heilsugóður síðan“.

Heilsulind (n, kvk)  Uppspretta heilsusamlegs vatns.  „Vatn úr Gvendarbrunni sem er hér í Kollsvík þótti heilsulind“  (SG; Læknisráð; Þjhd.Þjms).  

Heilsun (n, kvk)  Kveðja.  „Skilaðu heilsun ef þú heyrir í honum“.

Heilsusamlegur (l)  Hollur; heilsubætandi.  „Ekki veit ég hvort þetta gosdrykkjasull er mjög heilsusamlegt“.

Heilsutæpur / Heilsuveill (l)  Veikur; veiklaður.  „Hann hefur verið fremur heilsutæpur síðustu árin“.

Heilt og ósjúkt (orðtak)  Um fólk; heilbrigt; hefur það bærilegt.  „Hjá okkur er allt heilt og ósjúkt“.

Heiltunna (n, kvk)  Mælieining; 120 lítrar; tunna úr tré eða járni sem tekur löglegt mál tunnu.  Treikvarttunna tekur 90 lítra; hálftunna 60; kvartel 30 og áttungur 15 lítra.

Heilu og höldnu (orðtak)  Heill á húfi; slysalaust.  „Þeir báru í seglfestu, reru í landvari frá Bjargtöngum að Brunnum og lentu þar heilu og höldnu“  (TÓ; Yfirlit sjóslysa í Rauðasandshreppi.  Árb.Barð. 2003). 

Heilvita (l) Með fullu viti.  „Hverslags heimska er þetta!  Svonalagað gerir enginn heilvita maður“!

Heilög vandlæting (orðtak)  Mjög mikil vandlæting.  Sjá fyllast heilagri vandlætingu.

Heim á leið / Heim á bóginn (orðtak)  Heimleiðis; heim.  „Mér sýnist að þeir séu eitthvað heim á leið, neðan af Grundum“.  „Við förum nú bráðum að halda heim á bóginn“.

Heim sækir hefnd, þó um síðir sé (orðatiltæki)  Sá sem gert hefur á hlut annars manns má búast við hefnd hans.

Heima er best (orðatiltæki)  Best er að halda sig heima.  Fleiri heilræði vísa í sömu átt; t.d. dælt er heima hvað.  Einnig nafn á timariti sem gefið var út á síðari hluta 20.aldar og víða kom á heimili.

Heimabátur (n, kk)  Bátur sem róið er af heimajörð; bátur heimamanna.  „Bátum er farið að fækka mikið er þetta gerist; aðeins heimabátar, og allt smábátar“  (ÞJ; Brimlending í Kollsvík). 

Heimabóndi / Heimabúandi (n, kk)  Bóndi sem á heimajörð í grennd við það sem um er rætt.  „Þá var lengst af plægð upp skel undan Tungurifi í Örlygshöfn.  Einnig framundan Vatnsdal og Kvígindisdal; einkum af heimabændum“  (KJK; Kollsvíkurver).  „Heimabúenda skip gánga nú tvö af hvors hendi; allt smábátar, og þriðji bátur sem bróðir Jóns á, og er formaður fyrir“  (AM/PV Jarðabók, um Kollsvíkurver). 

Heimabrugg (n, hk)  Víngerð sem heimilisiðnaður.  Ekki er vitað til að heimabrugg hafi nokkurntíma verið stundað í Kollsvík, enda hafa Kollsvíkingar almennt ekki verið í mikilli þörf fyrir vín og flestir því andsnúnir.  Á bannáratímum var eitthvað um að bruggað væri á bæjum í sveitinni.  T.d. segir Magnús Gestsson af bruggi Helga Fjeldsted Raknadalsbónda í bók sinni „Úr vesturbyggðum Barðastrandasýslu“, en Helgi var afkastasamastur Vestfirðinga í slíkum iðnaði og slunginn í viðureign sinni við þefara stjórnvalda.

Heimabrúk / Heimanot (n, hk, fto)  Nýting heimafyrir.  „Þetta er aðallega til heimabrúks“.  „Ég sel þetta ekki, þó það sé kannski hæft til heimanota“.

Heimafé (n, hk)  Fé af heimajörð; ekki aðkomufé.  „Reynum að skilja heimaféð frá, ef hægt er“.

Heimafólk (n, hk)  Fólk á heimilinu; þau sem eiga heima í tilgreindu húsi.  „Við slátrunina unnu eingöngu bændur af félagssvæðinu og þeirra heimafólk“  (PG; Veðmálið). 

Heimafyrir (ao)  Heima; á heimilinu.  „Hún er þrældugleg heimafyrir þó hún sé lítið fyrir útiverkin“.

Heimagangur (n, kk)  Aðkomumaður sem oft er gestkomandi á heimili, og dvelur þar jafnvel löngum. „Ég var heimagangur hjá þeim meðan ég var þarna í skóla“.  Líklega er upphafleg merking orðsins sú sama og heimalningur.

Heimagert (l)  Það sem gert er heima.  „Mér finnst heimagerð sulta alltaf mun betri en sú sem seld er í búðum“.  „Á annarsdagskvöld var haft jólatré fyrir alla krakka í Víkinni.  Var það heimagert og bundinn á það einir sem sóttur var fram í Vatnadal“  (ÖG; Glefsur og minningabrot; um jólahald í bernsku). 

Heimahrafn / Heimakrummi (n, kk)  Hrafnar skipta sér oftast niður á bæi til sveita; eitt par á hvern bæ til vetursetu.  Heimahrafnar bægja yfirleitt aðkomuhröfnum frá, geri þeir sig of heimakomna.

Heimajörð (n, kvk)  Heimaland; jörð sem heimili stendur á.  „Hver bóndi átti að sjálfsögðu að gera fjallskil fyrir sína heimajörð, en einnig þurfti hann að leggja til menn í smölun á jörðum sem fé hans gekk verulega á“.

Heimakoma (n, kvk)  Áköf og áberandi bólga í húð; ámusótt.

Heimakær (l)  Sem þykir gott að vera heima; sem hefur ekki áhuga á að fara að heiman.  „Heimakæri frændinn, hann rekur blómlegt bú;/ blessaður hann var að láta út kýrnar./  Ég flýtti mér þá til hans og sagði „sælinú/ ég sest hér að“; hann hvessti á mig brýrnar“  (DÓ/ÖG; Bónorðsförin). 

Heimaland (n, hk)  Heimajörð; landareign (eða ábúðarjörð) þess sem um ræðir; innan landamerkja.  „Hver bóndi er skyldur til að smala heimaland sitt á hausti samhliða leitum, enda mæli sveitarstjórn svo fyrir“   (Fjallskilareglugerð V-Barð, 1982).  „Á laugardag var slátrað lambi í gangnanestið og á sunnudag smalað heimalandið“  (ÖG; Vorverk og heyannir; Niðjatal HM/GG).  „Heimalönd annarra en Breiðvíkinga voru smöluð sunnudaginn fyrir gangnadaginn og óskilafé rekið til skilaréttar að Breiðuvík“  (PG; Veðmálið). 

Heimalningsháttur (n, kk)  Búraháttur; kauðsháttur; sérviska.  „Þessum heimalningshætti hélt hann langt frameftir aldri“.

Heimalningspeli (n, kk)  Peli sem notaður var til að gefa heimalningi mjólk að sjúga, en þeir gátu orðið all aðgangsharðir og frekir eftir því.  „Tókstu nokkuð pelann barnsins í staðinn fyrir heimalningspelann“?

Heimalningur (n, kk)  Lamb sem alið er heima á bæ, oftast vegna þess að það hefur misst móður og ekki tekst að venja það undir aðra kind.  Oftast var a.m.k. einn heimalningur á hverjum bæ í Kollsvík.  Þeim var gefið úr pela; oftast kúamjólk en einnig kindamjólk ef til náðist.  Urðu mjög hændir að heimilisfólki og bæði til skemmtunar og ama.  Oftast lifðu heimalningar einungis til haustsins, en á því voru þó undantekningar.

Heimalærdómur (n, kk)  Nám sem nemandi stundar heima/utan skóla.  „Síðustu áratugina meðan barnaskóli var í Rauðasandshreppi var skóla tvískipt; í eldri og yngri deild, og skiptikennsla var hálfsmánaða- eða vikulega.  Það þýddi töluverðan heimalærdóm og stunduðu flest börn það heimnám samviskusamlega“.

Heimamaður (n, kk)  Sá sem er heima hjá sér/ á heimaslóðum.  „Heimamönnum voru færður grautur, mjólk og soðning, en eftir að þeir fengu prímusa suðu þeir sjálfir soðninguna í Verinu á prímus“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn HM).  „Bannaði hann heimamönnum sínum að hlutast til um viðureign þeirra“  (GJ; Frásagnir af Einari Jónssyni í Kollsvík). 

Heimamannabúð (n, kvk) Verbúð heimamanna í verstöð. 

Heimanað / Heimanfrá / Að heiman  (ao/orðtak)  Að heiman.  „Ég hafði þá ekki smakkað matarbita frá því ég fór heimanað.“.  „Mat höfðu menn með sér heimanað í kofforti.  Þá var kæfa brædd í annan endann á skrínunni og smjöri stungið í hinn endann. Brauð höfðu þeir einnig með að heiman“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn KJK).  „Töldu þeir nauðsynlegt að fá eitthvað heimanfrá“  (Gerðabók Rauðasandshr; ÖG). 

Heimaneysla (n, kvk)  Notkun afurða heimafyrir, en ekki sala.  „Komu þessi tæki að talsverðum notum við slátt, og ekki síður við garðrækt sem þá var enn stunduð af krafti; aðallega þó til heimaneyslu“  (AÍ; Vélvæðing í Rauðasandshreppi). 

Heimanfylgja / Heimanmundur (n, kvk/kk)  A.  Fémæti sem fjölskylda brúður skyldi áðurfyrr reiða af hendi við giftingu hennar. B.  Hvaðeina sem fylgir manni að heiman.

Heimangöngunemi (n, kk)  Nemandi sem gengur til skóla síns, heiman frá sér.  „Sagði hann að nú væru 3/5 menntaskólanema heimangöngunemar“  (Gerðabók Rauðasandshrepps; ÖG). 

Heimantil  / Heimantilvið / Heimanvert (ao)  Heimar en; að heimanverðu; heimarlega.  „Fjárreksturinn er kominn heimantil á Strympurnar“.  „Lendingin er heimantilvið skerið“.   „Heimanvert í Núpnum er Gíslahilla neðst í klettunum“.

Heimanyfir (ao)  Að heiman og yfir.  „Við vorum komnir á bíl útundir Grenjalág, en hann kom gangandi til okkar heimanyfir Strympur“.

Heimarannur (n, kk)  Heimili; heima.  „Hann sagðist vilja dvelja í heimaranni meðan framast væri unnt“.

Heimari / Heimasti (l)  Heimar; heimri.  „Venja var í Kollsvík að segja fremur heimari en heimri.  Þar er grasfles heiman við Strengbergið sem heitir Heimari Lambhagi“.  „Við setjum fyrst inn í heimasta garðann“.  Á sama hátt var fremur sagt norðari en málfræðitungubrjóturinn nyrðri.

Heimarafmagn (n, hk)  Rafmagn sem aflað er til heimilis með heimarafstöð, en kemur ekki að í háspennulínu. 

Heimarétt (n, kvk)  Rétt á heimajörð; ekki skilarétt.  Á hverri jörð var oftast ein góð heimarétt, þar sem fé var réttað, m.a. áður en rekið var til skilaréttar og rekið inn til aftektar.

Heimaríkur (l)  Frekur varðandi málefni sem honum standa nærri.

Heimaskítsmát (l)  Um þá stöðu í skák að verða mát án þess að kóngur hafi verið hreyfður.

Heimaslátrun (n, kvk)  Slátrun búfjár heimavið, en ekki í sláturhúsi eftir að þau komu til.  „Heima (á Lambavatni) var svo slátrað þeim skepnum sem voru ætlaðar sem kjötforði fyrir heimilin.  Fyrir sláturdaginn var afi minn búinn að útbúa litla trénagla sem hann notaði til að verka hangikjötið í salt.  Það var saltað nýslátrað; stráð í það volgt  og staflað upp í stæðu.  Tekið var í reyk helst geldfé; gjarnan valið vænt fé.  Tekin voru krof af því; þ.e. skrokkurinn tekinn í sundur þvert aftanvið bógana, og læri, hryggur og síða saltað í heilu lagi.  Svo var framparturinn klofinn eftir hrygg, og þá fór afi að nota tréþollana sína.  Skorið var inn með herðablaðinu í einskonar vasa og þar var sett salt í vasann.  Svo var nælt fyrir með trénöglunum svo saltið rynni ekki úr þessum vasa.  Þetta var gert til þess að öruggt væri að saltaðist jafnt um þetta stykki.  Þetta var kallað skammrifsbrók.  Dilkakjötið var svo saltað í tunnu“  (S.G: Bréf til mömmu; Árb.Barð 80-90). 

Heimaslóðir (n, kvk, fto)  Uppeldisslóðir; svæði kringum heimili manns.  „Alltaf er jafn notalegt að koma á heimaslóðirnar“.  „Einn þeirra manna sem þóttu nánast ómissandi í Bjargleitina var Hafliði Halldórsson á Miðbæ á Látrum, eða Liði eins og hann var kallaður á heimaslóðum“  (PG; Veðmálið). 

Heimasmíði (n, hk)  Gripur sem smíðaður er heimavið.  „Klembrur voru heimasmíði, annaðhvort úr hvalbeinum eða kindarleggjum“  (KJK; Kollsvíkurver). 

Heimaspunnið (l)  Garn sem spunnið er heima en ekki keypt að.  „Band var oftast heimaspunnið og spunakonur voru hreinir listamenn við rokkinn“  (SG; Prjónaskapur; Þjhd.Þjms).  „Saumgarnið var alltaf heimaspunninn togþráður, en nálardragið annaðhvort hampgarn eða hvalseymi, ef það var til“  (KJK; Kollsvíkurver). 

Heimatilbúinn (l)  Búinn til heima, en ekki aðkeyptur/aðfenginn.  „Jólaskrautið var að mestu heimatilbúið“.

Heimatún (n, hk)  Tún nærri bæ.  „Ætli maður slái ekki heimatúnið á morgun“.

Heimavið (ao)   Heima; viðlátinn.  „Það þarf einhver að vera heimavið þegar gestirnir koma“.  Keimlíkt orð; heimvið, er notað til að lýsa því sem er nærri heimili/bæ.

Heimáleið (ao)  Í áttina heim; heimleiðis.  Orðin „heim á leið“ voru jafnan notuð sem um eitt orð væri að ræða, með áherslu á fyrsta atkvæðið, líkt og t.d. „landleið“, „sjóleið“ eða „heimleið“.  „Það fer óðum að dimma; ég held við förum bara að koma okkur heimáleið“.  Meira notað en heimleiðis.

Heimátt (n, kvk)  Leiðin/áttin heim.  „Þetta er nú orðin ágæt berjaferð; ætli við förum nú ekki að halla okkur í heimáttina“.

Heimburður (n, kk)  A.  Það að bera eitthvað heimleiðis.  „Það verður léttur heimburðurinn úr þessari eggjaferð, ef hann ætlar að fara að regna“.  B.  Rek báts á skaki, þannig að færið stendur undir bátinn.  Standi færið frá bátnum er útburður, eða að það standi á glæ.

Heimeftir (ao)  Í áttina heim.  „Mér sýnist kýrnar vera á leiðinni heimeftir“.

Heimfararleyfi (n, hk)  Leyfi til að fara heim til sín úr veri eða annarri vinnu.  „Þeir sem heima áttu í næsta nágrenni fóru, eða fengu heimfararleyfi“  (KJK; Kollsvíkurver).

Heimferð (n, kvk)  Ferðalag heimleiðis.  „Ætli maður fari nú ekki bráðum að hugsa til heimferðar“.  „Harðla fátt af heimferðinni segir saga;/ stóð hún trúi ég tíu daga“  (JR; Rósarímur). 

Heimferðarhugur (n, kk)  Heimþrá; löngun til að komast heim.  „Veðurútlit var talið gott þegar nokkrir bátar fóru af stað í róður, en útróðrarmenn í heimferðarhug fóru að bera fiskifang og aðrar föggur sínar til sjóar“  (KJK; Kollsvíkurver).

Heimflutningur (n, kk)  Flutningur heim á leið.  „Eina árvissa flutningaferð þurfti að fara á hverju  hausti, en það var heimflutningur á slátri frá sláturhúsinu á Gjögrum“  (PG; Samgöngur og flutningar; Niðjatal HM/GG).

Heimfús (l)  Langar að komast heim til sín; með heimþrá.  „Drengs í brjósti heimfús hugur hlær og brennur./  Fyrir honum hjörðin rennur“  (JR; Rósarímur). 

Heimfæra (s)  Um málefni; aðlaga; samræma; fella undir.  „Það er nú ekki hægt að heimfæra allt það uppá Ísland sem tíðkast í útlandinu“.

Heimildarleysi (n, hk)  Leyfisleysi; óleyfi.  „Ekki dettur mér í hug að taka þetta í heimildarleysi“.

Heimilisaðdrættir (n, kk, fto)  Öflun nauðsynjavöru fyrir heimili sem ekki er heimafengin.  „Heimilisaðdrættir í Útvíkum voru oft erfiðir og háðir tíðarfari, fyrir daga bílvega“.

Heimilisbragur (n, kk)  Yfirbragð heimilis í augum gesta.  „Nokkuð fannst honum annar heimilisbragur þar en á nágrannabýlinu, en vildi þó sem minnst um það segja“.

Heimilisdráttarvél (n, kvk)  Dráttarvél/traktor til nota við tiltekið bú en ekki til útleigu.  „Fyrstu heimilisdráttarvélar í Rauðasandshreppi hafa sennilega komið sama árið að Kollsvík og Hvallátrum. Mætti þar giska á 1946“  (AÍ; Vélvæðing í Rauðasandshreppi). 

Heimilisfastur (l)  Með heimili á tilteknum stað.  „Um og eftir 1910 er þar einna fjölmennast, eða yfir 70 manns heimilisfastir“  (KJK; Kollsvíkurver).

Heimilishrafn (n, kk)  Hrafnar höfðu þann sið, meðan enn leyfðist að kasta matarúrgöngum spölkorn frá húsi, að skipta sér á bæina; yfirleitt var eitt hrafnapar á bæ.  Það voru heimilishrafnar þess bæjar og urðu með tímanum líkt og hluti bústofnsins; til gamans fyrir marga en oft til armæðu fyrir heimilishundinn.

Heimilisiðnaðarsýning (n, kvk)  Sýning á handverki og öðru hagleiksverki sem unnið er á heimilum.  „Samvinna hefir verið milli fjelaganna Baldurs, Vonar og Vestra um ýmis mál, eins og leikmót, skemtiferðir, heimilisiðnaðarsýningu og hjálp til fátækra“  (VÖe; Ungmennafjelög í Rauðasandshreppi). 

Heimilisnot (n, hk, fto)  Nytjar heimilisins.  „Þegar ullin var orðin þurr var valið úr henni til heimilisnota, og hin hreinsuð og látin í poka til sölu“  (FG; Bernskuminningar; Niðjatal HM/GG). 

Heimilisrafstöð (n, kvk)  Vél til framleiðslu rafmagns, oftast ein fyrir hvert býli; dísil-, bensín-, vatns- eða vindknúin.  „Á nokkrum bæjum í Rauðasandshreppi var komið upp litlum heimilisrafstöðvum löngu fyrir samveiturafmagnið, þær fyrstu fyrir 1930. Rafmagn frá þeim nægði fyrir ljós og eldavélar og sums staðar til upphitunar“  (SG; Rafvæðing; Þjhd.Þjms).  Fyrstu virkjanirnar voru einkum notaðar til að hlaða útvarpsbatterí; kallaðar kraftverk.  Útvarpið var nýjung sem þurfti rafmagn, en menn töldu sig ekki þurfa það til annarra nota fyrst í stað.  Karl Kristjánsson kom upp rafstöð í Ánni, enda var fyrsta útvarpið í Kollsvík staðsett hjá honum á Stekkjarmel, og þangað komu aðrir til að hlusta.  Fyrsta rafstöð á Láganúpi var lítil 12 volta bensínvél af Onan-gerð, og nýttist einkum til ljósa.  Síðar kom 1,5KW, 220V, 1-cyl Lister díselvél, og fleiri Lister vélar síðar.  Ingvar á Stekkjarmel gerði mikla stíflu í Ánni og kom sér upp 12 volta rafstoð, en fékk sér dísilvél þegar hann flutti að Kollsvík. Sumir bæir í Rauðasandshreppi höfðu meira vatnsafl og þar var komið upp 220V vatnsvirkjunum, s.s. í Hænuvík; Tungu; Hnjóti; Kvígindisdal og Vesturbotni.

Heimilisþarfir (n, kvk, fto)  Nauðsynjar heimilis.  „...var aðflutningurinn tilbúinn túnáburður, auk ýmissar matvöru til heimilisþarfa“  (PG; Samgöngur og flutningar; Niðjatal HM/GG).

Heimleið (n, kvk)  Leiðin heim.  „Hann fór út á Hnífa að gá að fé, en hann ætti nú að vera á heimleið aftur“.

Heimleiði (n, hk)  Byr sem flýtir siglingu á heimleið.  „Nokkuð löng sigling var af grásleppumiðum syðst í Breiðavík, en miklu munaði að fá gott heimleiði; norðurfall og jafnvel sunnangolu með“.

Heimleiðis (ao)  Heimáleið.  „Ég fer bráðum að rölta heimleiðis“.  Minna notað en heimáleið.

Heimmeð (ao)  Heim meðfram.  „Fjárhópurinn hélt sig uppundir klettum og fór á hlaupum heimmeð klettum í Núpnum; ofanvið Bekkinn“.

Heimóttarháttur (n, kk)  Molbúaháttur; búraháttur; sérviska.  „Þetta er að jafnaði mjög skynsamur náungi, en á það til að bregða hann fyrir sig heimóttahætti og þversku“.

Heimóttarlegur (l)  Kjánalegur; fákunnandi.  Haft um þann sem lítið hefur ferðast og er fáfróður mjög.

Heimrekstur (n, kk)  Rekstur fjár af skilarétt.  „Þó smölun í Breiðavík væri nokkuð mannskapsfrek, þá var heimrekstur af Breiðavíkurrétt jafnan auðveldur.  Tveir duglegir smalar réðu oftast vel við heimfúsan fjárhópinn, og í einhver skipti rak ég einn norður yfir Breið“.

Heimróður(n, hk)  Hluti sjóferðar; sigling/róður af fiskimiðum í lendingu.  Mikilvægt var, þegar róið var, að haga róðrum þannig að meðstraumur fengist bæði á fráleiði og í heimróðri.

Heimræði (n, hk)  Heimver; útræði frá heimajörð.  „Heimræði er þar (frá Láganúpi) ár um kring, en á vorið er þar vertíð frá sumarmálum til þingmaríumessu“ (ÁM/PV Jarðabók).  Aðrar tegundir verstöðva voru útver, þar sem menn komu að og bjuggu í verbúðum, og viðleguver, þar sem aðkomumenn bjuggu heima á bæjum.  Kollsvík var bæði heimver og útver, en ekki viðleguver að ráði á síðari tímum.  „Má í því tilliti muna tímana tvenna, þegar allur þorri bænda í Rauðasandshreppi gerði út báta; ýmist frá verstöðvum eða úr heimræði, þar sem jarðir lágu nærri sjó“ (KJK; Árb.Barð; 1957-58). 

Heimsendir (n, kk)  Endalok veraldar; dómsdagur.  „Það er nú kannski enginn heimsendir þó þú hafir misst þessa lúðu!  Ertu viss um að þetta hafi ekki bara verið botnfesta“?

Heimsigling (n, kvk)  Sigling/ferð heimleiðis á bát.  „Á ég ekki að taka við stýrinu svo þú getir lagt þig á heimsiglingunni“?

Heimsk orð koma úr heimskum belg (orðatiltæki)  Sá sem er heimskur/vitgrannur mælir gjarnan heimskulega.  Iðulega notað í niðrandi tali um það sem þykir mjög heimskulega sagt.

Heimska (einhvern) (s)  Telja (einhvern) heimskan; ásaka um heimsku.  „Þetta reyndist heillaráð þegar upp var staðið, svo við skulum ekki heimska hann fyrir það“.

Heimska sig (orðtak)  Álasa sjálfum sér fyrir yfirsjón/fávisku.  „Ég heimskaði mig mikið fyrir að hafa ekki spurt hann betur út í þetta meðan hann lifði“.  „Það er víst til lítils að heimska sig endalaust fyrir þetta“.

Heimskan ríður ekki við einteyming (orðatiltæki)  Heimskan er til alls búin.  Viðhaft þegar heimskupör einhvers þykja yfirgengileg.  „Nú mokuðu þeir veginn þannig að moksturinn situr allur á kantinum, sem tryggir að kolófært verður á morgun!  Ja heimskan ríður ekki við einteyming“!

Heimskautafrost / Heimskautakuldi (n, hk/kk)  Fimbulfrost; mjög kalt í veðri.  „Ekki linar hann neitt þetta heimskautafrost“.  „Fénu verður lítið úr beit í þessum heimskautakulda“.

Heimskt er heimaalið barn (orðatiltæki)  Notað um vanþekkingu þeirra sem aldrei fara útfyrir sinn sjóndeildarhring/heimastað. 

Heimskufjas / Heimskuhjal / Heimskukjaftæði / Heimskuraus / Heimskuþvæla (n, hk/kvk)  Það sem sagt er af hugsunarleysi/fáfræði; bull.  „Vertu ekki með svona heimskukjaftæði; þú veist betur en þetta“!

Heimskupör (n, hk, fto)  Heimskulegur verknaður; það sem gert í hugsunarleysi.  „Ég er lítið hrifinn af svona heimskupörum“!

Heimskur er jafnan höfuðstór (orðatiltæki)  Speki sem kann að hljóma furðulega, en liggur í því að ekki skyldi meta gáfur manns eftir höfuðstærð, eða líkamsstærð.

Heimskur er sá sem öllu trúir (orðatiltæki)  Auðskilin speki og oft viðhöfð.

Heimskur hlær að hugsun sinni (orðatiltæki)  Speki sem viðhöfð er þegar hlátur krimtir í einhverjum, án þess að til þess sé sýnileg ástæða, og jafnvel við óviðeigandi tækifæri.

Heimsókn (n, kvk)  Innlit; það að koma/líta við hjá einhverjum sem maður býr ekki hjá.  „Þá var líka tíðkað að fara í heimsóknir á aðra bæi; einnig að koma saman og fara í boltaleik og útilegumannaleik þegar fór að dimma“  (IG; Æskuminningar). 

Heimspekilegar hugleiðingar (orðtak)  Um þann sem er mjög þungt hugsi, utan við sig og annarshugar er oft sagt að hann sé í heimspekilegum hugleiðingum.

Heimta úr helju (orðtak)  Bjarga úr lífshættu.  „Lögðu menn nú frá skipinu í skyndi og þóttust úr helju hafa þann heimt er á skipinu var“  (MG; Látrabjarg).  „Nærri má geta að hann hafi þóst þá úr helju heimt hafa er hann mætti þeim öllum þarna á fjallinu“  (ÖG; Þokuróður).  „Eftir að bátnum hafði verið bjargað úr sjó, fóru menn að heilsast.  Þóttust allir okkur úr helju heimt hafa“  (ÞJ; Brimlending í Kollsvík).  

Heimtast (s)  Um sauðfé; koma til skila á haustin; endurheimtast úr sumarhögum.  „Heldur finnst mér heimtast illa af Bjarginu ennþá“.

Heimtufrekja (n, kvk)  Ásælni; yfirgangur; gleypugangur.  „Hvar endar þessi heimtufrekja eiginlega“?

Heimtur (n, kvk, fto)  Skil á sauðfé á haustin; endurheimtur fjár úr sumarhögum.  „Heimtur eru svipaðar og á sama tíma í fyrra“.  „Þykja hausti einu á/ illar heimtur vera./  Fyrir dyrum virðist vá,/ varla nóg að skera“  (JR; Rósarímur).

Heimulanjóli (n, kk)  Heimuli; hávaxin súrutegund með stórum blöðum og iðulega háum kornstöngum.  Vex sumstaðar sem illgresi, t.d. sunnaní gamla bæjarhólnum í Kollsvík.

Heimulega (l)  Leynilega; laumulega.  „Þeir fóru heimulega að þessu, enda í algjöru leyfisleysi“.

Heimum / Heimyfir  (ao)  Heim til/yfir; í áttina heim.  „Meðan við vorum að amstra með kindina dreifði reksturinn úr sér heimum alla Orma“.  „Ég rak kýrnar heimyfir Umvarp“.

Heimundir (ao)  Heima við/hjá; heim til/að.  „Mér sýnist að fjárhópurinn sé kominn heimundir girðingu“.

Heimur versnandi fer (orðatiltæki)  Viðhaft þegar eitthvað gegnur miður, t.d. þegar fréttir berast af slæmum atburðum eða þegar maður saknar fyrri tíma/gilda/viðhorfa/lífshátta.  „Heimur versnandi fer; nú geta menn verið á fullum launum við að sparka boltatuðrum“!  „Í dag finnst mér bara sorglegt að fara þarna úteftir.  Heimur versnandi fer“  (DÓ; Að vaka og vinna).  „Hirtingar hjálpa ekki;/ heimur versnandi fer“ (HP; Passíusálmar).

Heimver (n, hk)  Verstöð þar sem heimamenn gera einkum út, en lítið um aðkomubáta.  Af Jarðabókinni má ráða að Kollsvíkurver hafi einkum verið heimver um 1700, þó þar hafi oft verið lent bátum úr Láganúpsveri.  Þar var hinsvegar einnig öflugt útver um og eftir 1900.

Heimvið (ao)  Heima hjá/við.  „Skrepptu nú eftir hrífu fyrir mig; hún er heimvið verkfærahús“.  Líkt orð; heimavið, er notað til að lýsa því hvort maður sé viðlátinn.

Heimþrá (n, kvk)  Löngun til að komast heim til sín.  Heimþrá getur orðið gríðarsterk tilfinning, eins og þeir vita sem reynt hafa.  Sjá heimfús.

Heisa (s)  Hífa; draga upp.  „Með grjótgálganum var unnt að heisa upp stóreflis björg“.

Heisigaffall (n, kk)  Bóma á mastri skips, sem notuð er til hífingar.  „Heisigaffallinn sóst líka til og frá meðan skipið veltist í brimrótinu„  (ÁE; Ljós við Látraröst). 

Heita sér/honum/henni/því (orðtök)  Vera með heitingar; lofa sjálfum sér eða öðrum. „Ég hét mér þá að koma aldrei nálægt svona skrapatóli aftur“.  „Ég hét honum því, árans beininu, að hann færi ekki meira út það haustið“.  „Hún hét því að þeir fengju súkkulaði og vöfflur ef þetta fé næðist“.

Heita utaní einhvern / Heita í höfuðið á einhverjum (orðtak)  Heita eftir einhverjum.  (Úr orðasafni Ingvars Guðbjartssonar).  „Á Vatnadalsbót er mið sem heitir utan í Bjarna Gíslason sem var unglingur á Látrum“.

Heitasta helvíti (orðtak)  Eitt kröftugasta blótsyrðið í fjölskrúðugu orðavali Kollsvíkinga af því tagi.  „Fari það nú í heitasta helvíti; er nú hlaupastelpan í slátturvélinni brotin eina ferðina til, þegar mest ríður á“.

Heitbundinn (l)  Trúlofaður.  „Davíð var ókvæntur en heitbundinn Sigríði Bjarnadóttur frá Keflavík“  (TÓ; Yfirlit sjóslysa í Rauðasandshreppi.  Árb.Barð. 2003).

Heitfengur (l)  Þolir vel kulda.  „Alveg er furðulegt hvað hann er heitfengur; að vera húfulaus í þessu veðri“.

Heitingar (n, kvk, fto)  Formælingar; bölbænir.  „Það þýðir ekkert að vera með þessar heitingar þó karlinn hafi beitt línuna illa“.

Heitir ekki/varla (orðtak)  Ekkert að ráði; lítið.  „Það heitir ekki að kýrin hafi étið; rétt nusað af fóðurbæti“.

Heitstrenging (n, kvk)  Fyrirheit; hótun.  „Hann hafði uppi ýmsar heitstrengingar um það sem hann þingmennirnir fengju að heyra á fundinum.  Þeir skyldu fá til tevatnsins“.

Heitt í hamsi (orðtak)  Ofsareiður; fjúkandi illur; mjög æstur.  „Mér var orðið nokkuð heitt í hamsi yfir þessum ásökunum, sem ég taldi mig ekki eiga skildar“.  Orðtakið hefur verið skýrt þannig að hams sé annað orð yfir húð, og þá vísi það til þess að mönnum hitnar stundum af geðshræringu/reiði, eins og sjá má af roða í andliti.

Heks (n, hk)  Svarkur; brussa; illskeyttur kvenmaður.  „Hann er meinleysis rola en kerlingin er skelfilegt heks“.

Helaumur (l)  Mjög sár/aumur; finnur mikið til.  „Ég er helaumur í hnénu eftir byltuna“.

Helber lygi / Helbert kjaftæði (orðtak)  Algjör ósannindi; einber lygi.  „Ég held að þessi saga sé helber lygi“.

Helblár (l)  Orðinn blár af kulda.  „Hún var helblá í framan og skalf á beinunum“.

Heldinn (l)  A.  Um ís á vatni/sjó; heldur manni; traustur.  „Það er ekki meira en svo að ísinn á Lögmannslánni sé vel heldinn“.  B.  Um ílát; heldur vökva; þétt.  „Tunnan er búin að úvatnast svo að hún er orðin heldin“.

Heldofinn (l)  Dofinn af kulda.  „Barnið er heldofið á höndunum“.

Heldren (st)  Stytting úr „heldur en“.  Er svo oft borið fram þannig að telja má sjálfstætt orð.

Heldrimannasiður (n, kk)  Háttur/siður/venja þeirra manna sem telja sig öðrum æðri, eða betri í mannasiðum; siður höfðingja.  „Hann lyfti hatti í kveðjuskyni, að heldrimannasið“.  Sjá einnig „heilsa að heldrimannasið“.

Heldur (l)  A. Um ís; mannheldur; heldur manni uppi.  „Er ísinn á Lögmannslánni örugglega heldur“?  B.  Um ílát; ekki lekt.  „Tunnan er ekki vel held ennþá“. 

Heldur (ao)  Mikill; drjúgur.  „Heldur er nú veldið á karli; bara búinn að kaupa nýjan bát“!  Orðið var mikið notað þannig í Rauðasandshreppi framundir 21. öld, jafnan með áherslu á „heldur“.

Heldur betur / Heldurbetur (orðtak)  Áhersluauki; enn frekar; mjög mikið.  Rann oftast saman í eitt orð.  „Nú fékk hann heldurbetur fyrir ferðina“! „Það er heldur betur búið að rigna í dag“.  Oft einungis notað „heldur“.  „Heldur var hann uppnuminn yfir ferðalaginu“!

Heldur en ekki (orðtak)  Áhersluliður í setningum; mjög; afar; heldur betur.  „Strákurinn var heldur en ekki ánægður að fá þessar prjónahosur á jólunum“. 

Heldur/fremur en fyrri daginn (orðtak)  Heldur/fremur en endranær.  „Ég kom ekki að tómum kofanum hjá honum núna heldur en fyrri daginn“.

Heldur er það! (orðtak)  Upphrópun, líkt og; Nú dámar mér ekki!; fyrr má nú rota en dauðrota! og aðrar slíkar.  „Þeir voru bara að fá sér nýjan traktor á dögunum.  Heldur er það nú veldið á þessu liði; þó það sé skuldugt uppfyrir haus“!

Heldur mikið af því góða (orðtak)  Viðhaft þegar manni ofbýður/ þykir nóg komið.  „Hann hafði setið þegjandi undir aðfinnslunum til þessa, en þetta fannst honum heldur mikið af því góða“.  Sjá of mikið af því góða.

Heldur/of seint séð (orðtak)  Of seint uppgötvað.  „Það er heldur seint séð að kindin er frá öðrum eiganda þegar búið er að slátra henni“!

Heldur seint í rassinn gripið (þegar kúkurinn er kominn í buxurnar) (orðtak)  Of seint gripið til varnaraðgerða þegar skaðinn er skeður.  „Það er heldur seint í rassinn gripið að átta sig á því núna að bensínbrúsinn varð eftir í landi“!

Heldur/of snemmt að hrósa happi (orðtak)  Ekki tímabært að fagna.  „Það er heldur snemmt að hrósa happi strax.  Þær eru nú ekki komnar í hús þessar útigangskindur“.

Heldur tveir en einn (orðtak)  Fleiri en einn; að minnsta kosti tveir.  „Ég skal bara segja ykkur það!  Haldiði ekki að það sé strax hlaupið á snærið hjá mér; og heldur tveir en einn“!  „Er burtu gekk ég þaðan þá sagði mér hann Sveinn;/ það sögðu líka menn á næstu bæjum:/  Í Hærri-Tungu væru þeir, heldur tveir en einn./  Að hugsa sér, og annar lá á gægjum! “  (DÓ/ÖG; Bónorðsförin). 

Heldurtil (orðak)  Nokkuð um of; heldur of.  „Ég setti heldurtil mikið í fötuna, svo það skvettist útúr á leiðinni“.  Sjá helst til; helsti.

Helfrost  (n, hk)  Mikið frost; náfrost.  „Féð nær hvergi í vatn í þessu helfrosti“.

Helfrosinn (l)  Mjög kaldur; ískaldur.  „Því varstu ekki með vettlinga drengur?  Þú ert helfrosinn á puttunum“!

Helftin af (orðtak)  Helmingur; meirihluti.  „Við rerum helftina af leiðinni meðan baslað var við vélargarminn“.  „Helftin af fénu er komin heim á tún“.

Helg bók (orðtak)  Biblían.  „Ég var ekki aðhafast neitt ókristilegt!  Stendur ekki einhversstaðar í helgri bók að andinn komi yfir menn.  Það kom bara of mikill andi yfir mig, svo ég hleypti smávegis út að neðan“!

Helga (s)  Eigna.  „Mark helgar markeiganda kind, nema sannast að annar eigi“  (Fjallskilareglugerð V-Barð, 1982).

Helga sér (orðtak)  Eigna sér; kasta eign sinni á.  Oftast notað í þeirri merkingu að kind kannaðist við sitt lamb.  „Réttarstjóri skal annast um að ómörkuð lömb séu hirt á réttinni og dregin sér í dilk, svo eigendum gefist kostur á að láta lambsmæður helga sér þau“  (Fjallskilareglugerð V-Barð 1982, 29.gr).

Helgaddur (n, kk)  Hörkufröst; fimbulfrost.  „Það tekur fljótt fyrir alla þarabeit í þessum helgaddi“.

Helgaður (l)  Eignaður; tileinkaður.  „Þú ert bústaður helgaður hetjunni fyrstu/ sem hóf sitt landnám í víkinni ystu“  (EG; Blakkurinn; Niðjatal HM/GG). 

Helgarferð (n, kvk)  Ferðalag/heimsókn yfir helgi.  „Þetta er bara helgarferð hjá okkur að þessu sinni“.

Helgarhvíld (n, kvk)  Hlé á bústörfum og róðrum yfir helgar.  Sunnudaga og aðra messudaga voru felldir niður róðrar og ýmis önnur dagleg vinna.  Þessi siður var vel virtur og jafnvel ekki róið í besta sjóveðri á sunnudegi, þó landlega hafi verið áður.  Önnur bústörf féllu niður á sunnudögum nema mjaltir og annað óhjákvæmilegt, og aldrei mátti vinna með eggjárn á sunnudögum.  Þessum sið héldu sumir í Rauðasandshreppi framundir aldamótin 2000.  „Þegar landlegu lauk svo að helgarhvíld var í nánd voru oft teknir þrír eða fleiri róðrar í lotu til uppbótar á þeim tíma sem týndur var“  (KJK; Kollsvíkurver).

Helgi (n, kvk)  A.  Heilagleiki; friðhelgi; guðdómur.  „Á Biskupsþúfu hvílir ákveðin helgi, þannig að ekki má hrófla við henni þrátt fyrir sagnir um að fjársjóður sé þar fólginn“.  B.  Heilagur dagur/tími; oft safnheiti um laugardag og sunnudag eða samliggjandi hátíðisdaga, s.s. páskahelgi. 

Helgidagur (n, kk)  Dagur með meira tilhaldi en rúmhelgur dagur; í sumum tilfellum frí frá vinnu og með tilbreytni í siðum og mat.  Helgidagar kirkjunnar voru virtir með svipuðu móti í Kollsvík og annarsstaðar, þó að sumu leyti hafi menn e.t.v. verið þar fastheldnari á suma gamla siði.  Að auki var haldið upp á aðra merkisdaga.  Sólarkomu var fagnað með pönnukökum.  Hátíðarkaffi var þegar borið var út á vorin og  heyskaparlokum var á sama hátt fagnað lítillega.  Í lok sláturtíðar var veisla með góðgæti s.s. nýjum lundabökkum og fylltum vélindum.   Afmælum var fagnað, einkum barna en einnig stórafmælum.

Helgihald (n, hk)  Hátíðahöld; það að sýna því virðingu sem trúað er á, á tilteknum tíma.  „Ég býst nú ekki við hér verði mikið um helgihald þó einhverjir kalli þetta verslunarmannahelgi“.

Helgislepja (n, kvk)  Skinhelgi; guðsorðastagl.  „Ekki vantar í þá helgislepjuna í hátíðarræðunum“!

Helgrýskur (l)  Bölvaður; fjárans; árans.  „Þarna lék hún á mig helgrýsk túnrollan; hún faldi sig í melaskarðinu meðan ég rak hinar útaf“!

Helgrýti (n, hk)  Upphrópun eða áhersluorð; mildun/afbökun úr helvíti.  „Helgrýtis ári fannst mér slæmt að missa þessa spröku, svona alveg upp við borðstokkinn“.

Helguþúfa (Sérn, kvk)  Fornt örnefni á mörgum jörðum í Rauðasandshreppi.  Ekki er vitað nú um ástæður nafngiftarinnar, en líklegt er að hún standi annaðhvort í sambandi við verndarvætti bæjarins; að þar hafi verið helgihald eða að þar hafi verið beðin ferðabæn. Til hins síðastnefnda bendir staðsetning sumra þessara þúfna, en þær eru við vegi t.d. í Keflavík; á Hvallátrum, innan Kirkjuhvamms og innan Hlaðseyrar.  Þó e.t.v. ekki sú sem er á Hnjóti.  „Þar, neðst í túni; niður við lækinn, er Helguþúfa“ (ÓM; Örn.skrá Hnjóts).

Heljarbasl / Heljarinnar basl (n, hk/ orðtak)  Mikil vandræði; miklir erfiðleikar; roknabasl.  „Það var heljarbasl að ná netinu inn, með skít og öllu saman“.  „Við lentum í heljarinnar basli með að koma Bæjarbónda niður af Bæjarvellinum aftur.  Það endaði með því að hann var látinn síga niður í hnipri; með harðlokuð augun“.

Heljarbákn (n, hk)  Það sem er risavaxið/ógnarþungt.  „Þetta er heljarbákn“.

Heljarbjarg (n, hk)  Firnastór steinn.  „Þétt við heimastekkinn voru tveir steinar mjög stórir; heljarbjörg.  Þeir voru friðhelgir og skyldu látnir hlutlausir, því þeim fylgdu álög álfa- og trölldóms langt aftanúr forneskju“ (BÞv; Örn.skrá Sauðlauksdals).

Heljargaddur (n, kk)  Hörkufrost; beinfrost; grimmdarfrost.  „Þú ferð ekki vettlingalausút í þennan heljargadd“.

Heljarinnar... Áhersluorð.  „Þetta er heljarinnar býsn af eggjum“.  „Það eru heljarinnar þyngsli í þessu“.  „Þau fengu víst einhver heljarinnar ósköp af berjum þarna“.  Stundum notað „reiðinnar“ í sama tilgangi.

Heljarmenni að burðum (orðtak)  Mjög sterkur; þrekmenni.  „Brynjólfur var heljarmenni að burðum, eins og mörg hans ættmenni í Kollsvík.  Um það vitnar Brynjólfstak í Brunnaverstöð, sem hann bar neðan úr fjöru“.

Heljarmikill (l)  Feiknamikill; svakalega mikill.  „Það er heljarmikill borgarís strandaður hér djúpt frammi á víkinni“.  „Það varð heljarmikið tjón í þessum bruna“.  „Við veltum heljarmiklu bjargi af veginum“.

Heljarþröm (n, kvk)  Nauð; ystu takmörk.  „Menn eru nú ekki á heljarþröminni sem hafa efni á svona bíl“.

Helkaldur (l)  Mjög kaldur; orðið mjög kalt.  „Hann var helkaldur og hrakinn eftir volkið“.

Helkuldi (n, kk)  Gaddfrost; fimbulkuldi.  „Búðu þig almennilega í þessum helkulda“.

Heljarmikill (orðtak)  Mjög mikill; gríðarmikill; gríðarstór.  „Um morguninn ég uppdagaði óttalega þraut;/ ég alsettur var heljarmiklum bólum./  Með þessar rosaskellur til Þóris læknis þaut,/ ég þreyttur var og linnti ekki gólum“  (DÓ/ÖG; Bónorðsförin).    

Hella uppá (orðtak) A.   Laga kaffi.  „Viltu ekki kaffi?  Ég er enga stund að hella uppá“.  B.  Bæta vatni í tunnu sem verið er að útvatna/þétta.  Meðan Össur og Ingvar gerðu út á grásleppu í Hænuvík verkuðu þeir í skúr við ána; nokkru ofan lendingarinnar, og þurfti að sækja allt vatn í ána í fötu.  C.  Gefa manni vín.  „Hann veit alltaf hvert best er að fara á föstudagskvöldum; þar er alltaf hellt upp á hann“.

Hella úr eyrunum (orðtak)  Halla undir flatt. Virðist ekki þekkt utan Kollsvíkur (Úr orðasafni Ingvars Guðbjartssonar).

Hella úr skinnsokknum (orðtak)  Míga; pissa; kasta af sér vatni.

Hella sér yfir (orðtak)  Skammast óbótaskömmum; rífa sig ofan í rass.  „Réttarstjórinn hellti sér yfir strákana fyrir klaufaskapinn og skipaði þeim að fara strax og reyna að ná fénu aftur“.

Hella úr sér (orðtak)  Um veður; hellirigna.  „Það er víst rétt að koma sér inn áður en hann fer að hella úr sér fyrir alvöru“.

Hellingur (n, kk)  Mikið magn; gomma; glás.  „Þau eignuðust einhvern helling af kökkum“. Síðari tíma orð.

Helliregn / Hellirigning / Hellidemba (n, kvk)  Mjög mikil rigning; eins og hellt sé úr fötu.

Hellirigna (s)  Rigna mjög mikið; mígrigna.  „Fjári er hann að ljókka hratt; ég gæti trúað að hann yrði farinn að hellirigna strax um hádegið“.

Hellisgjóta (n, kvk)  Sprunga/gjóta sem myndar helli.  „Buggi bróðir vissi lengra en nef hans náði; eða svo taldi ég þegar við vorum á yngri árum, enda var hann heilum tveimur árum eldri en ég.  Hann kunni góð skil á helstu vættum og vissi nákvæmlega hvar þær ættu heima í nágrenni Láganúps.  Gilitrutt átti bústað í Gilsklettinum, en Grýla bjó í hellisgjótu framanvið Hádegisskarð; neðan við hæstu Hjallabrúnina.  Inngangurinn sést greinilega, en aldrei fann ég leiðina í sjálfan hellinn, þrátt fyrir mikla leit“.

Helliskúr (n, kvk)  Rigningardemba sem varir fremur stutt, en með gríðarlegu vatnsmagni.  „Það gerði á okkur nokkrar helliskúrir, en svo skjannasólskin inn á milli“.

Hellisloft / Hellisrjáfur (n, hk)  Hellisþak.  „I Kofahelli hefur verið hrafnslaupur í hellisloftinu síðan elstu menn muna“.

Hellismunni (n, kk)  Op/inngangur í helli.  „Gvendarhellir er nokkuð stór, en hellismunninn er svo þröngur að inn um hann skríða ekki nema tiltölulega grannir menn“.  „Sér til ferða ferlegs manns,/ fylgir mikil dyrgja./  Risavaxnar herðar hans/ hellismunnan byrgja“  (JR; Rósarímur).

Hellisskúti / Hellisskvompa (n, kk/kvk)  Lítill hellir.  „Rolluskúti er lítil hellisskvompa, heimantil við Vallargjá.  Hann er núna svo fullur af taðmold að kind getur varla leitað þar skjóls lengur“.

Helluárefti (n, hk)  Helluþak; helluþekja.  „Heyrði ég þá skruðning upp yfir mér.  Það var helluárefti á húsinu.  Það hljóp í mig kjöllur, og hljóp ég eftir kistunum að gaflinum“  (Sturla Einarsson; um snjóflóðið í Kollsvík  3.des. 1857).

Hellublað / Hellubleðill / Helluflís (n, kvk)  Lítil grjóthella.  „Við röðuðum hellublöðum varlega ofaná eggjabyrgið“  „Tófugildran á Gildruásnum ofan við Hjallana, heima við túnið í Sauðlauksdal, var miklu eldri og vandlega hlaðin úr völdu grjóti.  Þar lá agnið á tveim hellubleðlum uppi í turninum.  Ef vigt agnsins var létt af bleðlunum, féllu báðar lokurnar niður, svo dýrin lokuðust inni“  (BÞv; Örn.skrá Sauðlauksdals).

Helluhlaði (n, kk)  Stafli af hellum.  „Þessir tveir helluhlaðar ættu að duga í kofaþakið“.

Helluhlaðinn (l)  Hlaðinn úr hellusteinum.  „Uppi á Stórafellinu er listilega gerð varða; helluhlaðin eftir Guðbjart Guðbjartsson hleðslumeistara á Láganúpi.  Varðan er lík sigurboganum franska, en tekur honum fram um margt.  Neðantil eru tvær ferkantaðar súlur hlið við hlið; ofaná þær báðar er lögð stór hella og síðan hlaðinn þykkur bálkur ofaná hana.  Öll hleðslan er svo regluleg og snyrtileg að undrum sætir.  Sé horft í gegnum gatið á vörðunni, vísar það í átt til Grunda og Láganúpsvers.  Hleðsluefnið er nærtækt, því stutt frá er hið forna hellutak Láganúpsmanna í Stórafelli“.

Hellumálun (n, kvk)  Listmálun á grjóthellur.  „Listakonan Sigríður Guðbjartsdóttir á Láganúpi (f.1930) er sú eina sem stundað hefur hellumálun  á Íslandi, svo vitað sé“.

Hellumálverk (n, hk)  Málverk á grjóthellur.  Eftir Sigríði á Láganúpi liggja fjöldamörg hellumálverk“.

Hellutak (n, hk)  Náma þar sem mikið er af hellum; hentugum t.d. í þekju.  „Í Kollsvík eru tvö hellutök sem hafa mikið verið notuð gegnum tíðina og enn eru auðug að hellum.  Þetta eru Helluhnúkur við Keldeyradal og Stórafell í Láganúpslandi“.

Helluþak (n, hk)  Þakgerð sem var algengust í Útvíkum gegnum tíðina, eða þar til bárujárnsþök tóku við.  Dæmigert helluþak var t.d. í verbúð:  „Verbúðir í Víkum, Hvallátrum, Breiðuvík og Kollsvík voru svipaðar Habamannabúð á Hvallátrum (með mæniás; tréárefti; helluþaki og torfi; dyrum í sjávarátt og litlum gluggum sinnhvorumegin við gaflhlað.  ..  Í þaki voru sperrur og langbönd; þar ofan á lagðar skaraðar hellur og þess gætt að hafa þær skástu þeim megin sem meiri rigningar var von.  Alveg uppi undir mæni voru minni hellur, sem látnar voru ná lítið eitt uppfyrir hann regnhliðarmegin, en á hina hliðina gengu þær upp undir mæninn.  Tyrft var yfir hellurnar.  Sumar yngstu búðirnar voru með járnþaki og torfi, en helluþökin þóttu hlýrri“  (LK;  Ísl. sjávarhættir II; frás. ÓETh og KJK).  Ýmist var hvort mæniás var í húsum Víknamanna, eða ekki.  Mörg hver voru með sperrum með skammbitum um miðjan legg; blaðaðar saman í toppinn og laski þar.  Sperrurnar hölluðu þá ívið meira, og stóðu sperrufæturnir oft niður á vegglægju; bita semvar láréttur ofaná innanverðri veggbrún. Má þar nefna Hesthúsið á Hólum og fleiri.

Helluþakið (l)  Um hús, bæjarhlað eða annað; þakið með hellum.  „Reisifjöl var slétthefluð borð, óplægð, sett innan á sperrur í gömlum baðstofum helluþöktum; stundum aðeins yfir rúmunum“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn HM). 

Helmótt / Gráhelmótt / Móhelmótt (l)  Litur á sauðfé; Hvítt á skrokkinn en með svartan/gráan/mórauðan haus, afturfyrir eyru.  Næði dökki liturinn niður á hálsinn var ærin höttótt.

Helmur (n, kk)  Hjálmur; með hjálmlagi.  „Á Innri-Hlíðum, innan Blakksins, eru nokkrir helmar í fjörunni; Kálhelmur, Gathelmur og Magnúsarhelmur.  Þetta eru höfðar sem ganga fram í sjóinn, með grónum keilulaga skriðutoppi“.

Helsi (n, hk)  A.  Hálsfjötur, hnýttur með helsishnút.  Þessi er upprunaleg merking orðsins.  B.  Afleidd merking; hvaðeina sem fjötrar og bindur. 

Helsingjanef (n, kvk)  Lepas anatiferia.  Ein tegund hrúðurkarla.  Helsingjanef festa sig við undirlagið með nokkurskonar stilk.  Skelin er í tveimur hlutum og minnir á fuglsgogg, sem skýrir nafngiftina; bláleit að lit þegar dýrið er lifandi.  Lifir yfirleitt á allmiklu dýpi, en berst oft á rekaviði upp á fjörur.

Helsishnútur (n, kk)  Hnútur til að hnýta helsi þannig að ekki herði að, en fljótlegt sé að losa.  Hann er þannig að á enda bandsins er hnýttur einfaldur hnútur, en í hæfilegri fjarlægð (eftir svírastærð) er annar einfaldur hnútur sem hinum er smeygt í gegnum.  Þannig voru t.d. kýr bundnar á bása. 

Helst til / Helsti (orðtak/ao)  Aðeins um of.  „Grauturinn er helst til saltur finnst mér“.  „Þetta er helsti mikið“.

Heltast úr lestinni (orðtak)  Verða viðskila við hóp á ferð; gefast upp.  „Fyrir kom að gamalær heltust úr lestinni þegar rekið var af Breiðavíkurrétt til Kollsvíkur.  Einn rekstrarmanna var þá stundum eftir til að nudda henni heim í rólegheitum“.  Líking við að hestur verði haltur og geti ekki haldið sama ferðahraða og aðrir í hópi.

Heltekinn (l)  A.  Undirlagður; sýktur; fárveikur.  „Ég heyrði að hann væri orðinn heltekinn af þessum krabbafjanda, og læknar stæðu alveg ráðlausir“.  B.  Uppveðraður; mjög áfjáður; gagntekinn.  „Hann er alveg heltekinn af þessu viðfangsefni núna“.

Helti (n, kvk)  Það að vera haltur.  „Hvað helti er í þessari kind þarna?  Er hún kannski í ullarhafti“?

Helurð (n, kvk)  Mjög stórgrýtt/illfær urð.  „Þar í fjörunni eru slíkar helurðir að ófært má heita“.

Helvísk sú lygin! (orðtak)  Algeng upphrópun sem viðbragð/andsvar við því sem mjög ótrúlega hljómar.

Helvísk sú ögnin / Hevísk sú ögnin (orðtök)  Áherslusetning þegar synjað er fyrir eitthvað.  „Ég gáði þar sem þú sagðist hafa sett skófluna, en hevísk sú ögnin að hún var nokkuð þar“! 

Helvískur / Helvítið á honum (l/orðtak)  Bölvaður; fjandans.  „Mikill helvískur fábjáni getur maðurinn verið; að fara frá fénu þarna frammi á útfiri!  Hann var heppinn að þær flæddu ekki fleiri“!  „Þetta er ekkert nema helvískt mont“!  „Nú nýtur hann þess, helvítið á honum, að ég næ ekki til hans“!

Helvítamikill (l)  Mjög mikill.  „Það er helvítamikið bjarg á miðjum veginum“.

Helvítastór (l)  Mjög stór.  „Hér er helvítastór gloppa í netinu;líklega eftir sel“.

Helvíti (n, hk)  Algengt blótsyrði.  „Helvíti væri nú gaman að komast á þessa hillu þarna“.

Helvíti af mér (orðtak)  Slæm mistök hjá mér; ég sé eftir.  „Helvíti var af mér að muna ekki eftir þettu“! 

Helvítisógn (n, kvk)  Ógn af/ hræðsla við helvíti; hótun um helvíti. 

Helvítistrú (n, kvk)  Trú á tilvist helvítis.  Sumir vilja meina að himnaríkistrú nútíma kirkju sé dálítið einhliða stagl eftir að helvítistrú miðalda leið undir lok; eftir að engin urðu vítin til að varast.

Helvítlega (ao)  Bölvanlega; illa.  „Mér líður bara helvítlega í fætinum eftir þetta“.

Helvítlegur (l)  (Mjög slæmur; hábölvaður.  „Það er helvítlegur ófögnuður hvað tófunni hefrur fjölgað“.

Hem (n, hk)  Frostskán; ísskæni; mjög þunnur ís á pollum, vötnum, lækjum, vatnsílátum o.fl.  „Eitthvað hefur fryst í nótt; það var hem á pollum“.

Hema (s)  Um frostskán.  Sagt var að hemað hefði á pollum þegar á þá kom örþunn frostskán, t.d. eftir næturfrost.  „Það hefur örlítið hemað í nótt, vatnið í fötunni“.  Vísar til hemings, sjá þar.

Hemingur (n, kk)  Þunnt en sterkt skinn af fótum eða skæklum húsdýra, sem notað var í skó.

Hemja (n, kvk)  Hemill; hóf.  „Það er engin hemja hvernig hún lætur stundum“.

Hemjulaus (l)  Hömlulaus; skefjalaus.  „Þetta er ekkert annað en hemjulaus græðgi“.

Henda (n, kvk)  Vísuorð; setning, bragarháttur.  „Ég kann nokkrar hendur úr því kvæði“.

Henda (s)  A.  Kasta.  „Hentu til mín tönginni“.  B.  Fleygja; fordjarfa.  „Ég henti því sem eftir var af kartöflum; þetta var orðið ónýtt“.   C.  Ske; koma fyrir.  „Maður trúir aðldrei að svonalagað hendi mann sjálfan“.a   D.  Grípa; höndla.  „Hann henti boltann á lofti og skutlaði honum í markið“.

Henda á lofti (orðtak)  Bregðast snarlega við því sem sagt er.  „Hann henti þessa rassbögu á lofti og var fljótur að kasta fram stöku“.

Henda gaman að (orðtak)  Hafa gaman af; skemmta sér við.  „Lengi hentu menn gaman að þessum tilsvörum“.

Henda/hafa gaman að óförum annarra (orðtak)  Hafa ófarir/ólán annars fólks fyrir skemmtiefni; gleðjast/kætast yfir óförum annarra. 

Henda reiður á (orðtak)  Átta sig á; skilja.  „Hann segir svo margt, en erfitt er að henda reiður á hvað satt er“.

Henda sig (orðtak)  Koma fyrir.  „Það hendir sig endrum og eins að hér rekur hval á land“.

Hendast (s)  Flýta sér; kastast; hlaupa.  „Ég hentist vitanlega upp, að kanna málið“  (S.G: Bréf til mömmu; Árb.Barð 80-90). 

Hendi næst (orðtak)  A.  Við hendina; nálægt.  „Til að slá niður staura notar maður það barefli sem hendi er næst“.  B.  Liggur beinast við.  „Mér er nú hendi næst að líta svo á að málið sé úr sögunni“.  Líklega hefur áður verið notað orðið „hönd“ en ekki „hendi“, enda er það síðari tíma orðmynd.

Hending (n, kvk)  A.  Kast; flýtir; sjónhending.  „Ég sá af hendingu að féð væri að sleppa og hljóp fyrir það“.  B.  Vísuorð; henda.  „Ég fór með nokkrar hendingar og þá áttaði hann sig á kvæðinu“.  C.  Tilviljun.  „Það var bara hrein hending að ég sá hann detta í ána; annars er óvíst hvernig farið hefði“.  „Þetta uppgötvaðist bara af hendingu“.

Hendingskast (n, hk)  Flýtir; asi; hlandsprengur.  „Ég hljóp í hendingskasti heim og sótti hrífu“.

Hengiflug (n, hk)  Þverhníptir klettar, sem jafnvel slúta framyfir sig.  „Fyrir kom að slegið var úti í Breið eða inni á Hlíðum.  Það hey þurfti að bera á bakinu um snarbratta hryggi, með hengiflug fyrir ofan og neðan“  (ÖG; Vorverk og heyannir; Niðjatal HM/GG). 

Hengilmæna (n, kvk)  Aumingi; amlóði; gauð.  „Stattu ekki þarna eins og hengilmæna; reyndu að hjálpa til“!

Hengilmænuháttur (n, kk)  Leti; landeyðuháttur; deyfð.  „Það vinnst lítið með svona hengilmænuhætti“!

Hengilmænulegur (l)  Aumingjalegur; lotinn; niðurlútur; aðgerðarlaus.  „Ósköp ertu nú hengilmænulegur við þetta; reyndu nú að setja á þig dálitla rögg“!

Hengingaról (n, kvk)  Snara; það sem verður manni að aldurtila/meini; það sem veldur hættu/erfiðleikum.  „Þessar ráðstafanir gætu nú orðið hengingaról þessarar ríkisstjórnr“.

Hengja (n, kvk)  Snjóskafl í brún á klettum, brekkum eða þökum; snjóhengja.  Getur náð töluvert framyfir brúnina og þá hættuleg þeim sem útá fer eða stendur undir.  „Það eru víða hengjur í brúnum“.

Hengja hatt sinn á (orðtak)  Nota sem fyrirslátt/tylliástæðu.  „Honum fannst forðagæslumennirnir hengja hatt sinn á smáatriði sem ekki tengdust þeirra starfi“.

Hengja haus (orðtak)  Vera niðurlútur/lúpulegur; ganga með höfuð ofaní bringu.  „Það þýðir ekkert að taka þessu þegjandi og hengja bara haus; þúr verður að bera þig að mótmæla þessari vitleysu“.

Hengja í reyk / Hengja upp (orðtak)  A.  Taka kjöt til reykingar/upphengingar; setja í reyk.  „Það kjöt var vandlega valið sem tekið var í reyk; jafnvel var búið að velja það löngu fyrir slátrun skepnunnar.  Eftir slátrun var skrokkurinn hlutaður eftir hefðbundnum reglum, t.d. var krofið (afturhlutinn) oftast reykt í heilu lagi; bringukollur tekinn uppá Þorláksmessuna; hálsinn tekinn sér og bógar.  Saltað var í ketið og því hlaðið í stæðu; umsaltað a.m.k. einu sinni.  Eftir það voru partarnir hengdir upp í reykhúsi ásamt bjúgum og e.t.v. fleiru.  Eldur var kveiktur í eldstæði og hulinn með torfi til að framkalla hægan bruna og mikinn reyk.  Misjafnt var hve lengi var reykt, en kveikt upp daglega.  Eftir tilkomu frystigeymslu var léttar reykt en áður“.  B.  Hengja upp getur einnig merkt að hengja grásleppu upp til signingar.  „Veldu fyrir mig nokkrar góðar til að hengja upp“.

Hengja sig uppá (orðtak)  Bölva sér uppá; bóka; leggja heitingar við.  „Fyrst hann er kominn á norðan þá er hætt við að hann liggi í þessum rosa næstu vikuna; þú mátt alveg hengja þig uppá það“.

Hengja til signingar / Hengja til þurrks / Hengja upp (ortak)  Um verkun grásleppu/rauðmaga; láta síga.  „Grásleppa var töluvert veidd í Kollsvík, og þá mestmegnis til signingar.  Kamburinn var skorinn af; einnig haus og kviður í einu lagi.  gerð var þuma í stirtlu og annað þunnildi og síðan hengdar fjórar slembur í spyrðu yfir rá.  Rauðmagi var einnig látinn síga áður en hann var reyktur“.  Sjá einnig grásleppurspyrða. 
„Saltað var í rafabeltin og þau látin liggja í salti í tvo daga og síðan hengd upp til þurrks“  (KJK; Kollsvíkurver).

Hengja til þerris (orðtak)  Hengja upp til að láta þorna.  „Hengdu nú úlpuna þína til þerris út á snúru“.

Henglast / Hengslast (s)  Gaufa; ganga álappalega; dóla.  „Það dugir ekki að hegslast svona við verkið“!

Hentisemi (n, kvk)  Hentugleikar; það sem hentar.   „Hafðu bara alla þína hentisemi við þetta“.

Heppnast (s)  Lánast; takast.  „Hann skutlar árinni fram til bátsins.  Og þetta heppnast“  (KJK; Kollsvíkurver).

Herða á (orðtak)  A.  Þjarma að.  „Ég þarf að fara að herða á honum með að svara þessu erindi“.  B.  Festa það sem skrúfað er.  „Það þarf að herða aðeins betur á felgurónum“.  C.  Versna veður/veðurhæð.  „Heldur er hann að herða á norðanáttinni, ef eitthvað er.

Herða mittisólina / Herða ólina (orðtök)  Notað sem tákn um versnandi fátækt/hungur.  „Ég er hræddur um að almúginn þurfi fljótt að herða mittisólina ef sá flokkur kemst til valda“.

Herða sig (orðtak)  Drífa sig; sýna seiglu; vinna/hlaupa hraðar.  „Þú verður að herða þig ef þú ætlar að komast fyrir kindurnar“. 

Herða sig (um allan helming)  Flýta sér; herða hlaupin.  „Ég sá að hann var að ná mér, svo ég herti mig um allan helming“.

Herða sig upp / Herða upp hugann (orðtök)  Telja í sig kjark; eflast; harka sér í.  „Ætli hann sé ekki að herða sig upp í að bera upp bónorðið“.  „Hættu nú að vola yfir þessu greyið mitt og reyndu að herða þig upp“!

Herða sultarólina (orðtak)  Spara meira við sig í mat eða öðru.  „Er einhver sanngirni í því að bændur herði sífellt sultarólina meðan afurðastöðvarnar stórgræða“?!

Herðafall (n, hk)  Um róðrarlag; þegar róðrarmaður spennir herðar aftur í lok hvers átaks til að nýta það sem best.  „Um þetta var viðhöfð vísa sem GG, afi minn, kenndi okkur strákunum, en mun vera eftir Látra-Björgu:  „Róðu betur kær minn karl/ kenndu ekki í brjósti um sjóinn./  Harðara taktu herðafall./  Hann er á morgun gróinn“.  Niðurlagið vísar til þess að tognun í öxl var talin jafna sig fljótt og ekki tók því að kvarta yfir þannig smámunum“ (VÖ).

Herðalotinn / Herðasiginn (l)  Lotinn í herðum; með signar herðar/ bogið bak.  „Ef einhver kynni að sjá hann/ þá er hann hæruskotinn;/ með andlit veðurbarið/ og skortir hugarþor./  Skórnir eru götóttir;/ skakkur herðalotinn./  Skuggann sinn hann hræðist/ og flýr sín eigin spor“  (EG; Vorhret). 

Herðir á veðri (orðtak)  Veðurhæð eykst.  „Allt til kvölds smáherðir á storminum....  Um nóttina herðir enn hvassviðrið, svo sandi feykir úr fjöru og víðar“  (KJK; Kollsvíkurver).

Herfa (s)  Vinna land með herfi; mylja jarðveg.  „Fyrst var plægt með djúpplóg og síðan herfað“.

Herfilega (l)  Mjög illa; hrikalega; afleitlega.  „Það var herfilega illa gengið frá bátnum“.

Herjans (l)  Árans; Skollans.  Áhersluorð; skylt mörgum „milduðum“ blótsyrðum.  „Herjans vandræði eru þetta“  Einnig notað viðskeytt:  „Þetta er herjans-mikil jarðýta“.  Einnig aukið, s.s. herjansári.  Herjann er eitt nafn Óðins, hins æðsta áss, en í rauninni merkir það „sá sem stýrir her“.  Óvíst er hvort orðið má rekja til heiðins tíma, eða tímans eftir kristnitöku.

Herjansári (l)  Áhersluorð; milt blótsyrði:  „Þetta er bara herjansári góður hákarl“.  „Herjansári var að gleyma vasahnífnum heima“!

Herjansárimikill (l)  Mjög /hrikalega/æði stór/mikill.  „Það var herjansárimikill skaði að missa hrútinn“.

Herjansekkisen (u)  Blótsyrði/upphrópun í vægari kantinum.  „Eru nú ekki herjansekkisen kálfarnir komnir allir inn í rabarbaragarðinn“!

Herjansmikill (l)  Meiriháttar; verulegur.  „Þetta hlýtur að hafa verið herjansmikið átak“.

Herjansauli / Herjansþrjótur (n, kk)  Blótsyrði af mildari gerðinni um mann.  „Mér sýnist að þessir herjansaular hafi skilið eftir opið hliðið og allt pumpuliðið sé komið inná “!  „Sá herjansþrjótur skal fá að heyra sitt skírnarnaf þegar ég hitti hann næst“!

Herkja (n, kvk)  Harka; einbeiting.  „Mér tókst með herkjum að komast upp“  „Það þarf herkju til að þola þetta“.

Herlega (ao)  Fallega; glæsilega.  „Salurinn var herlega skreyttur“.

Herlegur (l)  Dýrðlegur; glæsilegur.  „Þetta var aldeilis herleg veisla“.  „Hér er herlega fallegt hús“.

Herlegheit (n, hk, fto)  Dásemdir.  „Ríkisstjórnin byggir fínar hallir, en hver skyldi greiða herlegheitin“?  „Ég skoðaði þarna herlegheita drossíu, en hún var heldur dýr fyrir mína pyngju“.

Herlegheita (ao)  Dýrindis; öndvegis.  „Þau gáfu mér þessa herlegheita ljósakrónu í afmælisgjöf“.

Hermdargjöf (n, kvk)  Gjöf/lán sem hefur óæskilegar afleiðingar.  „Það var hálfgerð hermdargjöf að láta strákinn hafa vekjaraklukkuna“.

Herpa (s)  Herða að; draga saman.  „Hann mótmælti þessu ekki en herpti saman varir og var reiður“.

Herpingur (n, kk)  Samdráttur; kipringur.  „Ég er með einhvern kvefskít og herping í hálsinum“. 

Herradómur (n, kk)  Veldi; vald; stjórnun.  „Hann þarf auðvitað að sýna sinn herradóm með þessu“.

Herralegur / Herramannslegur (l)  Kurteislegur/háttprúður, einkum gagnvart kvenfólki.  „Hann var ósköp herralegur við hana á dansleiknum“.

Herramannsmatur (n, kk)  Mjög góður matur; kræsingar.  „Vel sigin grásleppa er herramannsmatur“.

Hersens (uh)  Upphróun/áhersluorð; bölvaður; fjárans; herjans.  „Nú eru þessar hersens túnrollur búnar að finna sér nýjan stað þar sem þær komast inná“!

Hersing / Herskari (n, kvk/kk)  Hópur; lið; fylking.  „Farðu nú og rektu hænsnin úr garðinum; það er öll hersingin farin í moldarbað í salatbeðinu“!

Herskár (l)  Illskeyttur; árásargjarn.  „Mér finnst krían óvanalega herská þetta sumarið“.

Hersla (n, kvk)  A.  Það að herða/þurrka matvæli, s.s. fisk.  „Ég ætla að fá hjá þeim dálítið af steinbít til herslu“.  B.  Það að herða skrúfu/bolta/ró.  „Veistu hver herslan á þessu á að vera“?  C.  Það að fá stinningu/hörku í málm, t.d. fá eiginleika stáls í járn.

Hersli (n, hk)  Hart þykkildi í húð; bólga; ör.  „Eftir ígerðina sat eftir þetta hersli á hálsinum“.

Herslumunur (n, kk)  Lítill munur; örlítið sem vantar uppá.  „Það vantaði aðeins herslumuninn að ég næði lúðunni einsamall um borð“.

Hertaka (s)  Sölsa undir sig; yfirtaka.  „Eruð þið alveg búnir að hertaka þvottafötuna í eggjasnuddið“?

Hervirki (n, hk, fto)  Skemmdarverk; spjöll.  „Hænsnin höfðu framið mikil hervirki í garðinum“.

Hervæðast (s)  Vígbúast; undirbúa sig fyrir orrustu/stríð.  „Helgi þegar hratt fram gnoð/ og hervæddist sinni brók,/ þá skalf hvert einasta sköturoð/og skarkolinn andköf tók“  (ÖG; glefsur og minningabrot; formannsvísa um Helga Árnason í Tröð). 

Hes (n, hk)  Húðfelling neðan á hálsi nautgripa.

Hespa (n, kvk)  A.  Lokubúnaður; speldi.  „Fyrir hverjum fjárhúsgarða var oftast hurðinni fest með hespu og splitti eða með snærisspotta, en stundum þó með skotloku“.  B.  Viða/rúlla af lopa, sbr. „hespulopi“.  „Línan sem notuð var í Kollsvíkurveri var alltaf úr hampi; tveggja punda; 60 faðmar á lengd hver hespa“  (KJK; Kollsvíkurver).

Hespa (s)  Loka hurð með hespu.  „Mundu eftir að hespa hurðinni og setja splittið í“.

Hespa af (orðtak)  Klára/ljúka fljótt; drífa af.  „Við verðum að hespa þessu af áður en veðrið skellur á“.

Hesputré (n, hk)  Viðutré; áhald til að setja garn-/ lopahespur uppá til að unnt sé að vinda af þeim í hnykil áður en prjónað er.  Einskonar hjól sem þó er ekki nema spelir með stuttum okum á ytri enda.

Hessían / Hessíanstrigi  (n, kk)  Strigi, ofinn úr jútuhampi.  „Hærur á galtana voru allar úr hessían“. „Annaðhvort voru búðirnar þiljaðar innan, eða hessíanstrigi strengdur á veggina“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn KJK). 

Hestabrúk (n, hk)  Notkun hesta.  Hestabrúk var nokkuð í Útvíkum fyrr á tíð, þó ekki nýttist þessi þarfasti þjónn eins vel þar og víða annarsstaðar.  Ástæða þess voru einkum hið grýtta og klettótta landslag, sem torsótt er yfirferðar á hestum, auk þess sem samgöngur fóru að verulegu leyti fram á sjó.  Þá voru tún fæst tæk með hestaverkfærum eftir að þau urðu almenn.  Hinsvegar nýttust hestar vel til flutninga á heyi, mó og fleiru heimavið, og skreiðarflutninga sumra vermanna.  Menn fóru oftast gangandi milli bæja, þar sem það var oftast fljótlegra, og fé smöluðu menn á göngu og hlaupum.  Reiðhestar voru til á mörgum bæjum í Rauðasandshreppi, einkum á Rauðasandi, en mest var um áburðarhesta. 

Hestaganga (n, kvk)  Hagaganga hesta; gjald fyrir hagagöngu hesta.  „Fyrir hestagöngu í Sellátranesi; Sig. Péturss.“ (Sjóðbók Rauðasandshrepps árið 1943).

Hestagata / Hestavegur (n, kvk/kk)  Vegur sem ætlaður er fyrir umferð hesta.  Mikið kerfi hestavega frá fyrri tíð liggur um hálsa í Rauðasandshreppi sem víðar.  „Vegir voru ekki aðrir en gömlu þröngu hestagöturnar, sem enn má sjá móta fyrir á fjallvegum, en eru ekki lengur farnar.  Þessar götur voru svo þröngar að ekki gátu tveir menn gengið þær samsíða.  Þær voru niðurgrafnar, vegna þess að helstu lagfæringar á þeim voru þær að lausagrjót var tínt úr götunni, en sjaldan var nokkuð borið ofan í hana.  Stundum urðu þessar götur farvegir fyrir leysingavatn, sem gróf þær niður, og oft urðu þær það djúpar að ríðandi maður rak fæturna í grjót í götuköntunum.  Viðhald þessara vega var í því fólgið að á vorin voru menn fengnir til þess að hreinsa úr þeim lausagrjót og jafna þá, eftir því sem hægt var.  Í þessar vegabætur á hálsunum beggja megin Kollsvíkur var gjarnan varið tveim til fjórum dagsverkum á ári í hvorn háls, og verkfærin sem notuð voru til verksins voru oftast aðeins skófla og haki“  (PG; Samgöngur og flutningar; Niðjatal HM/GG).  „Nú göngum við aðal leiðina úr Kollsvík að Breiðuvík.  Þar var rudd hestagata sem alltaf var hreinsuð á hverju vori“  (IG; Sagt til vegar II). 

Hestaheilsa (n, kvk)  Mjög gott heilsufar.  „Ég er alveg búinn að ná mér og er við hestaheilsu“.

Hestakerra / Hestvagn (n, kvk)  Kerra til flutninga, sem hesti er beitt fyrir.  „Síðan var mórinn keyrður á þurrkvöll við Grástein; ýmist á hestakerru eða hjólbörum“... „Þegar heyið var þurrt var það bundið í sátur og keyrt heim á hestvagni, eða borið þaðan sem styst var“  (ÖG; Vorverk og heyannir; Niðjatal HM/GG).

Hestalest (n, kvk)  Margir hestar í röð, oftast í miklum flutningum.  „Margir komu í skreiðarferðir; t.d. man ég eftir sr. Guðmundi í Gufudal með stóra hestalest í skreiðarferð hingað“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn KJK). 

Hestburður / Hestur  (n, kk)  Það magn sem hestur getur borið.  „Þegar töðuheyskapur var búinn var farið að slá Sláttumýrarnar, en þar var heyskapur seintekinn.  Gott þótti að slá hestburð á dag í 10 tíma slætti“ ... „Ætlaður var 1 hestur á kindina; 30 hestar fyrir hverja kú, og hrossi var ætlaður úrgangur, moð og rekjur „(ÖG; Vorverk og heyannir; Niðjatal HM/GG). 

Hesthúsa (s)  Háma í sig.  Líkingamál: „Ég er svo svangur að ég gæti hesthúsað heilan sauð“.

Hesthúsið á Hólum (n, hk, sérn.)  Þó hér séu almennt ekki tilgreind sérnöfn, þykir rétt að tilgreina hér hesthúsið á Hólum í Láganúpslandi; þar sem fremur er um merkan fornmun að ræða en hvert annað hús.  Hesthúsið á Hólum er lítill gluggalaus, steinhlaðinn torfkofi með skammbitasperrum og helluþaki; um 7 m² að flatarmáli, og stendur efst í Hólatúni; vestast í Kollsvíkinni.  Hesthúsið er merkilegt af þeim orsökum að það er langsamlega elsta bygging á Íslandi til atvinnunota, sem verið hefur undir þaki og í samfelldri notkun frá upphafi.  Það tilheyrði kotbýlinu Hólum sem byggðust úr Láganúpsjörðinni um 1650 og var eflaust byggt þá.  Hóla og fleiri kotbýli lét jarðareigandinn, sem þá var Saurbæjarveldið, byggja til að tryggja formenn á skip sín í Láganúpsveri.  Hólar fóru líklega í eyði um 1707 þegar Stórabóla geisaði.  Hesthúsið hfur líklega alltaf verið notað ýmist sem hesthús eða fjós, framundir miðja 20. öld.  Eftir það var það notað sem reykkofi.  Unnið hefur verið að viðgerðum á því á síðustu árum.

Hestskónagli (n, kk)  Nagli sem notaður er til að festa skeifu á hest.  „Járnið vann hann úr mýrum á jörð sinni með rauðablæstri.  Mælt var að hann hefði fengið járn er nægði í einn hestskónagla úr hverri hitun.  Má af því marka hve erfitt var að afla sér smíðajárns með rauðablæstri í þá daga“  (HeE; Frásagnir af Einari Jónsyni í Kollsvík).

Hetjuskapur (n, kk)  Karlmennska; harka.  „Ekki var hetjuskapurinn meiri en svo að þeir fóru fjórir til að handsama nautkálfinn“.

Hevítamikill / Hevítansárimikill (l)  Mjög stór/mikill.  „Við fengum hevítamikinn lax í grunnendann á rauðmaganetinu“.  „Hér hefur hevítansárimikill steinn rúllað niður á veginn“.

Hevíti (n, hk)  Áhersluorð/ vægt blótsyrði; mildun á „helvíti“.  „Heviti er þetta!  Nú hef ég gleymt vasahnífnum í hinum buxunum“!

Heyannir  (n, kvk, fto)  A.  Tímabil í gamla íslenska timatalinu; tíundi mánuður ársins og fjórði sumarmánuðurinn.  Heyannir töldust byrja á sunnudegi 23.-30. júlí, og vara í 10 vikur, eða til þriðjudags í 18. viku sumars; 22.-29. ágúst.  Segir BH í Atla að auk heyskapar megi í heyönnum safna burkna, kornsúru, kúmeni og sölvum.  B.  Annir við heyskap; við að slá, þurrka og hirða hey til vetrarfórðunar búfjár.

Heybandsvegur (n, kk)  Vegur sem um var flutt hey, bundið upp á hesta.  „Sagt var að Hesthilla dragi nafn sitt af því að um hana hafi ferið farið með hesta með heybandi...  Ef það er rétt, mun vandfundinn annar eins heybandsvegur“  (AÍ; Örn.skrá Melaness).  „Hinsvegar er heybandsvegur hvorki langur né erfiður að Láganúpi“  (HÖ; Fjaran). 

Heybirgðir (n, kvk, fto)  Birgðir/forði af heyi til vetrarins.  „Sökum anna gat ég ekki komið við að skoða heybirgðir á Sandinum í haust…“  (þÓT; Forðagæslubók Rauðasands 1923).  „Vetur þessi var, eins og menn muna, einn sá allra harðasti hvað jarðleysur áhrærir.  Á flestum bæjum var hrein innistaða í 4-5 mánuði.  Vildu mönnum til miklar og góðar heybirgðir“  (ÓHE; Forðagæslubók Rauðasands 1931).   

Heybrók (n, kvk)  Rola; væskill; auli.  „Ertu slík heybrók að þú þorir ekki að glíma við mig“?

Heybrókarháttur (n, kk)  Heigulsháttur; gunguháttur; ninnuhræðsla.  „Mér finnst það bara heybrókarháttur ef þessar þingmannsnefnur  þora ekki að mæta á fund hér í hreppnum“.

Heydýna (n, kvk)  Undirdýna/undirsæng í rúm/flet úr heyi.  „Í síðustu viku vetrar eða fyrstu viku sumars var flutt í Verið; helst alltaf á laugardegi.  Áhöldin voru ekki margbrotin; góð yfirsæng, en oft var notast við heydýnur í stað undirsængur“  (IG; Róðrar úr Kollsvíkurveri; Niðjatal HM/GG).

Heyfengur (n, kk)  Magn heyja sem aflað er yfir sumarið; heybirgðir.  „Stafar þetta af því að að frá lokum júlímánaðar 1936 var sumar afar votviðrasamt svo hefyfengur, þrátt fyrir góðan grasvöxt, varð með minna móti, og sumsstaðar ekki góð hey“  (ÍÍ; Forðagæslubók Rauðasands 1935). 

Heyfrekur (l)  Lýsing á tíðarfari, allajafna vetri.  „Veturinn verður að teljast í meðallagi harður og heyfrekur“  (SJTh; Árb.Barð 1955-56). 

Heygjöf (n, kvk)  Fóðrun búfjár með heyi.  „Það drýgir heygjöfina að hafa saxað hrognkelsaslang með“.  Heygjöf kúa var borin í laupum áðurfyrr, en síðar í tágakörfum.

Heygrind (n, kvk)  Heyvagn.  Oftar notað um heyvagn sem ekki er með skjólborð.

Heyhrip (n, hk, fto)  Sjá hrip.

Heyja (s)  A.  Stunda heyskap; slá, þurrka og hirða hey.  „Neðan við smá hjalla eru Hústóftarbakkar; þar var heyjað hér áður (eins og víðar).  Pabbi heyjaði hér einusinni og ég reiddi heim heyið“  (IG; Sagt til vegar I).  B.  Um baráttu/bardaga; standa í; fást við.  „Íþróttir munu gera okkur hraustari en við erum, og hæfari til að heyja hina örðugu lífsbaráttu…“  (Guðbjartur Hákonarson; Lilja (blað Umf. Smára) jan 1938). 

Heyja/hirða djarft (orðtak)  Hirða hey sem varla er orðið nægilega þurrt til að fara í hlöðu.

Heyja vel / Heyjast vel (orðtök)  Ná miklu af góðum heyjum; vera birgur af heyjum uppá veturinn.  „Ég held að það hafi jafnvel heyjast betur nú en í fyrra“.

Heykarfa (n, kvk)  Karfa sem notuð er til að bera hey.  Oftast voru þetta tágakörfur sem rekið höfðu á fjörur, en í seinni tíð plastkörfur.  „Þarna fann ég prýðisgóða heykörfu rekna“.

Heykaup (n, hk, fto)  Kaup á heyi/fóðri.

Heykjast á (orðtak)  Guggna; renna á rassinn með; gefast upp á.  „Hann ætlar að heykjast á því að bjóða sig fram til formanns“.

Heykort (l)  Tæpur með heyfeng.  „Eitt sinn þegar ég var vinnumaður hjá Ólafi heitnum Ásbjörnssyni í Botni, þá hafði verið sprettuleysissumar, svo hann var heykort um haustið“  (MG; Úr Vesturbyggðum Barðastrandasýslu; frásögn Guðmundar Jónssonar).  Annarsstaðar heyrðist „heykortur“ um að sama.

Heyklúka (n, kvk)  „Nafnið Klúka telur Sigurvin að merki lága hæð, sbr. heyklúka (á Vestfjörðum): lítil lön.  Á Vestfjörðum eru nokkur býli sem heita Klúka og standa þau öll á litlum hól eða hæð.  Klúka í Stakkadalslandi hefur staðið á svolítilli mishæð sem er undir Hólunum“  (SE; Örn.skrá Stakkadals).

Heykvísl (n, kvk)  Áhald til að moka heyi; oddhvassar járnálmur á löngu handfangi.  „Notkun heykvísla í sveitum hefur minnkað mikið með aukinni vélvæðingu.  Þær voru annaðhvort tvíálma eða þríálma“.

Heylaus / heylítill (l)  Algengt mál um fóðurforða.  „Hann var orðinn heylítill þegar kom framá“. 

Heymosk / Heysalli (n, hk/kk)  Mjög fíngert hey; fræ og rusl úr heyi.  „Gættu þess að ekki hrynji heymosk niður á lugtina þegar þú berð föngin á jötuna“.  „Það er útilokað að bera þennan heysalla í föngum, ég þarf körfu“.

Heymæði (n, kk)  Lungnaveiki vegna ryks í heyi.  Fyrir kom að bóndi þyrfti að bregða búi vegna hennar.

Heynál (n, kvk)  Heystingur; stingur; áhald til að losa hey úr stáli í hlöðu.  Tréhandfang með járnteini í gegn og á enda þess krókur.

Heyra ekki hálfa heyrn (orðtak)  Heyra mjög illa.  „Hlauptu nú til hans og segðu honum frá þessu; hann heyrir ekki halfa heyrn þó ég sé að kalla“.  „Hann var eitthvað að öskra en ég heyrði ekki hálfa heyrn fyrir rokinu“.

Heyra á skotspónum / Heyra fleygt (orðtak)  Fá fréttir af; heyra ávæning af; heyra utan að sér.  „Ég heyrði það á skotspónum að jörðin væri til sölu“.  Skotspónn hefur almennt verið talið merkja skotmark (sjá þar).  Sú orðskýring fellur þó illa að þessu orðtaki, þar sem ólíklegt er að mikið heyrist á skotmarkinu.  Hugsanlegt er að merkingin hafi um tíma yfirfærst á örvar, og síðar boðörvar og boðaxir sem notaðar voru til að koma boðum milli bæja. (sjá þingboðsöxi og rétt boðleið).  Á þann veg bárust boð/fréttir.  Það útskýrir einnig orðtakið beina skotspónum að einhverjum.  Sbr.einnig hafa að skotspæni; vera skotspónn.

Heyra ávæning af (orðtak)  Heyra hluta af; frétta óljóst.  „Ég heyrði einhvern ávæning af því að hann væri á förum“.  „Það voru truflanir í útvarpinu svo ég heyrði bara ávæning af þessari frétt“.

Heyra ofaní (orðtak)  Hlusta á skoðun; hlera eftir.  „Mér finnst best að hafa þetta svona, en ég ætla að heyra ofaní formanninn með það“.

Heyrandi (l)  Með heyrn.  „Hann er ekki vel heyrandi þegar hann er svona þungt hugsi“.

Heyra má kóngsins/keisarans dóm (orðatiltæki)  Máltækið vísar til þess að þó maður heyri til hvers er ætlast þá er ekki þar með sagt að maður fari eftir því.  Í þessu kann að leynast andstaða sveitamannsins við að fara að öllum misgóðum fyrirskipunum sem komu frá kóngsvaldinu.  En spekin kann þó að eiga mikið eldri rætur.

Heyra má þótt lægra láti (orðatiltæki)  Þarf ekki svona hávaða til að heyrast; óþarflega hávært.  „Það er óþarfi að æpa svona; heyra á þótt lægra láti“!

Heyra utan að sér (orðtak)  Heyra fleygt; heyra á skotspónum; heyra ávæning af; hafa pata af; heyra út undan sér; heyra talað um.  „Ég heyrði það utan að mér að hann væri fúll við mig útaf skiptunum; hann hefur ekki sagt mér það sjálfur“.  Áhersla er gjarnan á „að“.

Heyra út undan sér (orðtak)  Heyra utan að sér; heyra fleygt; heyra á skoptspónum.  „Ég heyrði það út undan mér að þið voruð að ræða aflabrögð“.  Merkingin er sú að heyra í fjarlægð, án þess að vera að hlusta eða án þess að vera ætlað að heyra.  Áhersla oft á „undan“.

Heyrast á (orðtak)  Um það þegar mikið vindgnauð heyrist í húsi.  „Það heyrist meira á í þessum timburhúsum“.

Heyrast ekki mannsins mál (orðtak)  Heyrast ekki talað mál.  „Það var svo mikill hávaði í mestu hviðunum að varla heyrðist mannsins mál“.  „Komum útúr þessum hávaða; það heyrist ekki mannsins mál hér inni“!

Heyrast hljóð úr horni (orðtak)  Heyrast mótmæli; verða mótmælt.  „Það er hætt við að eitthvað muni heyrist hljóð úr horni ef útsvarið verður hækkað“.  Vísar líklega til þeirra tíma þegar fólk sat margt í stórum skála og þeir sem fjörst voru ræðumanni þurftu að brýna röddina til að í þeim heyrðist.

Heyrðu / Heyrðu mér/mig (orðtak; fyrri myndin fáheyrðari nú)  Upphrópun eða hikorð í byrjun setningar; ætlað til að leggja áherslu á það sem á eftir kom:  „Heyrðu mér nú; hvað á svona uppátæki eiginlega að fyrirstilla“?  „Allt í einu heyrðist kallað úr almenningnum:   „Heyrðu Gummi!  Komdu og líttu á þennan:  Heldurðu ekki að hann leggi sig bærilega, svona að minnsta kosti með þrjátíu og fimm punda skrokk“?  “  (PG; Veðmálið). 

Heyrist ekki mannsins mál (orðtak)  Svo mikill hávaði að ekki heyrast orðaskil næsta manns.  „Hættið þessum bévítans hávaða strákar; það heyrist ekki mannsins mál fyrir ykkur“!

Heyrist hvorki hósti né stuna (orðtak)  Ekkert sagt/heyrist.  „Ég veit ekkert hvað formaðurinn ætlar sér að gera; það heyrist hvorki stuna né hósti frá honum ennþá“.  „Undarlegt var að hvorki heyrðist stuna né hósti frá útgerðarmönnum þegar kvótakerfið var sett á; þeir trúðu því fæstir að það yrði viðvarandi“.

Heyrnarleysi / Heyrnarskortur / Heyrnartregða (n, hk/kk)  Slæm heyrn.  „Það er helst að heyrnarleysið sé að baga mig í seinni tíð“.  „Skelfingar heyrnarskortur er þetta í strákunum þarna uppi í hornabúi“!  „Ég þarf víst að fara að huga að heyrnartæki ef þessi heyrnartregða ágerist“.

Heyrnarsljór / Heyrnartregur (l)  Farinn að missa heyrn.  „Þú verdur að tala ögn hærra; ég er ordinn svo heyrnarsljór“!  „Ári ertu orðinn heyrnartregur; reyndu nú að skafa úr eyrunum“!

Heyruddi / Heyrusl (n, kk)  Lélegt/myglað hey; hey af úr sér sprottnu grasi.  „Kýrnar éta illa þennan heyrudda“.  „Það þarf að moka þessu heyrusli út úr hlöðunni“.

Heysár (l)  Aðhaldssamur/nískur á hey; tregur til að fóðra skepnur vel; tregur til að bjarga öðrum með hey.  „Það getur hefnt sín að hausti að vera heysár að vetri“.

Heysáta (n, kvk)  A.  Stórt knippi af heyi sem bundið var með reipum og högldum og reitt af engjum í hlöðu á klyfjahestum.  B.  Stundum notað um galta eða hrúgu af heyi.

Heyskaði (n, kk)  Tjón á heyi; oftast vegna foks.  „Hann varð víst fyrir töluverðum heyskaða í þessu veðri.  Þetta fauk mestallt í skurðina“.

Heyskaparár (n, hk)  Ár, með tilliti til heyskapar/heyfengs.  „Það getur munað öllu að eiga fyrningar ef maður fær slæmt heyskaparár“.

Heyskapardagur (n, kk)  Dagur þegar unnið er við heyskap.  „Við fengum nokkra mjög góða heyskapardaga í byrjun, en síðan hefur verið fjári votviðrasamt“.

Heyskapartími (n, kk)  Tíminn sem heyskapur stendur.  „Við fengum gott yfir heyskapartímann“.

Heyskapartíð (n, kvk)  Tíðarfar til heyskapar/heyöflunar; þurrkatíð.  „Hann hefur verið fremur rysjóttur til sjóarins, en þetta er ágætis heyskapartíð“.

Heyskaparveður (n, hk)  Þannig veður að unnt sé að vinna við heyskap.  „Það verður lítið heyskaparveður á morgun, eftir spánni“.

Heyskapur (n, kk)  Vinna við hey; frá slætti til þess að koma því í hlöðu eða sátu.  „Allir voru í heyskap á sumrin sem eitthvað gátu.  Kollsvíkursystur; Halldóra og María Torfdætur slógu.  annars var ekki algengt að konur væru við slátt.  Þær misstu föður sinn ungar og voru yngstar af systkinunum en enginn karlmaður til að slá“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn HM).  „Þegar töðuheyskapur var búinn var farið að slá Sláttumýrarnar, en þar var heyskapur seintekinn“  (ÖG; Vorverk og heyannir; Niðjatal HM/GG). 

Heyskeri (n, kk)  Verkfæri til að skera heystabba eða (á seinni tímum) heyrúllu.  Oftast smíðaður úr stungureku, á þann hátt að skorin voru neðri hornin af rekublaðinu, þannig að það varð mjög spísslaga; egginn beggja vegna brýnd mjög vel, og festur teinn/þríhyrningur ofarlega hornrétt á rekublaðið til ástigs.

Heyskortur (n, kk)  Vöntun/skortur á vetrarfóðri fyrir skepnur.  „Ef tíðin fer ekkert að lagast gætu sumir jafnvel horft framá heyskort með vorinu“.

Heystabbi (n, kk)  Stæða af heyi.  „Eitt gott heyskaparár var sett hey í mókofann.  Það seig að vonum ekki mikið  og var sá heystabbi fljótur að klárast“.

Heystál (n, hk)  Stál af heyi; veggurinn sem myndast þegar hey er leyst af stalli í hlöðu.  „Afi og pabbi héldu þeirri reglu að leysa heyið í stöllum; ekki alltof stórum að flatarmáli; ofanfrá og niður í hlöðugólf.  Stálið skyldi vera sem næst slétt, beint og lóðrétt eins og hefluð fjöl; ekki var leyst meira en dygði til gjafar og svo þrifalega gengið um hlöðuna að helst sæist ekki strá utan við stallinn.  „Það er búskussaháttur að ganga sóðalega um hey var viðkvæðið“. 

Heystingur (n, kk)  Heynál; stingur; áhald til að losa hey úr hlöðu; járnteinn með krók/agnhaldi á öðrum enda og tréhandfangi þversum á hinum.  Hann var rekinn í heystálið og tugga dregin út með króknum/agnhaldinu.

Heystrá (n, hk)  Strá af heyi.  Oftast notað í líkingum um lítið hey.  „Hefði ég ekki bjargað honum þá ætti hann ekki heystrá eftir núna“.  „Það er skömm að því að raka ekki slæður; það getur komið sú tíð að muni um hvert heystrá“.

Heytóft (n, kvk)  Tóft/hróf/heygarður sem hey var geymt í áðurfyrr til að verja það skepnu- og vatnságangi.  „Ekki er vitað til hvers hún (tóftin á Hústóftarbökkum) hefur verið notuð, en til greina kemur stekkur eða heytóft því graslendi er þó nokkuð á Bökkunum og vitað er að þeir voru slegnir líklega framyfir aldamótin 1900“  (HÖ; Fjaran). 

Heytugga (n, kvk)  Heyvisk; lófafylli af heyi.  „Það þarf að gefa kálfinum einhverja heytuggu“.

Heytæpur (l)  Tæpur/knappur með hey; á lítið af heyjum.  „Heldurðu að hann sé að verða heytæpur“?

Heytætla (n, kvk)  Heyþyrla; heyvinnuvél sem dregin er aftan í traktor og tengd aflúttaki hans.  Á henni eru armar sem snúast og þeyta heyinu afturfyrir vélina; þannig að það loftast og þornar fyrr en ella.  Orðið tætla var notað sem stytting á nafni verkfærisins, en einnig sem sagnorð um vinnu með því.

Heyugur (l)  Loðinn af heyi;  allur útí heyi (algengara).  „Farðu nú út og dustaðu af þér; þú ert svo heyugur“.

Heyvagn (n, kk)  Kerra með stórum palli til að flytja hey; dregin af traktor og oft með grindverki í kring.

Heyverkun (n, kvk)  Verkun á heyi til vetrarfóðurs.  „Um þá er sérstaklega fóðra vel, s.s. bændurna á Lambavatni, er öðru máli að gegna.  Þar verða lítil mistök; hvorki í heyverkun né peningshirðingu.  Er ekki annað hægt að segja en að afkoman þar sé í besta lagi; svo góð að þar er sú fyrirmynd sem vert er að fara eftir“  (ÓHE; Forðagæslubók Rauðasands 1933). 

Heyvinna (n, kvk)  Vinna við hey/heyskap.  „Við vorum öll úti á túni í heyvinnu“.

Heyvisk (n, kvk)  Heytugga; lófafylli af heyi; lítið eitt af heyi.  „Kastaðu einhverri heyvisk í hrútana“.

Heyýta (n, kvk) A.  Amboð sem notað er til að ýta saman þurru heyi.  Fjöl sem fest er þversum á skaft, með skáokum í hornum til styrktar.  B.  Meðan slegið var með greiðusláttuvél á traktor, var hún stundum notuð einnig sem heyýta.  Þá var heyið fyrst rakað saman í garða, en síðan var greiðan lögð ofaná garðinn og heyinu ýtt í hrúgur.  Það var síðan ýmist sett upp í galta eða því var hlaðið á heyvagn.

Héðanaf / Héðanífrá ( ao)  Héðan í frá; frá þessum tíma; úr þessu.  „Héðanaf mun ég vara mig á þessum ansvítans hvítlauksréttum“.  „Þessu verður ekki breytt héðanaf“.  „Héðanífrá verður þessu breytt“.  Héðan af er venjulega ritað í tveimur orðum, en notkun þess og áherslur vestra voru með þeim hætti að réttara er að telja þetta eitt samrunaorð, líkt og t.d. „alltaf“ og „héðanífrá“.

Héðanfrá (ao)  Héðan.  Oftast í setningum þar sem getið er um áfangastað.  „Héðanfrá og inn á Patró er um sextíu kílómetra akstur“.

Héðanfráséð (l)  Séð frá þessu sjónarhorni; séð héðan.  „Héðanfráséð virðist þetta vera í lóði“.

Hégilja (n, kvk)  Hjátrú; kredda.  „Vertu nú ekki að hræða drenginn með þessari hégilju um Grýlu“.  „Ekki hafði Jón þó trú á þessu, og kallaði hégiljur einar“   (ÁE; Ljós við Látraröst). 

Hégóma (s)  Bulla; tala af vanþekkingu; hafa uppi getgátur.  „Við skulum ekkert vera að hégóma neitt um þetta; hið rétta mun fljótlega koma í ljós“.   (Úr orðasafni Ingvars Guðbjartssonar).

Hégómafullur / Hégómagjarn / Hégómlegur (l)  Sem sækist eftir prjáli/fánýti/tálsýn; yfirborðskenndur.  „Ég hélt ekki að þú værir orðin svona hégómagjörn“  (Bragi Ó Thoroddsen; Lilja (blað Umf. Smára) jan 1938). 

Hégómaháttur (n, kk)  Hégómaleg hegðun; eftirsókn í prjál/fánýti.  „Ég hef aldrei látið undan svona hégómahætti; maður ætti að geta bjargast við það áfram sem dugað hefur fólki frá landnámstíð“!

Hégómi (n, kk)  Fánýti; tálsýn.  „Skálmalausar nærbuxur eru einber hégómi; þessi óvera er engin skjólflík“.

Hélað/Hrímað (l)  Þakið hrími/hélu.  „Einfalda glerið hélaði í frostunum svo ekki sást út“.  „Jörð er öll hrímuð eftir frostþokuna“.

Héludögg (n, kvk)  Daggardropar sem myndast þegar héla bráðnar, t.d. innaná gluggum og á jörð.

Hélugrátt / Héluhvítt (l)  Um jörð o.fl; grátt/hvítt ásýndum af hélu.  „Hér var hélugrátt niður í miðjar hlíðar í morgun“.

Héppi (n, kk)  Gæluorð (kall) yfir hund; seppi.  „Héppi var meira notað gæluorð áður fyrr en nú“.

Hér á árum áður / Hér áðurfyrr(i) (orðtak)  Fyrir mörgum árum; fyrr á árum.  Þó yfirleitt einungis notað um það sem skeði fyrr á ævi þess sem segir frá.  „Þetta var með öðrum hætti hér áðurfyrri“.  „Maður hefði ekki vílað þetta fyrir sér hér fyrr á árum“.

Hér er bókin; hvar er brókin; þið passið fjósið; amen! (orðatiltæki)  Þetta orðatiltæki var töluvert tilvitnað í Rauðasandshreppi.  Svo vill til að uppruni þess er ágætlega þekktur.  Kristján Ásbjörnsson (1859-1926) var ötull útvegsbóndi á Grundum; dóttursonur Einars Jónssonar ættföður Kollsvíkurættarinnar, og langafi orðabókarhöfundar.  Hann var orðlagður dugnaðarmaður, en þótti töluvert fljótfær.  Bát átti hann og stundaði róðra eins og aðrir Kollsvíkurbændur.  Dag einn var tvísýnt sjóveður og Kristján afréð að vera í landi, en hóf að lesa húslestur fyrir heimafólk sitt eins og þá tíðkaðist, áður en hann færi í fjós til gegninga.  Í miðjum lestrinum verður honum litið útum glugga og sér að fært muni orðið.  Hann grýtir þá frá sér bókinni í hendur Guðbjargar konu sinnar með þessum orðum; „Hér er bókin; hvar er bókin; þið passið fjósið; amen“!  Afkomendur Kristjáns eru margir, og þykja sumir sverja sig allmikið í ættina varðandi umgetin einkenni.

Hér er ég, kvað alur í vegg (orðatiltæki)  Máltæki sem oft er viðhaft þegar maður loksins koma auga á eitthvað það sem hann hefur leitað að og í raun haft fyrir augum, en ekki séð.  Alur var nauðsynlegt verkfæri og iðulega geymdur þannig að honum var stungið í við, svo ekki ylli meiðslum.  Gat þá verið erfitt að greina hann, þar sem haldið var samlitt viðnum á bakvið.

Hér kemur steinninn! (orðtak)  Aðvörun sem notuð er þegar net eru lögð, með steini í enda og/eða miðmæti.  Væru skipverjar tveir, sem oft var; sá annar um að róa eða sigla netið út, en hinn sá um að netið færi rétt út; einkum að koma steinum útfyrir borðstokkinn.  Þegar kom að endasteini eða miðmætissteini kallaði hann „hér (eða og) kemur steinninn“ til að vara hinn við.  Oft hélt hann síðan í steininn meðan ræðarinn strekkti á steinateininum svo netið lægi í sem beinasta stefnu.

Hér og hvar / Hér og þar (orðtak)  Hingað og þangað; útum allt; á stangli.  „Hér og hvar standa steinar uppúr túninu“.  „Jöklasóley finnst hér og hvar á þessum slóðum; helst þar sem er berangur, en þó skjól“.

Hér skjöplast skýrum (orðatiltæki)  Nú hefur sá vitri/gáfaði rangt fyrir sér.

Hér um árið (orðtak)  Fyrir mörgum árum, en þó í fersku minni sagnamanns.  „Það skeði hér um árið að vikurhrannir voru um allar fjörur, stuttu eftir að gosið hófst við Vestmannaeyjar“.

Hér um bil / Hérumbil (orðtak/ao)  Svo að segja; til þess að gera; nærri því.  „Snjórinn er hér um bil farinn“.

Hér vantar það sem við á að éta ( orðatiltæki)  Sagt þegar eitthvað mikilvægt skortir, sem fylgja þarf.

Héraðsbrestur (n, kk)  Hörmungar í héraði; byggðahrun.  „Ég held að það yrði ekki héraðsbrestur þó þessi fyllirísböll leggðust af um tíma“!

Héraðshöfðingi (n, kk)  Sá sem er valdamikil/virtur í sínu heimahéraði.  „Jafnan var hann talinn héraðshöfðingi og þótti bera höfuð og herðar yfir flesta samtíðarmenn sína í sínu héraði, með skörungsskap og ýmsar athafnir er til framkvæmda lutu.  Kunni hann því illa ef hann kom því ekki fram sem hann vildi vera láta, við hvern sem í hlut átti, og vildi einn öllu ráða.  Þótti hann stundum allráðríkur og yfirgangssamur ef honum bauð svo við að horfa, og hirti þá stundum lítt um lög og rétt.  En höfðingslund hafði hann til að bera, við sér minni menn og þá er bágt áttu“  (HeE; Frásagnir af Einari Jónsyni í Kollsvík).

Héraðslýsing (n, kvk)  Svæðislýsing; sýslulýsing.  „Barðstrendingabók Péturs Jónssonar á Stökkum er líklega besta héraðslýsing landsins frá  hans samtíma og því sem þá var mönnum í minni“.

Héraðslæknir (n, kk)  Læknir sem sinnir tilteknu læknisumdæmi.  Frá 1766 voru skipaðir fjórðungslæknar fyrir hvern landsfjórðung, en árið 1875 urðu læknisumdæmin 20, og um líkt leyti var stofnaður læknaskóli hérlendis.  1907 urðu umdæmin 43 en flest urðu þau á 8.áratug 20.aldar, eða 55.  Árið 2007 var landinu skipt í 7 heilbrigðisumdæmi, sem hvert lýtur stjórn sinnar heilsugæslu.  Frá upphafi hefur héraðslæknir haft aðsetur á Patreksfirði.  Í Rauðasandshreppi hafa löngum verið starfandi menn og konur sem um margt voru læknisígildi.  Sá sem lengst komst í þeim fræðum var Sveinn Magnússon hómópati á Lambavatni.  Á síðari tímum leituðu menn gjarnan til Ólafs Magnússonar á Hnjóti með ýmsa læknisaðstoð; einkum dýralækningar.  Kona hans, Ólöf Egilsdóttir, var fær ljósmóðir.  Síðar settist að í Efri-Tungu Ásgerður Emma Kristjánsdóttir sem var lærð ljósmóðir og fékkst nokkuð við ýmsa læknisaðstoð í hreppnum.  Annars var á hverjum bæ til nokkur búnaður til skyndihjálpar og lyfjaforði fyrir menn og skepnur.

Héraháttur (n, kk)  Gunguháttur; ninnuhræðsla; heigulsháttur.  „Mér finnst það mikill héraháttur að þora ekki að standa upp á fundum og segja sína meiningu“. 

Héralegur (l)  Lítill fyrir sér; hlédrægur.  „Þetta var óttalegur rýringur; afskaplega feiminn og héralegur“.

Hérmegin (ao)  Hérna megin.  „Ég held ég megi segja að hrútarnir séu ekki hérmegin í víkinni“.

Hérumbil / Hér um bil (ao/orðtak)  Um það bil.  „Tankurinn var hérumbil tómur þegar við komum að landi“.  „Það skal hér tekið fram að á öllum bæjunum mega skepnur heita í ágætisstandi, eins og skýrslan ber með sér, en því miður eru heybirgðir mjög litlar; hérumbil undantekningarlítið“   (ÞÓT;  Forðagæslubók Rauðasands 1924).  

Hérvilla (n, kvk)  Hjátrú; heimska; della.  „Þetta er kannski bara einhver hérvilla í mér“.

Hérvillingsháttur (n, kk)  Heimska; útúrboruháttur.  „Skelfilegur hérvillingsháttur er nú í þessu fólki“!

Hérvillingslegur (l)  Hjárænulegur; álkulegur; fávís.  „Hann er dálítið einrænn og hérvillingslegur“.

Hérvillingur (n, kk)  Hjárænulegur/þröngsýnn maður.  „Skelfingar hérvillingar geta þetta verið“!

Hérvistardagur (n, kk)  Dagur í þessu lífi; lífdagur.  „Það var engu líkara en boli skynjaði að þetta væri hans síðasti hérvistardagur“.

Hið snarasta (orðtak)  Eins fljótt og unnt er; strax; tafarlaust.  „Hún skipaði stráknum að hætta þessu hið snarasta; hann gæti stórslasað sig á þessu“.

Hik (n, hk)  Bið vegna umhugsunar.  „Ekkert hik var á formanninum“  (ÞJ; Brimlending í Kollsvík).  

Hikandi (l)  Ragur; ekki ákveðinn; fullur varúðar.  „Ég er dálítið hikandi við að leggja í röstina í harðasta fallinu; ég held að við ættum að slá okkur hér upp á Bótina og renna þangað til linar“.

Hiklaust (l)  Án hiks/tafar; vafalaust.  „Ég myndi hiklaust setja þennan hrút á í þínum sporum“.

Hikstakast (n, hk)  Endurtekinn hiksti sem erfitt er að stöðva.

Hikstalaust (l)  Hiklaust; án þess að hika.  „Ég myndi hikstalaust setja bæði lömbin á“.

Hiksti (n, kk)  A.  Krampi í öndunarfærum, sem veldur sérkennilegu stoppi í öndun og tali.  B.  Óreglulegur gangur í vél.  „Það kom einhver árans hiksti í vélina á landleiðinni“.

Hildablautur (l)  Um blautan fatnað, sér í lagi skinnklæði; blautt og lint eins og hildir.  „Svipað er að segja um skinnstakkinn; í honum var sjaldan verið í logni og sólskini, en þegar hvasst var og kalt fóru menn í hann til að verjast næðingi, og má nærri geta hversu notaleg hlíf hann hefur verið; hildablautur í kalsaveðri.“  (LK; Ísl. sjávarhættir IV; heimildir GG; KJK o.fl.; sjá kúfiskur).

Hildarleikur (n, kk)  Háskaleg barátta/athöfn.  „Oft hefur lending verið tvísýn í Kollsvík, og eflaust hafa fleiri farist í þeim hildarleik en sögur fara af“.

Hildir (n, kvk, fto)  Fylgja við burð.  Sagt var að kýr eða kind væri orðin heil þegar hún var laus við hildirnar, en misjafnt er hve lengi skepnurnar eru að heilast.  Fyrrum tíðkaðist að krossa yfir hildirnar strax eftir burð.  Síðan var þeim rjóðað á júgur kýrinnar; tekinn úr þeim líknarbelgurinnog bornar upp á fjósþekjuna yfir nýbærunni.  Ekki var farið út með hildir nema í dagsljósi, og tengdist það trú á hið illa.  Ekki þótti ráðlegt að hundar kæmust í hildir, og á síðari tíma var venja að grafa þær strax eftir burð.  Sjá skjálfa eins og hildafullur hundur.

Hilla (n, kvk)  Koddabein; bein í vanga þorskhauss (sjá þar).  (LK; Ísl. sjávarhættir IV; heimild;  KJK). 

Hilla eftir / Hilla til (orðtak)  Ráma í; muna óljóst.  „Mig hillir eftir að hafa séð þessi blöð, en man ekki hvað þar stóð“.  „Mig hillir til að þetta hafi verið með svipuðu móti fyrir nokkrum árum“.  „Þetta hefur aldrei gertst; mig hillir allavegana ekki til þess“.

Hilla uppi (orðtak)  Fjall eða annað landslag lyftist upp við hillingar.  „Tangana hillir uppi séð frá Flögunni“.

Hillingar (n, kvk, fto)  Ljósbrot í lofti við viss veðurskilyrði sem veldur sjónhverfingum; getur valdið því að fjöll sýnast lyftast upp (Fata morgana).

Hillir undir lokin (orðtak)  Lokin nálgast.  „Mér heyrist á spánni að nú fari að hilla undir lokin á þurrkinum“.

Hillufiskur (n, hk)  Koddi; koddafiskur; fiskvöðvi innan á kinn þorskhauss (sjá þar).

Hilluþræðingur (n, kk)  Gata sem liggur eftir hillu/syllu í bjargi og er fær mönnum og fénaði.  „Um Takaklett liggur hilluþræðingur úr Hryggjunum norður á Trumbur; ágætlega fær flestum“.

Himinánægja (n, kvk)  Mikil ánægja/gleði.  „Ég heyrði að það hafi ekki ríkt nein hininánægja með þetta“.

Himinhrópandi (l)  Stórkostlegur; hrikalegur.  „Það er auðvitað himinhrópandi óréttlæti að þeir njóti minnst úr samfélagssjóðum sem átt hafa mestan þátt í að byggja þá upp og leggja í þá“!

Himinlifandi (l)  Mjög ánægður; í sjöunda himni.  „Hann var himinlifandi yfir þessari óvæntu sendingu“.

Himinnjóli (n, kk)  Annað nafn á njóla (Rumex longifolix); heimulanjóli.  Sjá njóli.  .  ... Himinnjólaleggirnir voru líka bruddir alveg miskunarlaust“  (DÓ; Að vaka og vinna).

Himnafæða (n, kvk)  Krás; mjög góður matur.  „Maður smakkar sjaldan þessa himnafæðu í dag; heilsigna grásleppu“.

Himnalukka (n, kvk)  Slembilukka; mikið lán; mikil heppni.  „Ef ekki hefði slegið fyrir þessari himnalukku að við vorum nærri og heyrðum lambið jarma, þá hefði því eflaust ekki verið bjargað úr þessu svelti“.

Himnaríkisblíða (n, kvk)  Alger kyrrð í veðurfari og mjög bjart í veðri.  „Þvílík himnaríkisblíða; dag eftir dag“!

Himnasending (n, kvk)  „Hann sagði að hann hefði getað orðið tæpur með hey ef ekki hefði komið þessi blíðviðriskafli um Góuna, eins og einhver himnasending“.

Himnastigi (n, kk)  A.  Líkingamál um þá lífshætti sem trúaðir telja sig þurfa að stunda til að komast til himna.  B.  Meira notað sem lýsing á mjög hávöxnum manni.  „Þessi himnastigi þarf að beygja sig í öllum dyrum“.

Himnasæla (n, kvk)  Mikil hamingja; veðurblíða.  „Við héngum á þessu þarna úti á Skeggjanum í þrjá tíma; en það var engin himnasæla; eilífur árans bárutyppingur“.

Himneskt (l)  Líkt og á himnum.  Oftast notað um veður, en stundum í öðrum lýsingum.  „Enn heldur hann sömu himnesku blíðunni og í gær; skjannasólskin, blankalogn og sjórinn eins og spegill út í hafsauga“.

Himnudraga / Himnutaka (s)  Fjarlægja himnu af matvælum.  Einkum átti þetta við fisk sem flattur var til sölu áðurfyrr, samkvæmt „Nýfundnalandsaðferðinni“.  Hann þurfti að himnudraga; þ.e. fjarlægja dökku himnuna innan af þunnildunum/óminnishimnuna.  Sundmagi er einnig himnudreginn þegar hann er verkaður til matar.

Himpigimpi (n, hk)  Skrípi; ónytjungur.  „Svo ætlast þessi himpigimpi til að vera kosin aftur“!  Oft stytt í gimpi.

Hindra (s)  Aftra; halda aftur af; sporna gegn.  „Það hindraði þá hinsvegar ekki í góðlátlegum glettum hvors á annars kostnað“  (PG; Veðmálið). 

Hindraður (l)  A.  Stöðvaður; varnað.  „Ég kann illa við að vera hindraður eftir að ég er byrjaður á þessu“.  B.  Fatlaður; bagaður líkamlega.  „Hann er furðu seigur í smalamennskum, þó hann sé svona hindraður á fæti“.

Hindranalítið (l)  Með fáum hindrunum; án teljandi erfiðleika.  „Tófan fer um allt bjargið, hindranalítið“.

Hindrunarlaust (l)  Án hindrana/tálmana.  „Fyrir hrunið komust færir menn eftir Sveltisganginum yfir á Höfðann; nær hindrunarlaust“.

Hindurvitni (n, hk, fto)  Hjátrú; kreddur; óraunveruleg fyrirbrigði.  „Ég hef aldrei verið verulega trúaður á svona hindurvitni, en hinsvegar er nauðsynlegt og skemmtilegt að varðveita þjóðtrú“.

Hingað og þangað (orðtak)  Útum allt; á víð og dreif; á stangli/stjálingi; hér og þar/hvar.  „Það var bölvað að missa þessar kindur; þær geta verið komnar hingað og þangað á morgun; út á Bjarg eða guð má vita hvert“.

Hingaðkominn (ao)  Kominn hingað.  „Hingaðkomið kostar þetta mun meira en í borginni“.  „Hingaðkominn hóf hann fljótlega að beita sér fyrir ýmsum framfaramálum“.

Hingaðtil (ao)  Til þessa dags/tíma; til þessa.  „Hingaðtil hef ég ekki vitað til að þetta væri framkvæmanlegt.

Hinir fyrstu verða síðastir og hinir síðustu fyrstir (orðatiltæki)  Biblíutilvitnun sem oft er gripið til þegar t.d. sá fær sér fyrstur mat sem síðastur kom að borðinu.

Hinir og aðrir / Hinir og þessir (orðtak)  Ýmsir.  „Hinir og þessir fræðimenn hafa glímt við þetta án árangurs“.

Hinkra / Hinkra við (s/orðtak)  Bíða; doka við.  „Hinkraðu ögn með þetta“.  Ég ákvað að hinkra eftir þeim“.  „Eigum við ekki að hinkra ögn við, svo þeir nái okkur sem hafa dregist afturúr“.

Hinsegin (ao)  Skrítinn; öðruvísi; óviðeigandi.  „Þetta á ekki að snúa svona heldur hinsegin“.  „Ertu eitthvað hinsegin“?   Mér finnst það nú dálítið hinsegin að þiggja ekki boðið“.  Vestra var orðið aldrei notað í tengslum við kynvillu, enda aldrei um hana rætt og engir vissu af tilvist hennar nema e.t.v. þeir sem í hlut áttu, en þeir fóru dult.

Hinsvegar (ao)  A.  Um staðsetningu; hinumegin við; handanvið; gagnstætt.  „Vatnadalurinn var smalaður þannig að einn fór fram í Kollsvíkurtó, Dalbrekkur, Startjarnir og Víðilæki og smalaði síðan niður dalinn Breiðsmegin.  Annar smalaði hinsvegar í dalnum; niður Gálgasteinabrekkur; Stóravatnsbrekkur og Smávatnabrekkur, en væri þriðji maður í för gætti hann þess að féð rynni ekki heim Bjarnaskarð, Pálslaut eða Orma.  Hyllst var til þess að ná öllu niður yfir Breiðsholt og reka það heim Hnífana.  Heima var staðið fyrir á Brunnsbrekkunni“.  B.  Í frásögn, þegar sett er fram gagnstæða þess sem fyrr kom.  „Svona held ég að liggi í þessu; hinsvegar verða aðrir að dæma hvað rétt er“.  „Látramenn og Breiðvíkingar smöluðu hinsvegar sunnanverða Breiðuvík og Látramenn smöluðu Bjargið“  (PG; Veðmálið). 

Hippsumhapps (n, hk) ( Áhersluorð) Tilviljanakennt; með höppum og glöppum; undir hælinn lagt; hér og þar; við og við.  „Það verður að vera regla á mjöltum.  Nytin minnkar ef þær eru bara hippsumhapps“.   „Hentu ekki af þér fötunum hippsumhapps um allt hús, drengur“!  „Það er erfiðara að smala í svona góði tíð.  Féð er hippsumhapps upp um öll fjöll“. 

Hirða (s)  A.  Taka til handagagns; eiga  „Máttu þeir hirða það sem þeir drógu sjálfir, og leggja það inn á eigin reikning“  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri).  B.  Safna heyi af túnum í hlöðu.  „...og svo var hamast allan daginn þar til búið var að hirða“  (FÓT; Smiður í fjórum löndum).  „Þær áttu til að verpa ... í hlöðum eftir að búið var að hirða í þær“  (SG; Alifuglarækt; Þjhd.Þjms).  Hirðingaaðferðir hafa breyst gegnum tíðina.  Fyrir vélaöld var hey bundið í bagga og oftast borið heim með hestum.  Með fyrstu traktorum komu heyvagnar.  Í fyrstu voru notaðar handkvíslar til að hlaða heyina á þá en síðar komu á traktorana ámoksturstæki með stórum kvíslum.  Síðast var farið að bagga og rúlla heyið á túnunum og koma því í hlöðu með vélum eða geyma það í stæðum úti.  C.  Sinna um skepnur, t.d. með því að gefa þeim fóður og e.t.v. vatna og moka undan eða halda þeim á vísum stað.  „Það þurfti að hirða féð er því var sleppt og reka frá mýrunum kvölds og morgna“  (IG; Æskuminningar). 

Hirða (n)  A.  Umhirða; umönnun; umsjá.  „Mér fannst féð ekki vera í góðri hirðu hjá honum; skítugt og horað“.  B.  Sinna; framtak.  „Maður hefur ekki hirðu á að gera nokkurn hlut, í þessum slappleika“.

Hirða af ljánum (orðtak)  Hirða nýslegið gras í hlöðu.  Slíkt er stundum gert þegar hirt er í vothey, en þegar hirt er í þurrhey án súgþurrkunar þarf heyið að þorna á velli. 

Hirða allt sem hönd á festir (orðtak)  Stela öllu lauslegu.  „Það má bara ekki skilja neitt eftir eftirlitslaust; þessir ribbaldar hirða allt sem hönd á festir, og svo er maður alveg handalaus ef eitthvað þarf að gera“!

Hirða aurinn en kasta krónunni (orðtak)  Um slæma hagfræði; fórna því verðmæta/mikilvæga fyrir það sem er verðminna/fánýtara.  „Þetta kalla ég að hirða aurinn en kasta krónunni“!

Hirða djarft (orðtak)  Hirða hey í hlöðu, sem varla er fullþurrt.  Er þá meiri hætta á að hitni í því; jafnvel svo að það eyðileggist og/eða kvikni í hlöðunni.  „Míer finnst hann hirða ári djarft“!

Hirða má við hálfum skaða (orðatiltæki)  Vísar til þess að stundum má minnka tjón af skaða með því að hirða allt nýtanlegt af tjónsvæðinu/slysstaðnum.  Viðhaft t.d. ef hey hefur fokið úr görðum eða göltum.

Hirða upp (orðtak)  A.  Taka til handargagns; taka hlut upp.  B.  Ná síðasta heyi sumarsins í hlöðu eða hey.  „Mér sýnist að við náum að hirða upp á morgun ef þurrkurinn helst“.

Hirðandi (l)  A.  Um hey; nægilega þurrt til hirðingar í hlöðu.  „Þetta gæti orðið hirðandi á morgun“.  B.  Um fisk eða annað; þess virði að hirða það.  „Það er á mörkunum að svona tittir séu hirðandi“.

Hirðfífl (n, kk)  Skammaryrði um mann fyrir sýndarmennsku/trúðshátt/fíflagang.  „Mér finnst það ekki ná nokkurri átt að prestur hagi sér svona í samkvæmum; eins og eitthvað bévítans hirðfífl“!

Hirðing (n, kvk)  A.  Söfnun á heyi í hlöðu.  „Við beitum svo kúnum á blettinn eftir hirðinguna“.  B.  Umhirða; umsjón; hirðusemi.  „Undanskil ég þá bændurna þá bændurna á Lambavatni, er verka betur hey sín en líklega nokkrir aðrir í þessu umdæmi.  Samfara því er frábær hirðing hjá þeim á öllum pening“  (ÓHE; Forðagæslubók Rauðasands 1929). 

Hirðingaraðferð (n, kvk)  Aðferð við að hirða hey í hlöðu; heyskaparaðferð.  „Hirðingaraðferðir hafa breyst ört á síðustu áratugum, eftir að hafa verið nær óbreyttar um allar aldir; frá landnámstíð“.

Hirðingarlaus / Hirðingarlítill (l)  Skeytingarlitill; ekki reglusamur.  „Skelfing ertu hirðingarlaus með þetta“!

Hirðingasamur (l)  Í seinni tíð eingöngu notað í neikværi merkingu; hirðinn; stelinn; þjófóttur.  „Þeir segja að hann sé dálítið hirðingasamur um annarra eigur“. 

Hirðingaveður (n, hk)  Veður sem nýtist til hirðingar á heyi.  „Nú þyrfti að bæta á votheysgryfjuna í dag, en það er á mörkunum að þetta geti talist hirðingaveður.  Við skulum sjá hvort hann þornar upp seinnipartinn“.

Hirðinn / Hirðusamur (l)  A.  Í jákvæðri merkingu; Umhyggjusamur; snyrtilegur; nýtinn; sinnir vel búi og skepnum.  „Hann er mjög hirðinn um skepnurnar, þó hann hugsi lítið um eigin hag“.  „Hann er orðinn hirðusamari um útganginn á sér eftir að þau byrjuðu að draga sig saman“.  B.  Í neikværði merkingu; stelinn; þjófóttur; hirðingasamur.  „Nágrannanum þykir hann dálítið hirðusamur um sínar eigur“.

Hirðulaus / Hirðulítill (l)  Ókærinn; hefur hluti í reiðileysi/óreiðu.  „Mér líkar ekki þegar menn eru hirðulausir um bækur“.

Hirðuleysislega (ao)  Án umhirðu; í reiðuleysi; kæruleysislega.  „Óttalega er hann hirðuleysislega til fara“.

Hirðusamur (l)  A.  Hirðir/hugsar vel um; natinn.  „Ég hef ekki verið nógu hirðusamur með þetta“.  B.  Safnar; hirðir.  Oft notað í neikvæðri merkingu; stelinn; þjófóttur.  „Sumum þótti hann dálítið hirðusamur á bækur annarra“.

Hirðusemi (n, kvk)  Röð og regla.  „Hún er alltaf mjög hirðusöm um heimilið“  Einnig notað um hvinnsku eða þjófnað; „Hann hefur alltof oft verið hirðusamur á eigur annarra, sá ódámur“.

Hirting (n, kvk)  Refsing; ráðning.  „Líkamlegar hirtingar voru ekki lagðar á börn í mínu minni, en hinsvegar stóð sjaldan á réttmætum skömmum og aðfinnslum ef freistingarnar urðu skynseminni yfirsterkari“.

Hismi (n, hk)  A.  Hýði af korni og fleiru.  „Fólk þarf að kunna að greina hismið frá kjarnanum“.  B.  Það sem er óverulegt/lélegt/þunnt/létt.  „Ætlarðu að fara í þessum kjólgopa á skemmtunina stelpa; ég er hrædd um að þér verði kalt í þessu hismi“.

Hismislegur (l)  Líkur hismi; óverulegur.  „Skelfing finnst mér þessi nælonskyrta vera hismislegur klæðnaður“.

Hispurslaus (l)  Án prjáls/ óþarfa málalenginga.  „Ég sagði honum mína meiningu; alveg hispurslaust“.

Hissa (l)  Undrandi; forviða.  „Ég er alveg hissa á því að hann skuli ekki vera kominn enn“.  Oft steinhissa.

Hissa sig (orðtak)  Furða sig; undrast.  „Menn skyldu ekkert hissa sig á því þó þessi ríkisstjórn yrði fallin áður en veturinn er úti“.  „Ég var að hissa mig á því að féð væri ekki komið heim, en þá lá það á bakvið húsin“.

Hist og her (orðtak)  Hér og þar; á víð og dreif; dreift útum allt.  „Það þarf að raka saman slæðurnar sem eru hist og her um allt túnið“!

Hita kaffi (orðtak)  Laga kaffi.  Oftar var talað um að hita fremur en laga kaffi áðurfyrr.  „Þá er farið að hita kaffi og tekið til nesti; og ekki má gleyma blöndukútnum“  (IG; Róðrar úr Kollsvíkurveri; Niðjatal HM/GG).

Hitabreiskja (n, kvk)  Hitasvækja; breiskjuhiti.  „Þessi hitabreiskja getur verið hvimleið til lengdar þegar menn eru í erfiðisvinnu“.

Hitagæfur (l)  Sem gefur mikinn hita.  „Mórinn í Harðatorfspyttinum var mun hitagæfari en sá sem fékkst í Mýrunum.  Hann var harður og erfiður í vinnslu“.

Hitakista (n, kvk)  Svitakista; langur kassi sem notaður er til að hita borðvið svo unnt sé að sveigja hann og nota í súð á bát“.  Notað í líkingamáli um heitan stað.  „Opnaðu gluggann; þetta er eins og í hitakistu“.

Hitakóf (n, hk)  Hitasvækja; mikill hiti í lofti.  „Það mætti hafa rifu á fjárhúsdyrunum til að minnka hitakófið“.

Hitamistur / Hitamóða (n, hk)  Þoka/mistur sem myndast við uppgufun í miklum hita.  „Í miklum hita og stillum getur myndast allverulegt hitamistur yfir Leirunum“.

Hitamolla / Hitasvækja (n, kvk)  Molluhiti; heitt og rakt í lofti.  „Manni verður hálfómótt í þessari hitamollu“.

Hitapest (n, kvk)  Veikindi með hitaslæðingi/ háum hita.  „Ég var við rúmstokkinn í heila viku í hitapestinni“.

Hitaslæðingur (n, kk)  Hár líkamshiti; hitavella.  „Mér finnst eins og ég sé kominn með einhvern hitaslæðing“.

Hitastigulsorka (n, hk)  Eitt form sjávarorku; notkun hennar felst í því að virkja mun á hita hlýrra yfirborðslaga sjávar í hitbelti jarðar og kaldari djúpsjávar, með sömu tækni og notuðer í varmadælum.   Nokkrar tilraunavirkjanir hafa verið prófaðar en ekki er í augsýn að tæknin verði hagkvæm eða almenn í nánustu framtíð.  Slíkar virkjanir koma líklega aldrei til álita við Ísland.

Hitastigulsvirkjun (n, kvk)  Virkjun/tæki sem umbreytir hitamismun lagskipts sjávar í raforku.  Nýyrði tekið í notkun af VÖ frá Láganúpi, en síðar notað m.a. af Alþingi í grg með þtl um sjávarorku (samþ. vor 2014).

Hitavella (n, kvk)  Hár líkamshiti; hitaslæðingur.  „Krakkinn er enn með einhverja hitavellu“.

Hitaverk (n, hk)  Vinna sem manni hlýnar/hitnar af.  „Er kvikmyndatakan síst hitaverk fyrir ferðlúinn mann... “  (ÞJ; Sargon strandið; Árb.Barð 1949). 

Hitna í hamsi (orðtak)  Reiðast; verða illur.  „Mér hitnaði verulega í hamsi við þessi tíðindi“.  Sjá hamsar.

Hitna í kolunum (orðtak)  Færast hiti í málin; deilur að aukast.  „Það var farið að hitna í kolunum hjá þeim þegar ég fór; mér þætti trúlegt að þrætan hafi endað í hávaðarifrildi“.

Hitnar í (orðtak)  Þegar hitnar í heyi í hlöðu er það sígur og verkast.  Er eðlilegt og nauðsynlegt í votheysverkun, en getur orðið til skaða í þurrheysverkun og jafnvel valdið íkveikju.  Við hitann kemur stakkur ofan á heyið.

Hitt er annað mál / Hitt er svo annað (orðtök)  Hinsvegar.  „Þetta sagði hann; hitt er allt annað mál hvað hann gerir“.  „Þetta stendur í bókinni; hitt er svo annað að þetta getur allt verið haugalygi frá rótum“.

Hitt og þetta (smálegt) (orðtak)  Eitt og annað; ýmislegt.  „Í kistlinum geymdi hún hitt og þetta smálegt“.

Hitt þó heldur (orðtak)  Þannig; kannski ekki.  „Þetta er nú meiri ágætis ríkisstjórnin, eða hitt þó heldur“!

Hitta naglann á höfuðið (orðtak)  Koma með hnitmiðaða/rétta tilgátu/lausn/athugasemd.  „Ég held að Gunnsi hafi hitt naglann á höfuðið þegar hann líkti þessum stuttbuxnagemsum íhaldsins við síngjarna kraka“.

Hitta sjálfan sig fyrir (orðtak)  Skaða sjálfan sig; verða sjálfur fyrir eigin gerðum/orðum. 

Hittast illa/vel á (orðtök)  Standa illa/vel á; koma á slæmum/góðum tíma.  „Hann kom í heimsókn nýlega, en þá hittist svo illa á að ég var ekki heima“.

Hittingur (n, kk)  Ólíklegur viðburður; mikil tilviljun.  „Þarna uppi er mikið af lautum og mishæðum; það er bara hittingur ef þið finnið kindurnar þar“.  „Þvílíkur hittingur að finna vasahnífinn aftur“!

Hittist á (orðtak)  Stendur á; vill til.  „Það hittist svo vel á að þarna kom bíll aðvífandi og tók mig uppí“.

Híalín (n, hk)  Efnislítill klæðnaður; örþunnt klæði.  „Það er nú lítið skjól í þessu híalíni“.

Hífandi rok (n, hk)  Hávaðarok; mjög hvasst.  „Það er ekkert hægt að eiga við þetta í þessu hífandi roki“.

Hífingur (n, kk)  Um sjólag; sver sjór; mikil undiralda.  „Það er kominn allnokkur hífingur; eins gott að hann fari ekki að hvessa á móti þessu“.

Híma (n, kvk)  A.  Stuttur svefn; dott.  „Það kom á mig smá híma þarna í sófanum“.  B.  Fínt rek á sjó.  (sú merking úr orðasafni Ingvars Guðbjartssonar).

Híma (s)  Hírast; standa í höm; þreyja illviðri/kulda/bið.  „  Hann var búinn að híma þarna dágóða stund“.

Hírast (s)  Híma; kúldrast; þrauka.  „Hvíti haninn mátti hýrast í sínum kofa...“  (SG; Alifuglarækt; Þjhd.Þjms).

Hít (n, kvk)  Ílát sem aldrei fyllist.  „Það er endalaut hægt að ausa fé í þessa hít“.

Hívert (n, kk)  Slanga sem notuð er til að koma vökva úr íláti sem hærra stendur í ílát sem stendur lægra; t.d. ef koma þarf bensíni úr brúsa í geymi á bát eða traktor, þar sem erfitt er að hella á milli.  „Í byrjun þarf að fylla hívertinn með vökva. t.d. með því að sjúga upp í hann eða kaffæra í vökvanum“.

Hjaðna (s)  Minnka; draga úr.  „Brotið hjaðnar, og mönnum er borgið“  (KJK; Kollsvíkurver).

Hjaðningarvíg (n, hk, fto)  Orrusta með miklu mannfalli á báða bóga.  Orðið er trúlega komið af hinu forna heiti „höð“ yfir orrustur, en í Snorra Eddu er það kennt við Héðin konung og lið hans.

Hjakka (s)  A.  Slá spón með öxi; skera/saga með endurteknum hreyfingum.  B.  Slá með orfi.  „Afi vildi heldur hjakka með sínu orfi þar sem þýft var; honum þótti þar illa slegið með sláttuvélinni“.

Hjakka í sama farinu (orðtak)  Gera oft/einatt það sama; vera fastur í einum sið/ einni aðferð.  „Okkur miðar lítið með verkið ef alltaf á að hjakka í sama farinu með þetta“.

Hjaksa (s)  Hjakka; merja.  „Þú verdur lengi að hjaksa þetta í sundur með svona bitlausri sögi“.  Orðið hefur minna heyrst notað í seinni tíð; hefur látið undan síga fyrir orðinu „hjakka“.

Hjallabrysti (n, hk)  Lág gróin klettabrík í aflíðandi brekku.  Brekkurnar uppúr Keflavík beggja vegna eru brattar.  Hjallabrysti og klettar eru í þeim víða, en ekki torfærur“ (HlH; Örn.skrá Keflavíkur).

Hjallakast (n, hk)  Slitróttir klettahjallar.  „Upp úr Hvamminum er Hvammsgil og neðan við gilið eru hjallaköst með grasblettum sem heita Maríublettir“  (KJK; Örn.skrá Tungu).  „Þar heimast eru Strympurnar; hjallakast“  (IG; Sagt til vegar I).  

Hjallaklasi (n, kk)  Margir klettahjallar á sama svæði.  „Hjallaklasi heim af Vandardal heitir Nónhögg“  (ÓM; Örn.skrá Hnjóts).

Hjallamót (n, hk, fto)  Ógreinileg hjallaköst.  „Í hlíðinni eru hjallar og hjallamót“  (KJK; Örn.skrá Tungu).

Hjallhertur (l)  Um fisk; hertur í hjalli en ekki á görðum. 

Hjallrá / Hjallrengla (n, kvk)  Rá í hjalli; hjallspíra; tré sem fiskur er hengdur á, og liggur oft á milli hjalltrjáa eða er hengd neðan í rjáfur. Þegar steinbítur var hengdur upp í seinni tíð var þuma skorin í stirtlu hvers flaks og það hengt upp á nagla á hjallrá/hjallrenglu, sem oft var einungis nefnd rengla.

Hjallslá (n, kvk)  Hjalltré; burðarviður sem liggur láréttur milli hjallstólpa, en á slánum hvíla rárnar/hjallrárnar.  Hjalltré var almennt notað um þetta meðan slár hvíldu á steinstólpum,enda þá oft úr grönnum ósöguðum trjábolum, en oftar var talað um hjallslá eftir að hersla hófst í lokuðum hjöllum.  (Sbr. grindarslá).

Hjallspíra (n, kvk)  Rá sem hengt er uppá í hjalli; hjallrá.  „Það þyrfti að fjölga hjallspírunum“  Orðið var notað til jafns við hjallrá vestra en er ekki að finna í orðabókum.

Hjallstólpi (n, kk)  Hluti þurrkhjalls; stólpi úr grjóthleðslu eða tré sem hjalltré hvílir á, en þau bera hjallspírur.

Hjallstæði (n, hk)  Staður sem hjallur er á, eða hefur staðið á; heppilegur staður fyrir hjall.  „Víða eru heppileg hjallstæði í Kollsvík.  Hjallar í Kollsvíkurveri voru uppi á Norðariklettum og Strákamel.  Líklegt er að hjallar í Láganúpsveri hafi verið utarlega á Bökkunum, enda eru þar ókannaðar hleðslur“.

Hjalltré (n, hk)  Hluti þurrkhjalls; trjádrumbar sem lagðir eru á steinstólpa, og hjallspírur/rár eru lagðar á.  „Venjulega voru fiskhjallarnir (steinbítshjallarnir) þannig gerðir að hlaðnir voru fjórir steinstólpar með stuttu millibili, er mynduðu ferhyrning.  Á hverja tvo voru síðan lögð allsver tré; hjalltré, og náðu endarnir oftast nokkuð útfyrir stólpana.  Á hjalltrén voru síðan lagðar rár með hæfilegu millibili, er steinbíturinn var hengdur á“  (KJK; Kollsvíkurver).

Hjallur (n, kk)  A.  Fiskhjallur.  „Venjulega voru fiskhjallarnir (þ.e. steinbítshjallarnir) þannig gerðir að hlaðnir voru fjórir steinstólpar með stuttu millibili er mynduðu ferhyrning.  á hverja tvo voru síðan lögð allsver tré, hjalltré, og náðu endarnir oftast nokkuð útfyrir stólpana.  Á hjalltrén voru síðan lagðar rár með hæfilegu millibili er steinbíturinn var hengdur á.  Best var að endar ránna næðu útfyrir hjalltrén til að allur þunginn sem látinn var á ráðna, ægi ekki á miðjunni“  (KJK; Kollsvíkurver).  B.  Úr var stundum uppnefnt úrhjallur.

Hjallviður (n, kk)  Viður í stoðum, stólpum, slám og rám hjalls.  „Hjallur Tungumanna sprakk í ofviðri og nú liggja hjallviðir og járn í haug á staðnum“.

Hjallþurrkaður (l)  Hjallhertur; þurrkaður í hjalli.  „Hún fullyrti að þvotturinn yrði mikið heilnæmari hjallþurrkaður en þurrkaður í rafmagnsþurrkara“.

Hjaltadraugurinn (n, kk)  Einhenti draugurinn; draugur í Rauðasandshreppi.  Hjaltadraugurinn var þannig tilkominn að Hjalti Þorgeirsson (d. á Sjöundá 1917) reri undir Jökli um 1860.  Þar átti hann glímu við hrotta nokkurn sem beið lægri hlut og hafði í heitingum við Hjalta.  Mörgum árum síðar var Hjalti fjármaður í Saurbæ og varð þá eitt sinn fyrir árás einhents draugs  er hann var að reka fé til beitar.  Eftir mikinn bardaga tókst honum að vinna á draugnum.  Vorið eftir fór Hjalti á vertíð út í Kollsvík.  Á þeim tíma rak lík af stórvöxnum manni á Melanesi, og vantaði á það annan handlegginn.  Þótti Hjalta þá ljóst hver draugurinn hefði verið.  Er líkið var jarðað í Saurbæ fór Hjalti við jarðarförina.  Áður en mokað var yfir náði hann í steinhellu mikla og lagði hana þversum ofaná kistuna, með þeim orðum að nú myndi þessi liggja þar sem hann væri kominn.  Ekki varð hann draugsins var eftir þetta.  (Endurs. úr bók MG; Úr vesturbyggðum Barðastrandasýslu).

Hjara (s)  A. Setja á hjarir, t.d. hurð eða lok.  „Ári er hurðin fyrir karminum vað verða léleg; það þyrfti að fara að hjara hana uppá nýtt“.   B.  Setja stýri fyrir bát.  C.  Skrimta; lifa af; draga fram lífið.  „Ekki veit ég hvort kindin hjarir af veturinn eftirvotheysveikina“.

Hjara (n, kvk)  Löm; eintala af hjörur.  Einatt notað í fleirtölu; í eintölu var talað um löm.

Hjara stýri (orðtak)  Setja stýri/stýrisfjöl fyrir bát eftir að komið er á flot, og stýrisstöng í það.

Hjarandi (l)  Lifandi; á lífi.  „Hestarnir voru taldir hafa verið 3, og fundust 2 dauðir en einn var hjarandi“  (TÓ; Frásagnir af Einari Jónssyni í Kollsvík). 

Hjararbrotinn (l)  Um hurð, glugga, kistulok o.fl; með brotna löm; hangir á einni löm; lamaður.  „Gætta að þegar þú opnar hurðina á syðsta karminum; hún er hjararbrotin að ofanverðu“.

Hjarn (n, hk)  Hörð snjóþekja; flatur og víðáttumikill skafl; hörð skán ofaná snjóþekju.  „Þarna komum við á slétt hjarn, og fyrirtaks göngufæri“.

Hjarna við (orðtak)  Lifna við; koma líf í.  „Lambið er eitthvað farið að hjarna við þarna hjá eldavélinni“.

Hjarnhella (n, kvk)  Samfelld og slétt hjarnbreiða.  „Daginn fyrir Þorláksmessu fórum við pabbi að sækja einilyng á jólatréð fram í Dalbrekkur.  Veður var stillt en hörkufrost og töluvert fannfergi.  Frá Kjóavötnum fram í Gálgasteinabrekkur var þykk hjarnhella“  (VÖ).

Hjarnskafl (n, kk)  Harður skafl með gömlum snjó.  „Hjarnskafl er oft langt fram á sumar í Jökladal og öðrum dældum í Fimmhundraðahæð og Stórubrekku“.

Hjartagrafa (s)  Um viðarhögg til kolagerðar; grafa upp rætur trés.  „Ef gert var til kola þótti lélegt að nota stöngla og lim; úr því varð ekki mikil kol.  Því þótti nauðsynlegt að grafa eftir miðhnúti runnarins, sem nefndist að „hjartagrafa runnana“.  Fengust þá meira en 2/3 kolanna úr því er var undir sverðinum“  (BÞv; Örn.skrá Sauðlauksdals).

Hjartans mál (orðtak)  Tilfinningamál; málefni sem manni er mjög kært; áhugamál; hugðarefni.  „Ég get svosem gefi ð þetta eftir, fyrst honum er þetta svo mikið hjartans mál“.

Hjartarfi (n, kk)  Capsella bursa-pastoris.  Blóm af krossblómaætt sem líklega hefur borist með landnámsmönnum til Íslands.  Vex gjarnan í moldarjörð, s.s gömlum görðum og þurrum húsdýraáburði.  Stofnblöð eru fjaðurskipt en aldin hjartalaga, sem skýrir nafnið.  Blóm í klösum á stöngulendum, 2-3 mm í þvermál; krónublöð hvít; laufblöð breytileg að lögun.  Talinn illgresi, þó ekki sé hann jafn ágengur og haugarfi.  Algengur við bæi í Kollsvík og víðar.

Hjartaþáttur (n, kk)  Þáttur inni í vað/kaðli, sem ekki er undinn með öðrum þáttum; kjarnaþáttur.  „Hann vildi ekki nota kaðal í bjargvað nema hann væri nægilega sver, og með hjartaþætti“.

Hjartfólginn (l)  Kær; dýrmætur.  „Það er nú í lagi þó hann hafi í ógáti stolið pennanum; hann var mér ekkert sérlega hjartfólginn“.

Hjartnæmur (l)  Hrífandi; innilegur.  Stundum notað í kaldhæðni.  „Hún var víst dálítið hjartnæm, ræðan sem þeir Kollsvíkingar fengu að heyra þegar þeir mættu Látramönnum á miðri Stórurðinni“.

Hjasl (n, hk)  Úrgangur; léleg beit fyrir fé.  „Það er nú lítið eftir á fatinu annað en hjaslið“.  „Það er rétt að vísa fénu niður í fjöru; það gæti haft eitthvað hjasl í sig“.

Hjassa (s)  Um dýr; gera þarfir sínar.  Einkum var þetta notað um það þegar fresskettir þurftu að merkja með því að míga utan í hluti eða húsveggi.  „Er nú kattarfjandinn búinn að hjassa í póstpokann“?

Hjassalegur (l)  Luralegur; feitlaginn.  „Skelfing er karlinn að verða hjassalegur í seinni tíð“.

Hjassast (s)  Hlunkast; ganga þunglamalega.  „Það gagnast lítið að smala sem hjassast einhversstaðar langt á eftir hinum“!

Hjassi (n, kk) Niðrandi mannlýsing; hlunkur; fitukeppur; dratthali.  „Það voru ekki mín  orð að hann væri hjassi; ég sagði að hann væri fjandi þungur á sér fyrir svona erfiðar göngur“.

Hjastra (s)  Tæta/spæna niður; kroppa óreglulega í.  „Sagaðu nú sviðahausana úti; það er óþarfi að hjastra þetta niður í anddyrinu“.  „Árans músin hefur komist að bjúgunum og var búin að hjastra í endann“.  Annarsstaðar þekktist sögnin „jastra“ í sömu merkingu, en það var ekki notað af heimamönnum í Kollsvík.

Hjastur (n, hk)  Mylsna; mulningur.  „Hundurinn var að naga bein og gólfið er allt í beinahjastri“.

Hjákátlegt (l)  Broslegt; neyðarlegt; fyndið.  „Mér finnst það dálítið hjákátlegt að ég skyldi gleyma þessu; svo oft sem ég hef brýnt fyrir öðrum að muna það“.

Hjákonugat (n, hk)  Neglugat sem borað er bakborðsmegin á bát af viðvaningshætti eða í ógáti, en regla er að það sé haft stjórnborðsmegin við kjöl.

Hjálagt (l)  Um bréf eða annað sem fylgir með; meðfylgjandi.  „Hjálagt sendi ég kvittun fyrir greiðslunni“.

Hjáleiga (n, kvk)  Skiki/býli úr lögbýli sem leigt er leiguliða.  Afmarkað tún og engjar fylgdu oftast hjáleigu en úthagi var sameiginlegur með lögbýlinu.  Hjáleigubændur og húsmenn höfðu fyrrum ekki fullan þegnrétt, t.d. í hreppsmálum; þeir voru á ábyrgð lögbýlisbónda og undir hans vernd.  Talið er að hjáleigur hafi farið að tíðkast þegar á þjóðveldisöld (930-1262).  Í Kollsvík voru nokkrar hjáleigur, t.d. Hólar, Grundir, og Tröð.  Hjáleigur risu gjarnan þar sem verið höfðu stekkir eða beitarhús.  Þar var hleðslugrjót og þar hafði oftlega myndast grænn blettur sem nýta mátti til slægna.  Þannig voru hjáleigurnar Grundir og Stekkjarmelur byggðar upp úr stekkum og Tröð á kúastöðli. 

Hjálmótt (l)  Litur á kú/hesti; Með hvítan haus en dekkri bol.

Hjálp (n, kvk)  Aðstoð; björgun.  „Gastu veitt honum einhverja hjálp“?  „Ég veit ekki hvursu mikil hjálp er að mér við þetta verk“.

Hjálpa (s)  A.  Aðstoða (almennt).  B.  Aðstoða kú/kind við fæðingu kálfs/lambs, t.d. með því að toga í klaufir og haus eða fara innmeð.  „Ég er hræddur um að það þurfi að hjálpa þessari“.

Hjálpa brókum (orðtak)  Hægja sér; skíta; kúka; bjarga brókum; flytja lögmann.  „Ég þarf að skjótast snöggvast frá og bjarga brókum“.

Hjálpa með / Hjálpa um (orðtak)  Bjarga um; lána/gefa þegar vantar.  „Geturðu nokkuð hjálpað mér um hálfan fóðurbætispoka þar til á morgun“?

Hjálpa til (orðtak)  Aðstoða; veita aðstoð/hjálp; leggja lið; veita liðsinni.  „Ég reyndi að hjálpa til þegar farið var að reka í réttina“.

Hjálpa uppá sakirnar (orðtak)  Koma til bjargar; aðstoða; vera til bóta.  „Hann var í hálfgerðum vandræðum, svo ég reyndi að hjálpa upp á sakirnar“.  „Það hjálpaði lítið uppá sakirnar þó ég ýtti af öllum kröftum; bíllinn sat pikkfastur í skaflinum“.

Hjálparfús (l)  Viljugur til að aðstoða.  „Margar hjálparfúsar hendur aðstoðu hann upp á bakkann“.

Hjálparhella (n, kvk)  Bjargvættur; hjálparkokkur.  „Hann reyndist okkur mikil hjálparhella í þessum vanda“.

Hjálparhönd (n, kvk)  Aðstoð.  „Á ég ekki að rétta þér einhverja hjálparhönd við þetta“?

Hjálparkokkur (n, kk)  Aðstoðarmaður; hálparhella.  „Ég byrjaði sem hjálparkokkur við sundurdrátt í réttinni“.

Hjálparlaust (l)  Án aðstoðar.  „Kemstu þetta hjálparlaust“?

Hjálparleysi (n, hk)  A.  Framtaksleysi; aumingjadómur.  „Skelfilegt hjálparleysi er þetta alltaf í manninum“!  B. Skortur á aðstoð.  „Við höfum hingað til þurft að búa við hjálparleysi af hendi þessara stjórnarherra“.

Hjálparmaður (n, kk)  Aðstoðarmaður.  „Það munar miklu að hafa hjálparmann á brún“.

Hjálpartæki (n, hk)  Tæki til að létta vinnu/verk.  „Ótrúlega stórir eru sumir steinarnir sem þar eru, en hjálpartæki voru ekki nema járnkarl, skófla og planki sem notaður var sem vog“  (IG; Sagt til vegar I).  

Hjálparvana (l)  Hefur ekki hjálp/aðstoð; bjargarlaus.  „Við vorum alveg hjálparvana eftir að vélin bilaði“.

Hjálparþurfi (l)  Vantar aðstoð; í nauðum/vandræðum.  „Það er aðkallandi að aðstoða þá sem mest eru hjálparþurfi; hinir geta kannski klórað sig framúr þessu“.

Hjálpast að (orðtak)  Vinna í samstarfi; hjálpa hver/hvor öðrum.  „Tveir hjálpuðust að við að ná lúðunni inn; svo var hún rotuð“  (IG; Róðrar úr Kollsvíkurveri; Niðjatal HM/GG).  „Algengt var að höfð væri samvinna milli tveggja eða fleiri bæja um þessar aðdráttaferðir; enda unnust þær léttar ef nægilega margir hjálpuðust að“  (PG; Samgöngur og flutningar; Niðjatal HM/GG).

Hjálpast við (orðtak)  Bjargast við/með; komast af með.  „Hjólbörurnar eru orðnar fjári garmalegar, en ætli við verðum ekki að hjálpast við þær í dag“. 

Hjálplaus (l)  Án aðstoðar.  „Ég er alveg jafn hjálplaus þó hann sé með; ég þarf að fá góðan smalamann“.

Hjálplegur (l)  Góð aðstoð; hjálpfús.  „Gestirnir voru hjálplegir við heyskapinn þegar mikið lá við“. 

Hjálpræði (n, hk)  Stoð; gagn; hjálp.  „Mér er lítið hjálpræði í að fá einhverja borðalagða fræðinga í verkið“

Hjálpræðisvegur (n, kk)  Leið til að bjargast/ komast af.  „Sjósókn var löngum mikilvægur hjálpræðisvegur íbúa á þessum slóðum“.

Hjálpsamlega (ao)  Giftusamlega; gæfulega.  „Við skulum bara sjá hvort svo hjálpsamlega takist til að ég komist þetta“.

Hjálpsemi (n, kvk)  Aðstoð; vilji til hjálpar.  „Þau sýndu mér mikla hjálpsemi í þessum veikindum“.

Hjálpvænlegur (l)  Líklegur til hjálpar/aðstoðar/bjargar.  „Farðu til afa þíns með reikningsdæmið.  Hann gæti kannski verið þér hjálpvænlegur“.

Hjáróma (l)  A. Falskur/ úr tóni í fjöldasöng.  B Afleidd og meira notuð merking; hefur uppi málflutning sem er úr takti við skoðanir annarra.  „Flestir voru á einu máli um þetta, og þó einhverjar hjáróma raddir ehyrðust í byrjun, þögnuðu þær fljótt“.

Hjárænulegur (l)  Utangátta; utan við sig.  „Óttalega ertu hjárænulegur; heyrðirðu hvað ég sagði“?

Hjásettur (l)  Settur hjá/ til hliðar; afskiptur; gleymdur.  „Mér finnst að hér séu íbúar við nokkuð hjásettir með mokstur á vegum“.

Hjásól (n, kvk)  Sjá aukasól; blæs út sólir og gíll og úlfur.

Hjástaða / Hjáseta (n, kvk).  Halda til beitar; vöktun/varsla fjár meðan það er á beit.  „Stundum hlóðu menn vörðu til að halda á sér hita í hjástöðunni“.

Hjástöðudrýli (n, hk)  Lítil hjástöðuvarða.  „Á hjallanum hemanvið lautina má sjá hjástöðudrýli“.  Sjá vörðudrýli.

Hjástöðumaður (n, kk)  Sá sem stendur yfir fé/heldur fé til beitar. 

Hjástöðuvarða (n, kvk)  Varða sem hlaðin er meðan menn standa yfir fé/ halda fé til beitar.  „Vörðum í grennd við Kollsvík má skipta í fjóra flokka:  Vegavörður standa við hestavegi og hafa það hlutverk að víla mönnum leiðina, jafnvel þó vegurinn sé undir snjó.  Þau mannvirki eru oft vönduð og urmull er af þeim við vegina.  Miðavörður eru hlaðnar þar sem þörf er á, til að miða fiskimið, sjóleið eða innsiglingu.  Dæmi um slíkar vörður eru t.d. Stekkavarðan á Strengberginu (fiskimið); Grynnstasundsvarða á Blakknesi (sjóleið) og Snorravörður á Leirunum (innsigling).  Eyktamarkavörður eru hlaðnar til að marka framvindu dagsins; eyktirnar.  Dæmi um slíka vörðu er Nónvarðan, ofan Brunnsbrekku.  Hjástöðuvörður voru hlaðnar þar sem staðið var yfir fé, meðan því var haldið til beitar.  Gerðu menn þetta oftast meira sér til dundurs og til að halda á sér hita, en til gagns.   Þannig vörður má víða sjá, t.d. Strympuvörðurnar ; vörðu við Pálslautina og vörðu í Sandslágarkjafti“ (VÖ).  „Hálsinn milli Skalladals og Kvígindisdals heitir Þrívörðuháls.  Háls þessi dregur nafn af þremur vörðum er standa þar saman og eru hlaðnar af smölum er stóðu yfir fé“  (SJTh; Örnefnaskrá Kvígindisdals).

Hjátrú (n, kvk)  Hindurvitni; trú á það sem annaðhvort meirihluti samtímamanna eða síðari kynslóðir telja ekki vert að trúa á, og sé jafnvel heimskulegt eða skaðlegt.  Það sem trúað er á í þessu tilliti getur verið ýmist hlutlægt eða óhlutlægt.  Oft verður hjátrú að sið, kæk, sérvisku eða venju, jafnvel þó trúin sé ekki lengur til staðar.  Urmul dæma um hjátrú er enn að finna í þjóðlífinu; frá gömlum og síðari tímum.  Sumt af því er líklega frá forsögulegum tíma, en þykir ómissandi í nútímanum; enda er hjátrúin ein mikilvægasta stoð þeirra sérkenna sem við nefnum okkar þjóðmenningu.  Hjátrú er ekki það sama og vættatrú; þ.e. trú á t.d. drauga, tröll og huldufólk, en fléttast við hana á órjúfanlegan hátt.  Þannig er það t.d. hjátrú að ekki megi slá einhvern blett vegna álaga huldufólks, og að ekki megi hrófla við Biskupsþúfu vegna álaga Kolls.  Löngum hefur hjátrúin loðað meira við sjómenn, og aðra sem fást við hættulegar aðstæður, en annað fólk.  Urmull af siðum og bönnum af því tagi var viðloðandi í Kollsvík meðan byggð hélst í víkinni, og enn reyna þeir að halda í heiðri sem til þekkja.  Má þar t.d. nefna sjóferðabænina.  Hver róður byrjar með því að eftir að komið er fram á Lægið eru árar lagðar upp; húfur teknar ofan og hvr maður biður með sjálfum sér um guðsblessun; farslæla sjóferð; gott veður og góða björg úr sjó.  Þegar lína var dregin mátti aldrei telja fiskinn um leið og hann kom að borði; þá stytti upp í veiðinni.  Í staðinn fóru menn með þulu með dulnefnum:  „Einn fer að heiman.  Tveir hafa það verið:  Nei; heilagur andi; og hefur staf“, þegar fjórir voru í sjónmáli (KJK; Kollsvíkurver).  Vítin voru fleiri:  T.d. var það óheillamerki að nefna nokkuð hvalsheiti á sjó; þá yrðu menn fyrir árás þess kvikindis.  Í staðinn var stundum talað um naut.

Hjátrúarfullur (l)  Trúir á tilveru ósýnilegra/sjaldséðra fyrirbæra, s.s. drauga og/eða huldufólks og/eða sæskrýmsla o.fl.  „Ég hef aldrei hjátrúarfullur verið; ætli ég dóli þetta ekki þó farið sé að rökkva“.

Hjátrúarkjaftæði / Hjátrúarrugl / Hjátrúarþvæla (n, hk/kvk)  Álit þeirra á hjátrú sem ekki telja sig haldna henni.  „Vertu nú ekki að halda þessu hjátrúarkjaftæði að stráknum“!

Hjólatík (n, kvk)  A.  Lítil kerra; s.s. grind undan barnavagni/börum.  „Ég var ekki löngu farinn að ganga þegar ég náði í grind undan aflóga hjólbörum og ýtti þessu á undan mér um allar jarðir daginn út og inn“.  B.  Notað í niðrandi merkingu um bifreið.

Hjólatrilla (n, kvk)  Lítil kerra sem ýtt er með handafli, oft með fjórum litlum hjólum.  „Vörurnar eru fluttar á hjólatrillu af lager fram í búðina“.

Hjólbörugrýtur (n, kvk, fto)  Niðrandi heiti á litlum hjólbörum.  „Hjalti kvað mikinn mun á þessu verkfæri og hjólbörugrýtunum“  (ÁE; Ljós við Látraröst).

Hjólbörukassi / Hjólbörukjálki / Hjólböruhjól (n, kk)  Meginhlutar á hjólbörum; kassinn sem í er látið og slárnar sem bera hann uppi, frá og með handföngum fram á hjól.  „Hjólbörukassinn er orðinn fjári lélegur“.

Hjólbörur  (n, kvk, fto)  Einhjóls flutningatæki sem ýtt er af manni sem heldur um tvo kjálka þess.  Hjólbörur voru löngum heimasmíðaðar, og framyfir1970 voru til hjólbörur úr tré á Láganúpi, smíðar af Guðbjarti Guðbjartssyni.  Hjólið var úr tvöföldum borðviði, með umgjörð úr girði og járnöxli.  Annað var úr tré, að frátöldum nöglum.  „Síðan var mórinn keyrður á þurrkvöll við Grástein; ýmist á hestakerru eða hjólbörum“  (ÖG; Vorverk og heyannir; Niðjatal HM/GG).  Sjá handbörur.

Hjólgrind (n, kvk)  Grind sem brúnahjól er fest í, sem notað er til bjargsiga.  „Fólkið sest nú flötum beinum við vaðinn með nokkru millibili; allir sömu megin, en hjólmaður sest ofanvið hjólið og hefur viðspyrnu á hjólgrindinni.  (MG; Látrabjarg). 

Hjóllipur (l)  A.  Mjög lipur/liðugur/fimur.  „Hann er hjóllipur sigari“.  Mjög hjálpsamur.  „Ég hef það ágætt, og þó ég komist lítið þá eru allir hjólliprir að víkja í lið fyrir mig“.

Hjólmaður (n, kk)  Sá maður við bjargsig sem situr við brúnahjólið, en hann er verkstjóri bjargmanna á brún.  „Vaðurinn hefur nú verið rakinn frá brúninni og hjólmaður kallar dráttarfólkið á vaðinn.  Fólkið sest nú flötum beinum við vaðinn með nokkru millibili; allir sömu megin, en hjólmaður sest ofanvið hjólið og hefur viðspyrnu á hjólgrindinni.  Hann situr undir, sem kallað er; lætur vaðinn renna yfir læri sér… Hjólmaður er verkstjóri á brúninni og fylgist með sigaranum.  Til hjólmanns velur sigarinn reyndan mann sem hann getur treyst.  (MG; Látrabjarg). 

Hjólmúgavél (n, kvk)  Heyvinnutæki; rakstrarvél þar sem raksturstindarnir eru á stórum hjólum.

Hjóm (n, hk)  Tálsýn; ónýti; það sem sést, en er óverulegt að efni; brák á vatni.  Oftast notað í líkingum.  „Ekki vantar loforðin hjá þeim, sem síðan reynast ekkert nema hjómið eitt“!

Hjónabandsbarn (n, hk)  Barn sem fætt er af giftum foreldrum.  „Pétur á Stökkum var ekki hjónabandsbarn...“  (AÍ; Árb.Barð 1980-90). 

Hjónabandserfiðleikar (n, kk, fto)  Óhamingja í hjónabandi.  „Einhverjir hjónabandserfiðleikar ku vera komnir upp á því heimili“.

Hjónaefni (n, hk, fto)  Kærustupar; tilvonandi hjón.  „Þau eru byrjuð að draga í búið, hjónaefnin“.

Hjónakorn (n, hk, fto)  Gæluorð yfir hjón.  „Þetta herbergi hentar okkur hjónakornunum ágætlega“.

Hjónaleysi (n, hk, fto)  Par sem ekki hefur verið gefið saman.

Hjónasvipur (n, kk)  Merki um að karlmaður og kvenmaður geti orðið hamingjusöm hjón.  „Hún taldi að það væri allnokkur hjónasvipur með þeim“.

Hjónasæng (n, kvk)  A.  Hjónarúm.  B.  Spil, sem venjulega byggist á æringjahætti og lauslegum reglum.  Spilið gengur út á það að velja meðspilara þekktan maka, t.d. konu úr sveitinni.  Byrjað var á að spila ákveðið spil, þar sem markmiðið var að losa sig við öll spilin.  Sá sem fyrstur var til þess lenti í hjónasænginni og síðasta spil hans var svokallað „stopp“.  Hver spilari valdi sér maka í huganum.  Síðan var öllum gefið eitt spil í einu, en sá sem fékk stoppspilið varð að nefna makann sem hann hafði valið.  Aftur var byrjað að útbýta úr spilastokknum og farið með þulu um leið, sem byrjar þannig; „Maddama, kerling, fröken, frú...“  Þegar kom að þeim sem valdi var búið að ákveða stöðu konunnar sem biðla átti til.  Næst er valinn bónorðsmátinn.  Þá byrjar þulan þannig; „Akandi, ríðandi, gangandi, skríðandi, hjólbörur, drossía, bíll...“.  Stundum var þula um það hvar konan yrði stödd þegar bónorð var borið upp.  Þá var komið að því hvort hún tæki boðorðinu og þulan var „Já, nei“  Ef hún neitaði hófst spilið aftur, en annars var næst valið um efnið í giftingarhringnum; „Gull silfur, kopar, eir“  Þá um heimili hjónanna; „Hús, kofi, kamar, höll...“  Ein þulan var um það hvar brúðgumi fengi að hvíla; „Á koppnum; á stokknum; hjá henni, á henni....“.   Endaþulan var um ástarhitann; „hann elskar hana af öllu hjarta; yfirmáta ofurheitt; harla lítið, ekki neitt“.

Hjú (n, hk, fto)  Vinnufólk á heimilum.  „Vakan var til kvöldmatar, klukkan 9.  Það var oftast flautir og bygggrautur með fjallagrösum.  Síðan var alltaf lesinn húslestur; sunginn sálmur og lesin bæn úr bænakveri Péturs biskups.  Lesið var til um kl 10 og eftir það var farið að sofa.  Þá máttu hjúin vinna eftirvinnu; þá máttu þau prjóna fyrir sjálf sig.  En þau urðu að gera það í myrkrinu, því ljósmeti var ekkert eftir kl 10 á kvöldin.  Hjú fengu einnig að vinna fyrir sig vikuna fyrir jólin“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn HM).  

Hjúasæll (l) Vinsæll af vinnufólki/hjúum.  „Hvernig eigum við að fara að því að verða hjúasæl“? (Umræðuefni á fundi Vestra 1918).

Hjúfra sig (orðtak)  Kúra; liggja makindalega.  „Kettlingurinn hjúfrar sig uppað tíkinni“.  Orðið „hjúfra“ hefur líklega áður verið „húfra“; samstofna orðinu „húfur“ sem fyrrum merkti síða skips eða skipsskrokkur, en merkir á síðari tímum tiltekið borð í kinnungnum.  „Hjúfra að“ merkti þá líklega upprunalega að liggja við land. Sjá mikið í húfi.

Hjöllótt (l)  Um landslag; með mörgum hjöllum/klettaköstum á víð og dreif.  „Þarna efst í víkinni er hjöllótt og lautótt; þar getur víða leynst fé“.

Hjörur (n, kvk, fto)  Lamir; hjarir.  „Óttalega eru hjörurnar á hurðinni orðnar laslegar“.

Hlað (n, hk)  Svæði utan við aðaldyr á íbúðarhúsi.  Var vanalega sein- eða hellulagt.

Hlaða (s)  A.  Stafla; raða upp.  „Hann er að hlaða vegg“.  B.  Auka rafspennu á rafgeymi/batteríri. 

Hlaða í brand (orðtak)  Um hleðslu steinhlaðins húss; hlaða gafl húss í strýtu; uppundir mæni/mæniás.  „Hesthúsið gamla er hlaðið í brand í báða gafla þó ekki hafi verið á því ásaþak, a.m.k. ekki í seinni tíð“.

Hlaða kanónuna (orðtak)  Borða mikið af rúgbrauði eða öðrum vindaukandi mat.  „Hættu nú að hlaða kanónuna Kitti!  Það verður ekki líft í vambaklefanum ef þú heldur svona áfram“!  Sagt í glensi í Gjögrasláturhúsi.

Hlaða niður fönn/snjó (orðtak)  Snjóa mjög mikið; moka niður snjó.  „„... heilan sólarhring áður var að hlaða niður fönn í blæjalogni, svo ekki var komist um jörðina fyrir djúpfenni“ (Sturla Einarsson; um snjóflóðið í Kollsvík 3.des. 1857).

Hlaða skip í sjó (orðtak)  Setja mikinn afla í skip þegar verið er að veiðum; drekkhlaða bát.  „Þetta var ein sú ánægjulegasta sjórferð, en um leið sú gapalegasta, sem ég hef verið með, og hef ég þó verið með mönnum sem ekki hafa vílað fyrir sér að hlaða skip í sjó, sem kallað var“  (HO; Ævisaga; róið úr Láturdal). 

Hlaða uppvið sig (orðtak)  Hlaða hey, grjótgarð, vegg eða annað á þann hátt að það halli inn að miðju og frá hleðslumanni.  „Þú mátt ekki hlaða heyinu svona uppvið sig, þá komum við ekki eins miklu á vagninn“.

Hlaðafli (n, kk)  Hlaðningur; fullfermi; fullur bátur af afla.  „Fyrir kom að hlaðafli fékkst af hákarlalifur“   (ÁE; Ljós við Látraröst). 

Hlaðast upp við sig / Hlaðast yfir sig (orðtök)  Um grjóthleðslu sem í fyrra orðtakinu hallar/hleðst frá hleðslumanni en í því seinna að honum.  „Neðst í brunninum er hella en þar er hann tunnuvídd; hleðst svo upp við sig í boga þar til komið er í miðja hæð, þá er breiddin orðin um tvo metra.  Þá fer hann að hlaðast yfir sig í boga, og endar í tunnuvídd“  (ÞJ; Örn.lýsing Hvallátra).  Sjá halla upp við sig/yfir sig.

Hlaðfiski (n, hk)  Hlaðningur af fiski; fullur bátur af veiði.  „Það var hlaðfiski á hverjum degi“.  (ÓTG; Ágrip af æviferli).

Hlaðhella (n, kvk)  Steinhella í bæjarhlaði.  „Hlaðhellur þurfa að vera þykkar og sæmilega sléttar“.

Hlaði (n, kk)  Bunki; stafli.   „Það er myndarlegur hlaði af hellum aftan við kofann“.  Sjá einnig móhlaði.

Hlaðinn á lista (orðtak)  Um hleðslu á báti; listi var svokallaður skvettlisti, neðan við efsta umfar.  Einnig er sagt að bátur sé hlaðinn svo fljóti að listum.  Sjá liggja á listum.

Hlaðningur (n, kk)  Fullfermi; hlaðafli.  „Það tekur á taugarnar að liggja, þegar hinir eru að koma með hlaðning, dag eftir dag, því það eru svo mikil kjör að menn hér muna ekki eftir slíku“  (Bréf AK til VÖe í júní 1941).

Hlaðvarpi (n, kk)  Tún næst bæjarhlaði.  Sjá varpi.   „Faðir minn hét Jón og var Torfason. Torfi bjó á Naustabrekku á Rauðasandi. Faðir hans var Sigurður, kallaður fljóti. Hann bjó í Breiðuvík í Rauðasandshreppi í tíð séra Björns Halldórssonar í Sauðlauksdal. Sagt var að eitt sinn reyndi Sigurður sig við reiðhest prests er var afbragðs gæðingur. Báðir lögðu þeir Sigurður og Björn samtímis frá sjónum í verinu og báðir komu þeir samtímis í hlaðvarpa í Breiðuvíkurbæ. Sagt var líka að hverja tófu tæki hann á spretti“  (JVJ; Nokkrir æviþættir).

Hlakka til (einhvers) (orðtak)  Vera eftirvæntingarfullur/spenntur vegna einhvers.  „Ég hlakkaði mjög til jólanna“.  „Að Vesturbotni beindi ég för minni þá fyrst;/ þar frændur veit ég tvo, svo káta og hressa./  Ég heyrði sagt að þeir hefðu konu aldrei kysst/ og komst í stuð og hlakkaði til þessa“  (DÓ/ÖG; Bónorðsförin). 

Hlakka yfir (orðtak)  Gleðjast/kætast vegna; oft notað um þann sem gleðst yfir óförum andstæðings.  „Ekki var laust við að menn hlökkuðu dálítið yfir þessu basli sýslumannsins“.

Hlakka yfir óförum annarra (orðtak)  Kætast þegar öðrum gengur í mót; gera grín að slysförum/óförum hjá öðrum.  „Það hefur aldrei þótt upphefð að því í Kollsvík að gleðjast yfir óförum annarra“!  Sjá engum er þægð í annars óförum.

Hlakkandi byr (orðtak)  Mjög góður byr; mjög gott leiði.  „Frá Töngum var hlakkandi byr norður allar Víkur“.

Hlakkar í / Hlakkar görnin í (orðtök)  Kætist; þykir gott.  „Það var ekki laust við að hlakkaði í okkur görnin þegar þessi hrokagikkur fékk á baukinn“.

Hlamma (s)  A.  Hlunkast; hlassa.  „Hann var örþreyttur og hlammaði sér niður í sófann“.  B.  Skjóta úr haglabyssu.  „Magnús langafi minn var skytta, og til er saga af honum þar sem hann lá fyrir tófu og að honum sótti fjörulalli.  Hann hlammaði á kvikindið og komst nokkuð lerkaður og móður undan honum“ (MH; Mbl 04.01.2017).

Hlammast (s)  A.  Detta; falla.  „Hann hlammaðist á rassinn á svellinnu“.  B.  Ganga þunglamalega; hlunkast.  „Ætli það sé ekki rétt að hlammast og sækja þessar letibykkjur sem skiluðu sér ekki heim“.

Hlandauli (n, kk)  Bjáni; vitleysingur.  „Það er nú svosem ekki hægt að búast við neinu gáfulegra frá þessum hlandaula“!

Hlandblautur / Hlandvotur (l)  Búinn að pissa á sig.  „Nú sýnist mér að strákurinn sé orðinn hlandblautur“.

Hlandbragð / Hlandkeimur (n, hk/kk)  Slæmt bragð/keimur, t.d. af ofþroskuðum eða frosnum krækiberjum.  „Mér finnst kominn dálítill hlandkeimur af berjunum“.

Hlandbuna /  Hlandspræna (n, kvk)  Buna hlands þegar migið/pissað er.  „Það má gá að sér þegar maður fer fyrir hornið, að lenda ekki í hlandbununni frá karlinum“!  „Það kemur ekki svo mikið sem hlandspræna úr þessari slöngu“!

Hlandfor (n, kvk)  For/vilpa nærri fjósi, þar sem kúamykju og –hlandi er safnað saman í þró eða dæld; e.t.v. skvett þar úr koppum að auki.  Úr forinni var mykjan borin á tún að vori.

Hlandfroða (n, kvk)  Í líkingamáli; innantómt bull/blaður.  „Þvílíka hlandfroðu hef ég sjaldan heyrt“.

Hlandgryfja (n, kvk)  Gryfja/þró, þar sem kúahlandi er safnað að vetri, en það var síðan nýtt til túnáburðar að vori.  „Láganúpsbræður byggðu bæði skíthús og hlandþró við fjósið, en það þótti þá töluverð nýjung“.

Hlandklossar (n, kk, fto)  Of stórir skór; illa útlítandi skór.  (E.t.v. má rekja upprunann til þess þegar kaupstaðarskór fóru fyrst að verða almenningseign og sumir völdu þá að hafa þá vel rúma svo fleiri gætu notað þá.  Gamansamir hefðu síðan bent á að skórnir væru svo rúmir til að míga mætti í þá til að halda á sér hita.  Heitið hafði færst yfir á alla illa útlítandi skó þegar ég heyrði það notað. VÖ.)   (Orðasafn Ingvars Guðbjartssonar).

Hlandkolla / Hlandkoppur (n, kvk)  Næturgagn.  Ílát sem haft var nærri eða undir rúmi til að menn þyrftu ekki að fara út til að kasta af sér vatni á næturna.

Hlandkollublettur (n, kk)  Mjög lítið svæði.  Notað til áhersluauka.  „Það ætti ekki að vera lengi gert að slá þennan hlandkollublett“.  „Margir bátar voru þarna að veiða á sama hlandkollublettinum“. 

Hlandkollulogn (n, hk)  Algjört logn; stafalogn. „Það er nú lítið vit að hanga í landi í þessu hlandkollulogni“.

Hlandkollublettur (n, kk)  Lítið svæði.  „Hvaða skynsemi skyldi nú felast í því að hrúga allri þjóðinni á einn hlandkollublett við Reykjavíkurtjörn“?!  Orðið hefur lengi verið notað í Kollsvík.  Gæti vísað til þess að vel grænkar á þeim bletti þar sem vanalega er skvett úr næturgagninu.

Hlandskólp (n, hk)  Vökvi/drykkur sem bragðast illa/ lítur illa út.  „Hvaða andskotans hlandskólp er þetta“?!

Hlandþró  / Hlandfor (n, kvk)  Forarþró; kjallari undir eða framanvið fjós til að safna hlandi, sem síðan er oft nýtt sem áburður á tún.

Hlandsprengur (n, kk)  Asi; mikill flýtir.  „Ég sá rolluskrattann stökkva inn í garðinn og hljóp í einum hlandspreng“.  „Við vorum í hlandspreng að heyja fyrir rigninguna. 

Hlandsprunginn (l)  Með (nær því) sprungna hlandblöðru.  „Mér er illa við svona langhundafundi; þegar maður er orðinn glorsoltinn, uppþornaður og hlandsprunginn áður en ræðuvaðallinn er hálfnaður“!

Hlandsprettur (n, kk)  Mjög hraður hlaupasprettur; áríðandi sprettur.  „Ég hljóp í hlandspretti og náði að loka hliðinu áður en rollufjandinn kom að því“.  „Þarna kemur hann hlaupandi á einhverjum hlandspretti“.

Hlandstybba / Hlandstækja (n, kvk)  Mikil hlandlykt.  „Hann sagðist ekki hafa haldist við í káetunni vegna hlandstybbu og reykjarkófs“.

Hlandvitlaus (l)  Skelfilegur auli; algjör hálfviti.  „Mikið andskoti getur manngrýlan verið hlandvitlaus; heldurðu að hann leggi ekki meðfram landinu; þvert yfir öll net hjá öðrum“!

Hlandvolgt (l)  Ylvolgt; ekki mjög heitt.  „Nú er farið að slá verulega af kaffinu; það er bara hlandvolgt“.

Hlassa sér (orðtak)  Hlunkast; setjast þunglamalega.  „Hann hlassaði sér niður á milli okkar“.

Hlaunir (n, kvk, fto)  Miðstykki og hali skötu; allt nema börðin.  „Stykkið allt sem losað var frá börðunum (þegar barðað var); bak, kviður og hali. hét einu nafni hlaunir/skötuhlaunir/sköturass“  (LK; Ísl. sjávarhættir IV).  (sjá skata).

Hlaup á (einhverjum) (oðtak)  Einhver hleypur.  „Hvaða hlaup eru á þér núna“?

Hlaupa af sér hornin (orðtak)  Læra af reynslunni; losna við fordóma/galla/oflæti; verða reynslunni ríkari.  „Hann á nú eftir að hlaupa af sér hornin þessi nýi ráðherra; svona vitleysa getur auðvitað ekki gengið“.  Líklega er orðtakið innflutt, og vísar til þess að hjartardýr róast eftir hornafellingu.  Í Þýskalandi mun eitt sinn hafa tíðkast sá siður að lærlingur sem útskrifaðist í  iðn þurfti að festa á sig horn og síðan reka þau í eitthvað og fella þau með táknrænum hætti.

Hlaupa allt hvað af tekur / Hlaupa eins og andskotinn / Hlaupa eins hratt og fæturnir geta borið / Hlaupa eins og fætur toga/  Hlaupa í (einum) blóðspreng/hlandspreng (orðtök)  Hlaupa eins hratt og framast er unnt. 

Hlaupa apríl (orðtak)  Láta plata sig til einhvers í tilefni af 1.apríl.  Sjá aprílgabb.

Hlaupa á (orðtak)  A.  Verða brátt í brók; verða skyndilega mál að kúka/skíta; bjarga brókum.  „Það er ekki furða þó hafi hlaupið á þig; eins og þú ást af rúgbrauðinu“!  „Nú er að hlaupa á mig; hvar er klósettið“? B.  Um fiskveiðar; bíta á færi/krók.  „Hann er nú ekkert að hlaupa á, sá guli“!  C.  Um veður; skella á.  „Þó reri Magnús í þriðja sinn þegar lygndi, en þegar hljóp á útnyrðingur með ylgju mikilli“  (TÓ; Sjóslys í Rauðasandshreppi).

Hlaupa á land (orðtak)  Um þá hegðun sumra sjávardýra að sækja upp í fjöru og drepast þar.  „Ekki er vitað hvort marsvínið var dautt þegar það rak í Kollsvík, eða hvort það hljóp sjálft á land“.

Hlaupa á sig (orðtak)  Gera mistök í fljótfærni/frumhlaupi.  „Hann hljóp heldur betur á sig þegar hann bakkaði bílnum og var nýbúinn að leggja traktornum fyrir aftan hann“.

Hlaupa á snærið (orðtak)  A.  Upprunaleg merking: Fá fisk; hlaupa á. Sumir telja þó að uppruninn liggi í því þegar „...lykkja eða hnútur rann á færið og var kallað fiskilykkja eða lukkuhnútur...“  (LK; Ísl. sjávarhættir IV).  B. Afleidd og algeng nútímamerking:  Verða fyrir happi.„Nú hljóp heldur betur á snærið fyrir/hjá mér“!

Hlaupa eins (hratt) og fætur toga / Hlaupa eins og/ sem af tekur (orðtak)  Hlaupa eins hratt og maður getur; hlaupa við fót.  „Ég hljóp eins og af tók yfir dalinn, og tókst að komast fyrir hópinn“. 

Hlaupa fram (orðtak)  Á eða lækur sem stíflast hefur af krapa getur hlaupið fram þegar stíflan brestur.  „Gilið er orðið fullt í þessari asahláku og getur hlaupið fram þá og þegar“.

Hlaupa frá orðum sínum (orðtak)  Svíkja það sem lofað/sagt hefur verið.  „Ég trúi því ekki að hann muni hlaupa þannig frá orðum sínum“!

Hlaupa í (orðtak)  A.  Valda hugarfarsbreytingu; breyta skapi/hegðun.  „Ekki veit ég hvað hljóp í hann; að rjúka svona upp útaf engu“!  „Það hljóp einhvað í hann, svo nú vill hann ekki koma nálægt þessu máli“.  B.  Um hegðun hunda; hlaupa að bílum/fé/fólki.  „Það verður að venja tíkina af því strax að hlaupa í féð“!  C.  Um veðurbrigði; hlaupa í forst/rosa/norðangarð o.fl.  „Nú er ég hræddur um að hann hlaupi í frost í nótt“.

Hlaupa/fara í baklás (orðtak)  A.  Um læsingu t.d. í hurð eða kistu; bila þannig að lykill virki ekki sem skyldi til opnunar. B.  Líkingamál um menn eða málefni; fjarlægjast úrlausn.  „Samningaviðræður hlupu í baklás“.

Hlaupa í fé / Vargur í fé (orðtök)  Um hunda sem eru gjarnir á að hlaupa geltandi að fé og á eftir því, jafnvel bíta í það.  „Þú verður að passa hundinn; að hann hlaupi ekki í féð“.  „Tíkarapparatið er óttalegur vargur í fé“.

Hlaupa í frost (orðtak)  Frysta hratt.  „Hann er að hlaupa í frost í birtinguna, enda orðið skafheiðríkt og logn“.

Hlaupa í kapp (orðtak)  Keppa í spretthlaupi.  „Eigum við að hlaupa í kapp heim að húsi“?

Hlaupa í krap (orðtak)  Um vatn/sjó; frjósa að hluta á yfirborði; krapa.  „Það má búast við að sjórinn hlaupi í krap ef enn herðir frostið.  Það gæti orðið varasamt fyrir fé á fjörubeit“.

Hlaupa í skarðið (orðtak)  A.  Upprunaleg merking er að hlaupa í veg fyrir fé til að hindra að það leiti um skarð/lægð, þegar reka skal það aðra leið.  B.  Leysa af í verki; koma í stað starfsmanns.  „Ég held að ég hafi á einhverjum tíma sinnt öllum störfum í Gjögrasláturhúsi nema kjötmati.  Meira að segja hljóp ég nokkrum sinnum í skarðið fyrir Kitta í Hænuvík með að sundra“.  C.  Eltingaleikur barna.  Leikendur raða sér í hring og haldast í hendur.  Einn er valinn til að hefja leik; hann hleypur utanvið hringinn og „klukkar“ annan með snertingu.  Hinn hleypur af stað í garnstæða átt og keppa þeir um að komast í skarð hans í hringnum. 

Hlaupa í spik (orðtak)  Verða mjög feitlaginn; fitna hratt.  „Ég þarf að passa mig að hlaupa ekki í spik rétt fyrir eggtíðina“.

Hlaupa/frjósa í stokk (orðtak)  Frjósa í klump.  „Fiskfatið gleymdist úti í nótt og nú er allt hlaupið í stokk“.

Hlaupa í svell (orðtak)  Um tíðarfar; frysta snögglega meðan mikið vatn er á/í yfirborði jarðar.  „Mér líst ekkert á það ef hann ætlar að hlaupa í svell ofaní þessar leysingar“.

Hlaupa kapp í kinn (orðtak)  Verða ákafur/kappsamur; komast í keppnisskap; reiðast í keppni.  „Mér hljóp kapp í kinn þegar ég sá hvað stutt var á leiðarenda, og herti mig um allan helming“.  „Nú hafði mönnum hlaupið kapp í kinn og margir skoruðu á þá Liða og Gumma að ljúka veðmálinu…“  (PG; Veðmálið). 

Hlaupa kergja í (orðtak)  Verða að illdeilu/ mótþróa.  „Nú er hlaupin kergja í hann, svo hann neitar alveg að semja meira um þetta“.

Hlaupa niður (orðtak)  Um jarðfrost; þegar frýs dýpra niður í jörð.  Einkanlega um það þegar slíkt gerist í þýðviðri, en þá vill frost hlaupa niður í sendnum jarðvegi; jafnvel svo að frýs í vatnslögnum.

Hlaupa undir bagga með (einhverjum) (orðtak)  Veita aðstoð/hjálp; rétta hjálparhönd.  „Þau hefðu misst húsið sitt ef gamli maðurinn hefði ekki hlaupið undir bagga með þeim og greitt þessa skuld“.  Vísar til þess að hlaupið sé til og aðstoðað þegar annar lyftir bagga á hest.  „Ekki held ég að þjóðfélagið hafi hlaupið undir bagga við svona aðstæður, en kannski þó smávegis; ég veit það ekki“  (S.G: Bréf til mömmu; Árb.Barð 80-90).  Sjá hafa hönd í bagga með (einhverju).

Hlaupa upp til handa og fóta (orðatiltæki)  Grípa til aðgerða; bregða við.  „Þessum stjórnvöldum er sama þó heilu byggðarlögin leggist í eyði en hlupa upp til handa og fóta ef einhver æmtir í miðborg Reykjavíkur“

Hlaupa uppi (orðtak)  Elta uppi; hlaupa á eftir kind eða öðru, þar til hún næst.  „Sú var tíðin að maður gat hlaupið uppi sprækustu og brjáluðustu fjallafálur.  Ég leggði ekki í slíkt núna, nema með miklum æfingum.

Hlaupa uppúr (orðtak)  Um hita í votheysgryfju eða hlöðu; komast upp á yfirborðið.  Þegar hey er sett í hlöðu hitnar vanalega í því; mismikið eftir því hvað heyið er kraftmikið (í góðri sprettu) og hve vel það hefur verið þurrkað fyrir hirðingu.  Mest og fyrst hitnar niðri í heyinu, þar sem það þjappast saman.  Þegar þessi hiti nær upp á yfirborðið  fylgir honum oftast gufa, sem myndar dögg ofaná heyinu, svonefndan stakk.  Sé heyjað djarft; þ.e. heyið varla orðið fullþurrkað fyrir hirðingu eða heldur mikill raki í því, getur myndast verulegur hiti; jafnvel svo mikill að heyið orni eða kvikni í því.  Í vægari tilvikum myndast í því mygla sem verður að fruggu þegar heyið er leyst til gjafar.  Á hinn bóginn er beinlínis nauðsynlegt að hiti myndist í votheyi, ef það á að verkast vel.  Þegar heyjað er í votheysgryfju er hún í upphafi fyllt; jafnað og troðið vel.  Nokkrum klukkutímum síðar myndast hiti í heyinu og það sígur verulega í gryfjunni.  Þá er bætt á; þ.e. sett meira hey ofaná og gryfjan fyllt að nýju.  Þetta þarf oft að gera meðan á siginu stendur, og gæta þarf þess að hitin hlaupi ekki verulega uppúr; þá er hætt við myglumyndun milli laga.  Í lokin er sett farg á heyið eða það byrgt vel.

Hlaupa út undan sér (orðtak)  Breyta skyndilega um stefnu; gera/breyta öðruvísi en um var samið.  „Þessi þingmaður var ekki lengi að hlaupa út undan sér og skipta um flokk“.  Líkingin vísar líklega til hests sem fælist og bregður snögglega af stefnu.

Hlaupa útí / á haf (orðtak)  Ganga útí; vindur snýst hratt til vestanáttar.  (Orðasafn Ingvars Guðbjartssonar).  Í Kollvík var fremur talað um „út í“, en annarsstaðar var víða notað „út á“.

Hlaupa við fót (orðtak)  Hlaupa hratt; hlaupa eins og fætur toga.  „Brá nú Gummi skjótt við og hljóp við fót heim að íbúðarhúsinu til þess að sækja kindabyssu sína“  (PG; Veðmálið). 

Hlaupadýr (n, hk)  Tófa sem ekki er talin vera með greni.  „Ég skaut enn eitt hlaupadýrið í morgun“.

Hlaupagikkur (n, kk)  Sá sem er tiltakanlega fljótur að hlaupa.  „Svona hlaupagikkur væri nothæfur í smalamennskur“.

Hlaupaköttur (n, kk)  Festing um loftbita, sem getur runnið langseftir honum, ætluð til upphengingar á hlut t.d. blökk/talíu eða öðru.

Hlaupalag (n, hk)  Hlaupastíll; aðferð/lag við spretthlaup.  „Þetta fannst mér skrýtið hlaupalag“.

Hlaupalega vaxinn (orðtak)  Hlaupalegur; líkamlega vel fallinn til að hlaupa; grannur og háfættur.

Haupareikningur (n, kk)  Ein tegund ávísanareiknings í banka.  Á hlaupareikningi var unnt að semja um yfirdrátt, þannig að meiru væri ávísað tímabundið en innistæða var fyrir; líkt og síðar varð með kreditkort.  „Valdimar frá Láganúpi beitti sér fyrir því að hlaupareikningar voru teknir upp hjá Sparisjóði Rauðasandshrepps, meðan hann var þar sparisjóðsstjóri“.

Hlaupasprettur (n, kk)  Fremur stuttur en hraður sprettur.  „Bæði ég og tævetlan vorum kúguppgefin eftir þennan mikla hlaupasprett“.

Hlaupastelpa (n, kvk)  A.  Stöng milli fótafjalar og hjólsveifar á spunarokki.  B.  Stöng milli svinghjóls og ljás á greiðusláttuvél.

Hlaupastingur (n, kk)  Krampi eða stingur í þindinni eftir mikil hlaup.

Hlauptu nú eftir handbókinni (orðatiltæki)  Máltæki sem algengt var í Rauðasandshreppi á síðari hluta 20.aldar.  Vísar í atvik á stórbúi einu, þegar stálpaður kvígukálfur hafði fallið niður í gryfju.  Bóndi kom að en var ráðavant um að ná kvígunni upp.  Hann var nýkominn úr búnaðarskóla og studdist mjög við Hndbók bænda í sínum bústörfum.  Kallar hann í aldraðan föður sinn: „Hlauptu nú heim eftir handbókinni pabbi“!  Sá gamli var hinsvegar ráðadrýgri en flestir aðrir um dýrahald, og varð ekki skotaskuld úr þessu vandamáli.  Máltækið varð mönnum hinsvegar löngum tamt á tungu þegar vandamál blöstu við.

Hlauprúmt (l)  Vel rúmt/vítt/rúmgott.  „Það er enn hlauprúmt hér í aftursætinu“.  „Það má bæta fleira fé í norðasta garðann; þar er ennþá hlauprúmt“.

Hlaupvídd (n, kvk)  Vídd hlaups á haglabyssu.  „Algengasta hlaupvíddin var nr 12 en Össur á Láganúpi átti haglabyssu nr 16, sem þótti lipur á höndum til að skjóta á fluginu“.

Hláka (n, kvk)  Þýðviðri svo snjór bráðnar ört.  Fylgi rigning snöggri snjóbráðnun verður asahláka.  „... þeim varð seinfært í myrkri og hálku, en hláka var og rigning“  (MG; Látrabjarg).

Hlákukafli (n, kk)  Tímabil hlýinda og þýðu.  „Það gerði hlákukafla í lok Þorra, en svo hlóp allt í gaddfrost“.

Hlákuspá (n, kvk)  Spá um hlýindi/þýðu þegar allnokkur snjór er á jörð.  „Ætli það sé ekki rétt að moka aðeins frá húsunum, ef þessi hlákuspá skyldi fara eftir“.

Hlálega (ao)  Neyðarlega; broslega; skemmtilega.  „Svo hlálega vildi til að hann var nýbúinn að skipta um flestar aðrar tröppur í stiganum, en taldi að þessi væri betri en ný“.

Hlálegur (l)  Hlægilegur; spaugilegur; meinlegur.  „Þetta var dálítið hláleg uppákoma“.

Hlána (s)  Um tíðarfar; hlýnar og snjór bráðnar svo fljótt að lækir og tjarnir myndast.  „hann gæti hlánað ansi skarpt næstu dagana, ef svo fer sem horfir“.

Hlátraskellir / Hlátrasköll (n, hk, fto)  Háværar hlátursrokur. „Ég er dálítið þreyttur á að hlusta á þessa bjánalegu hlátraskelli þegar maður er að segja frá háalvarlegum málefnum“!   „Kollsvíkingar hafa löngum verið víðfrægir fyrir sinn Kollsvíkurhávaða, en hluti af honum eru dynjandi hlátrasköll í góðra vina hópi“.

Hláturshviða / Hláturskast (n, hk/kvk)  Mikill og samfelldur hlátur í nokkurn tíma.  „Þeir fengu mikið hláturkast þegar þeir sáu búninginn á honum“.  „Hann fékk svo mikla hláturkviðu að hann mátti ekki mæla“.

Hláturskrimt (n, hk)  Bældur/lágvær/innilokaður hlátur.  „Heyra mátti hláturskrimt frá Marinó ofanúr kojunni þegar Ívar sagði skippersöguna“.

Hlátursroka (n, kvk)  Mikill hlátur í stuttan tíma. „Dauðaþögn ríkti meðan hann sagði frá, fyrir utan einstaka hlátursroku á viðeigandi stöðum“.

Hláturmildur (l)  Gjarn á að hlæja; stutt í hlátur.  „Hún virtist alltaf vera í sólskinsskapi og mjög hláturmild“.

Hleðsla (n, kvk)  A.  Stöflun; uppröðun.  Væri ekki fylgjandi skýring var átt við grjóthleðslu veggjar.  „Hleðslu suðurveggjarins var lokið næsta dag“.  B.  Hlaðinn veggur/garður/kantur o.fl.  „Hér er gömul hleðsla, en ekki vitað um tilgang hennar“.  „Áður en jarðýtur komu hingað í hreppinn var byrjað að leggja bílveg yfir Hænuvíkurháls.  Sést gerla fyrir hleðslu vegkantsins upp brekkuna í Kollsvík“  (ÖG; glefsur og minningabrot).   C.  Hlaðningur/farmur/fullfermi báts.  „Þetta er nú orðin allmikil hleðsla í bátinn“.  D.  Magn/styrkur púðurs í skoti.  „Það er líklega nokkru meiri hleðsla í þessum skotum“.  Aukning spennu á rafgeymi/batteríi.  „Geymirinn er tíma að fá fulla hleðslu“.

Hleðslugrjót / Hleðslusteinn (n, hk/kk)  Steinar sem heppilegir eru í vegghleðslur.  „Víða í Kollsvík er ágætt hleðslugrjót.  Um þrjár gerðir er að velja:  Skriðugrjót með skörpum brúnum; jökulberg úr holtum, með mildari brúnum eða lábarið fjörugrjót.  Það síðastnefnda virðist vera mest notaða hleðslugrjótið í Kollsvík, ef dæma mætti af þeim hleðslum sem enn standa.  Það er þó ekki einhlítt, enda réði nálægð efnisins miklu.  Lábarið grjót er mýkst viðkomu og, sé það heppilega lagað, situr vel í vel hlöðnum vegg.  Hellur og smásteinar var mikið notað með í hleðslur; til uppfyllingar og í stillur.

Hleðsluhella (n, kvk)  Steinhella sem heppileg er til vegghleðslu; þykk steinhella með góðum kanti.  „Þarna í Jökladalshæðinni er allmikið hellutak, en þó aðallega hleðsluhellut“.

Hleðslumaður / Hleðslumeistari (n, kk)  Sá sem er laginn og duglegur við gjóthleðslur.  „Guðbjartur Guðbjartsson á Láganúpi var orðlagður og afkastamikill hleðslumaður.  Mikið af þeim hleðslum sem nú má sjá í Kollsvíkinni eru hans handarverk, en einnig var hann fenginn á aðra bæi til að hlaða“.  „Berjalandið á Fremri Hjöllunum er rétt við túngarðinn sem pabbi hlóð um túnið á Láganúpi fyrsta og annan veturinn sem hann bjó þar; að mestum parti á kvöldin þegar tunglskin var.  Garðurinn er um 500-600 metra langur; tvíhlaðinn neðst en einhlaðinn að ofan, og ein gaddavírssnúra var ofan á honum“  (IG; Sagt til vegar).

Hleður niður snjó (orðtak)  Það snjóar mjög mikið.  Mest notað um mjög þétta logndrífu.

Hlein (n, kvk)  Klöpp, grunnt í sjó; sem kemur upp á fjöru en fer á kaf á flæði.  „Frá fjörunni í Kollsvík ganga margar hleinar fram í sjó, en vik eru víða á milli þeirra“.  Hleinar sem ekki verða landfastar á stærstu fjörum nefnast boðar, og komi þeir ekki úr sjó um fjöru þá eru þeir blindboðar eða launboðar.  Þetta er þó ekki algilt og sumir nafngreindir boðar frammi á Kollsvík hafa í nafni sínu „hlein“ eða „mið“.

Hleinabreiða / Hleinafláki (n, kvk)  Samfelldar hleinar sem ganga út frá strandlengju.  „Á þessari leið er samfelld heinabreiða fyrir framan Rifið, en misjafnlega breið...“ (ÞJ; Örnefnaskrá Hvallátra).  „Sunnanvert við Vogana er Straumsker; talsverður hleinafláki“.

Hleinarbrún (n, kvk)  Brún/kantur á hlein.  „Talsvert dýpi er í um 80 – 100 metra fjarlægð frá landi um flóð, en þar snargrynnir á hleinarbrún sem kemur upp um hverja fjöru“  (KJK; Kollsvíkurver).

Hlekkjaslit (n, hk)  Slit/bilun á hlekkjum í snjókeðju bíls.  „Ekki vera að spóla í þessu; ef bíllinn dregur til hjól, þá þýðir það bara hlekkjaslit og vesen“.

Hlekkjaslitinn (l)  Um bilaðar snjókeðjur á bíl, þannig að þverhlekkir eru slitnir og berjast upp í hjólskálina.  „Hér fór einhver hjá rétt áðan á fullri ferð; hlekkjaslitinn og með ferlegum hávaða“.

Hlekkjast á (orðtak)  A.  Upprunalega notað um það þegar hlekkir keðju krækjast í eitthvað eða leggjast óæskilega, t.d. þegar hlekkir akkerisfestar eru þverir fyrir og komast því ekki í gegnum kluss þegar létt er.  B.  Líkingamál; Um bát/mann/flugvél sem lendir í óhappi.  „… við lendinguna hlekktist skipinu á, og mun timburfarmurinn hafa losnað og planki slegist í höfuð Torfa“  (HÖ; Fjaran). 

Hlekkjaþræll (n, kk)  Sá sem kúgaður/undirokaður er af öðrum.  „Þá er nú betra að drepast útaf sem frjáls maður en að flytja á mölina og verða hlekkjaþræll einhverrar stimpilklukku um alla eilífð“!

Hlemmur (n, kk)  Stórt lok á tunnu/ stórum potti/hlandfor o.fl.  „Raðaðu sláturkeppunum á hlemminn“.

Hlemmifæri (n, hk)  Mjög góð færð/greið leið.  „Það er hlemmifæri yfir háhálsinn en kolófært í Brekkunum“.  .

Hlemmistór / Hlemmstór (l)  Mjög víður/ mikill að ummáli.  „Það munar um það þegar hann tekur á vaðnum; furðulegt hvað maðurinn er með hlemmstórar hendur“.  „Á þessum miðum setti ég í hlemmistóra lúðu í fyrra“.

Hlera (s)  A.  Hlusta/heyra svo lítið beri á.  „Ég hleraði það einhversstaðar að þau hefðu sett upp hringana“.  B.  Hlusta í sveitasíma á samtal manna á öðrum bæjum.  Sá siður/ósiður var almennt stundaður, þó mismikið, meðan sveitasími var við líði.  Unnt var að hlera tal þeirra sem voru á sömu línu, eða ef maður af sömu línu talaði við mann utan línunnar.  (Lína nefndist samtenging nokkurra bæja með sameiginlega tengingu við símstöð; t.d. voru Kollsvík, Láganúpur, Stekkjarmelur, Breiðavík og Látrabæir á sömu línu).  Sá sem hleraði gætti þess yfirleitt að láta sem minnst til sín heyra; oft var haldið fyrir taltrektina á símtólinu.  Hlerun var mikilvægur liður í samskiptum og fréttamiðlun á þeim tíma.  Eftirá séð má segja að það hafi gegnt svipuðu hlutverki og síðari samskiptamiðlar, s.s. facebook, en þó meira lifandi og nánara.  Mjög dofnaði yfir samskiptum manna of samheldni eftir að sveitasími lagðist af og ekki var lengur unnt að hera.  Má fullyrða að það hafi átt sinn þátt í að sveitirnar lögðust í eyði.  C.  Setja hlera/hurð fyrir hús/hlöðu.

Hleragat (n, hk)  Op sem lokað er með hlera/ stóru loki.  „Upp á loftið í Láganúpshúsinu var gengið um stiga og hleragat, upp á slána.  Sitt herbergið var í hvorum enda loftsins og skot á bakvið hlerann“.

Hlerahringur (n, kk)  Hringur i hlera, sem tekið er í til að opna hlerann.  „Veriði nú ekki að skrölta í hlerahringnum strákar“!

Hleraskellur (n, kk)  Skellur/hávaði sem verður þegar hleri lokast harkalega.

Hleri (n, kk)  Hlemmur/fleki, t.d. til að loka opi.  „En ég hafði ekki áhuga og fór ekki nema upp í stigagatið og lét hlerann hvíla á mér og fór ekki lengra, þrátt fyrir fortölur“  (IG; Æskuminningar).

Hlerunartakki (n, kk)  Takki sem var á sumum símtækjum, til að rjúfa samband við taltrektina en halda um leið sambandi við heyrnartólið.  Með því mátti hlera samtal á línunni án þess að heyrðist frá þeim sem hleraði.

Hlessa (l)  Mjög undrandi; steinhissa.  „Ég var alveg alveg hlessa á því hvað strákurinn gat hlaupið hratt“.

Hlessa sig (orðtak)  Undrast; furða sig.  „Það þýðir víst lítið að hlessa sig á þessu; svona er það víst“.

Hleypa (s)  A.  Lensa; sigla undan vindi.  „Bar það og oft við að menn úr Arnarfirði og Dýrafirði yrðu að hleypa vestur í Víkur (Breiðavík eða Kollsvík) og bíða þar uns batnaði svo að þeir kæmust heim til sín aftur“  (PJ; Barðstrendingabók 1942).  „Á Kollsvíkurskipinu mun hafa verið formaður Guðbjartur Ólafsson í Kollsvík.  Þar var ólendandi og hleypti Guðbjartur suður fyrir Breið og náði landi í Fjarðarhorni, nyrst í Breiðavík“ (TÓ; Yfirlit sjóslysa í Rauðasandshreppi.  Árb.Barð. 2003).     B.  Láta mjólkurvöru þykkna/hlaupa.  „Þá þurfti að mjólka kýrnar kvölds og morgna og koma mjólkinni í mat.  Skilja mjólkina, strokka rjómann og hleypa skyr úr undanrennunni“  (FG; Bernskuminningar; Niðjatal HM/GG). 

Hleypa af (orðtak) Skjóta úr byssu.  „Máfurinn renndi sér alveg við hlaupið, en ég varð of seinn að hleypa af“.

Hleypa af stokkunum (orðtak)  A.  Eiginleg merking er að sjósetja skip.  Þegar skip er smíðað er kjölurinn lagður á trjáboli/battinga/stokka sem ekki eru líklegir til að hreyfast.  B.  Afleidd merking; hefja verk.

Hleypa á (orðtak)  A.  Setja fé/nautgripi inn á túnblett/girðingarhólf eða annað.  B.  Setja straum inn á vatnslögn/raflögn eða annað.  C.  Gefa manneskju/skepnu eitthvað það að éta sem veldur skitu.  Sbr hlaupa á.

Hleypa brúnum / Hleypa í brýrnar (orðtök)  Láta augabrúnir síga í skapbrigðum; hnykla brýrnar; setja í brýrnar; hvessa augun.  „Hann sagði ekki orð, en nærstaddir sáu að hann hleypti brúnum og kreisti kjúkur“.

Hleypa inn (orðtak)  Opna fjárhúsdyr, svo fé fari inn.  Fé var látið út daglega að vetrarlagi, væri ekki innistöðuveður.  Það kom oftast sjálft heim að fjárhúsum og beið þess að verða hleypt inn.  Varð stundum töluverður ruðningur við dyrnar, en talið var í hvern karm um leið og féð fór um dyrnar.

Hleypa innanúr (orðtak)  A.  Gera gat á vömb eftir slátrun grips og hleypa gornum úr til að hún verði meðfærilegri.  B.  Skera á kvið grásleppu og láta hrognin renna í hrognastamp (sjá hrognkelsi).

Hleypa í sig kjarki (orðtak)  Setja á sig rögg; drífa í verki; einhenda sér í.  „Ætli sé ekki best að hlrypa í sig kjarki og príla þarna upp“.

Hleypa í vatn (orðtak)  Um búfé; hleypa því útúr húsum til að drekka; vatna út.  Sauðfé hafði yfirleitt ekki aðgang að vatni í fjárhúsum.  Því þurfti að gæta þess að hleypa því út í vatn eða snjó ef því var ekki daglega haldið til beitar eða í fjöru, sem var þó oftast gert í Útvíkum.  Nautgripum, gemlingum og hrútum var þó vatnað inni.

Hleypa niður (orðtak)  A.  Kasta akkeri eða dreka í sjó frá báti.  „Svo var legið yfir (lóðinni) eftir að búið var að hleypa niður seinni drekanum, en drekar voru á báðum endum lóðanna“  (Guðm. Jón Hákonarson; 13 ára hálfdrættingur í Kollsvíkurveri; E.Ó. skrásetti; Árb.Barð 2004).  B.  Taka tappa úr keri og láta vatnið renna úr.  „Mundu eftir að hleypa niður úr baðkerinu þegar þú ert búinn“.

Hleypa sér í skuldir (orðtak)  Verða skuldugur; spila rassinn úr buxunum; fjárfesta meira en efni eru til.  „Hann sagðist ekki vilja hleypa sér í meiri skuldir núna; viðbyggingin gæti komið síðar“.

Hleypa til (orðtak) Fara með hrút til kinda um fengitíma.  Venjulega var hrútur ekki laus í fé í Kollsvík (síðari hl. 20. aldar), heldur var völdum hrúti hleypt til þeirra áa sem gengu í það skiptið og fært í ærbók.

Hleypa undan (orðtak)  Láta þyngri vökva renna undan þeim léttari eftir að þeir hafa skilið sig; t.d. hlýpa undanrennu undan rjóma; vatni undan bensíni o.fl.

Hleypa (einhverjum) upp (orðtak)  Erta; reyta til reiði; espa.  „Hrekkjalómarnir voru útsetnir með að hleypa karlinum upp“.

Hleypa upp á (orðtak)  Sjóða í stuttan tíma.  „Ég ætla að hleypa upp á nokkrum eggjum“.

Hleypa upp fundi (orðtak)  Valda uppnámi á fundi/samkomu, þannig að hann/hún leysist upp.

Hleypa út (orðtak)  Leyfa fé/kúm að komast út úr húaum; opna fyrir.  „Það þyrfti að fara að hleypa út“.

Hleypibotn (n, kk)  Botn á hripum, sem unnt er að opna og hleypa þannig noður innihaldinu í hripunum án þess að taka þau af klyfberanum, en í hripum var t.d. borið tað eða rask á tún; fiskur eða annað.

Hleypidómalaus (l)  Fordómalaus; fyrirtektalaus.  „Mér finnst hann nokkuð heilsteyptur og hleypidómalaus“.

Hleypidómar (n, kk, fto)  Fordómar; fyrirtektir; dyntir.  „Þetta kalla ég bara bölvaða hleypidóma“!

Hleypilykkja (n, kvk)  Rennilykkja; lykkja/hnútur sem runnið getur eftir tauginni.

Hleypingur (n, kk)  Stutt lega fiskilóðar frá lagningu að drætti.  „Stundum varð ekkert úr yfirlegu sökum veðurs.  Lóðarsteini djúpniðurstöðunnar var þá aðeins hleypt niður; strax tekinn upp aftur og byrjað að draga.  Þess konar sjóferð var hleypingur...“  (LK; Ísl. sjávarhættir IV; heimild ÞJ). 

Hleypur á snærið hjá (orðtak)  Slá fyrir heppni; fékk veiði.  „Nú hljóp heldur betur á snærið hjá mér; ég var að fá góðan vinning í happdrættinu“.  Snæri merkir í þessu efni færi/fiskilína, og upprunamerking er að fá veiði.

Hleypur hland fyrir hjartað (orðtak)  Um það að verða ofsahræddur/ mjög bylt við.  „Ég verð að viðurkenna að það hljóp hland fyrir hjartað á mér þegar ég sá steininn koma fljúgandi í átt til okkar ofanúr bjargi“.  Vísar til þess að hjartsláttur eykst mjög þegar manni verður bilt við, og e.t.v. má vera að fólk hafi einhverntíma talið að hland/þvag gæti átt það til að renna þá leiðina í slíkum tilfellum.  Orðatkið var og er enn nokkuð notað meðal Kollsvíkinga, en heyrist lítt þar fyrir utan.  Hinsvegar er það náskylt algengu orðtaki; skjóta skelk í bringu.

Hleypur snurða á þráðinn (orðtak)  Kemur uppá; óvænt vandræði; slettist uppá vinskapinn.  „Það hljóp snurða á þráðinn með þessar fyrirætlanir þegar bíllinn bilaði“.  Einhver snurða er hlaupin á þráðinn í þeirra sambúð“.  Snurða er snarvöndull sem kemur á þráð/band þegar of mikið er snúið upp á það.

Hlé (n, hk)  A.  Skjól; bil milli élja.  „Núna er örlítið hlé; ég skýst og hleypi fénu út svo það geti vatnað sér“.  B.  Bil á milli atriða.  „Gerum nú hlé á eggjatöku og fáum okkur kaffisopa“.

Hléborð / Hléborði (n, hk/kk)  Sú hlið (kinnungur) báts sem er undan vindátt.  „Ef þú þarft að æla; reyndu þá að gera það á hléborðið fremur en kulborðið“.  „En er báturinn var að sleppa fram úr briminu brotnaði ein árin á hléborða og sló þá bátnum strax hálfflötum fyrir briminu“  (HO; Ævisaga; róið úr Láturdal).  Bæði kyn voru notuð.

Hléborðsmegin (ao)  Á hléborðið.  „Fyrir alla muni vertu hléborðsmegin ef þú þarft að æla“!

Hlédrægur (l)  Óframfærinn; hefur sig lítt í frammi; feiminn.  „Ég hef alltaf verið dálítið hlédrægur“.

Hlémegin (ao)  Í skjóli; undan vindi/veðri.  „Kindurnar höfðu hnappast hlémegin við fjárhúsin“.

Hlið (n, hk)  A.  Vik í brimgarð/skerjagarð/rif sem unnt er að sigla um á bát.  B.  Vik/bil í girðingu, þar sem fólk, fénaður og/eða farartæki geta farið um.

Hliðarbremsa (n, kvk)  Bremsa á farartæki/vinnuvél sem hemlar á annarri hliðinni.  „Gamli Farmall A var með tveimur bremsupedölum; hliðarbremsum.  Þannig að hemla mátti á öðru afturhjóli óháð hinu og þannig hafa betri stjórn á vélinni við vissar aðstæður.  Pedölunum mátti læsa saman með spaða, þannig að báðir ynnu saman ef stigið var á annan“.

Hliðardilkur (n, kk)  Dilkur/stía í fjárrétt, til hliðar við stærri dilk eða almenning.  „Við drögum líflömbin hér inní hliðardilkinn“.

Hliðarhalli (n, kk)  Halli til hliðar við aðalstefnu.  „Það er svo mikill hliðarhalli í Kinninni að hún er varla fær“.

Hliðarhellir (n, kk)  Hellir út úr öðrum helli; afhellir.  „Innst í Sandhelli er hliðarhellir sem heitir Þumall“.

Hliðarveltingur (n, kk)  Bára sem kemur á hlið báts.  „Hér er bölvaður hliðarveltingur; við þurfum sennilega að beita aðeins uppí meðan við komumst innfyrir röstina“.

Hliðarvindur / Hliðvindur (n, kk)  Vindur sem kemur þvert á þá stefnu sem farin er.  „Hann er að verða fjandi hvass; gættu að þér í hliðarvindinum hér uppi á Núpnum“.

Hliðhallt á/við (orðtak)  Þvert á stefnu sem farin er.  „Haglélið kom hliðhallt á okkur“.  „Vertu dálítið hliðhallt ofanvið fjárhópinn, ef þær skyldu leita á brekkuna“.

Hliðstaur / Hliðstólpi (n, kk)  Staur við hlið girðingar.  „Hér er rekið ári gott tré í hliðstaur“.

Hliðveggur (n, kk)  Það sem nú er oftast nefnt „hliðarveggur“ í húsi, rétt eða öðru. 

Hlíðafé (n, hk)  Sauðfé sem gengur á Hænuvíkurhlíðum; hlíðagengið fé.  „Alveg sker það sig úr, hlíðaféð“.

Hlíðagengið (l)  Um kind/lamb; hefur verið/gengið yfir sumar í gróðursælum hlíðum; hlíðafé.  „Það er ekki að undra þó þær hlíðagengnu skili góðum fallþunga ár eftir ár; í sílgrænu kafgrasi allt sumarið“!

Hlíðarjaðar (n, kk)  Hlíðarrætur; hlíðarfótur; neðsti hluti hlíðar.  „Mér tókst að laumast með hlíðarjaðrinum; framfyrir kindurnar, og hóa þeim niður dalinn“.

Hlíðarslakki (n, kk)  Laut/hvolf/dæld inní hlíð/brattlendi.  „Norðanvið Strengbergið er allstórt hvapp eða hlíðarslakki ofantil í Hnífunum, með lágum klettum fyrir ofan.  Heitir þar Heimari Lambhagi“  (HÖ; Fjaran).  

Hlífa sig (orðtak)  Fara í hlífar.  „Hlífið ykkur strákar; við gætum lent í ágjöf“!

Hlífa gegn/við (orðtak)  Verja.  „Núpurinn gnæfir himinhátt/ hlífir við austanvindum./ Unaðsstundir hef ég átt/ að Grænubrekkulindum“ (JHJ; Vísur úr Kollsvík). 

Hlífaður (l)  Í hlífðarfötum/sjógalla/skinnklæðum.  „Menn voru þunglamalegir til gangs, svona hlífaðir“.

Hlífalaus (l)  Án skjólfatnaðar; án sjógalla/sjóstakks/skinnklæða.  „Það þýðir ekkert að fara hlífalaus á sjó; þú verður fljótt holdvotur í ágjöfinni og gagnslaus við veiðarnar“.

Hlífar (n, kvk, fto)  Hlífðarfatnaður.  „Við vorum þunglamalegir, óvanir að ganga í hlífum“  (ÁE; Ljós við Látraröst).   Menn í hlífum eru hlífaðir.  Hlífar vermanna í Kollsvík voru lengst af skinnklæði; brók, stakkur, sjóskór og sjóhattur, og saumuðu vermenn þau sjálfir að vetrinum.  „Sagt var að sjómaðurinn, klæddur hlífðarfötum, væri öðrum rétthærri; t.d. á við prestinn í stólnum“.  (KJK; Kollsvíkurver).

Hlífast (s)  Fara í hlífar/utanyfirgalla/sjógalla.  „Þú ættir nú að hlífast almennilega; það verður ágjöf í röstinni“!

Hlífast við (orðtak)  Draga af sér við; hlífa sér við; gera ekki af fullum þunga.  „Þú skalt ekki hlífast við að spyrja ef þér finnst eitthvað óljóst í þessu“.

Hljóðabelgur (n, kk)  Sá sem hefur hátt.  „Það var fögnuður þegar rafmagnið kom; að losna við þessa árans hljóðabelgi sem dísilvélarnar voru“.

Hljóðalaust (l)  Hávaðalaust; án mótmæla/hávaða.  „Ekki gekk þetta jafn hljóðalust fyrir sig, og við höfðum vonað.  Hann sagðist ekki láta hrútinn af hendi nema að hreppstjóra viðstöddum“.

Hljóðbært (l)  Svo góðar aðstæður að hljóð berst óvanalega langt.  „Við viss skilyrði er svo hljóðbært í víkinni að heyra má á eðlilegt tal manna í Kollsvík handan af Láganúpi“.

Hljóðið í honum (orðtak)  Viðhorf hans.  „Hvernig var hljóðið í honum varðandi þetta málefni“?  „...ekki heyrðist mér þannig hljóðið í karli að þess væri þörf...“  Frás. Jóns Guðjónss. (ÓG; Úr verbúðum í víking).

Hljóður er barnlaus bær (orðatiltæki)  Vísar til þess að börnum fylgir oft nokkur gáski, fyrirgangur eða grátur, sem minna er um hjá fullorðnum.

Hlóðapottur (n, kk)  Pottur sem hentar að nota á hlóðum.  „Stór hlóðapottur úr steypujárni, líklega um 40 lítra, er til á Láganúpi.  Hann var síðast notaður til að sjóða slátur og slang í honum á útihlóðum kringum 1960, en hefur síðustu ár þénað sem blómapottur í garði Sigríðar á Láganúpi“.

Hlóðir (n, kvk, fto)  Eldstæði, hlaðið úr grjóti.  Eldun fyrri tíðar fór að mestu fram á hlóðum, og voru hlóðir í Kollsvíkurbæjum fram undir 1900.  „Hér í Kollsvík voru tvennar hlóðir.  Eldavél kom þó hingað fyrir aldmót.  Á haustin var farið til lyngrifs og rifið upp mikið af lyngi.  Fyrir jólin var tekið allt gamalt lyng sem haft var í rúmbotnum og því brennt, en nýtt látið í staðinn“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn HM).  „Ullarþotturinn fór fram við Torfalækinn.  Vatn var hitað upp að suðu, á hlóðum í stórum potti....“  (FG; Bernskuminningar; Niðjatal HM/GG). 

Hlummur (n, kk)  Sá hluti árar af árabát sem haldið er um þegar róið er.  Árinni var skipt í fernt; hlumm; stokk; legg og blað. Hlummur nefnist sívalur efri endinn, sem um er haldið þegar róið er.  Á minni bátum reri sami maður á bæði borð og hlummurinn var stuttur, en stærri bátar höfðu svonefndar tvíhendisárar; með löngum hlummi sem sami maður hélt um báðum höndum.  (LKr; Ísl.sjávarhættir).

Hlunka (s)  A.  Detta; falla; hlunkast.  „Við megum ekki reka hratt á eftir fénu hér í hlíðinni; annars er hætta á að einhver fari að ryðjast og hlunki niður“.  B.  Heyrast högghljóð/dynkur; dunka.  „Stundum hlunkar í krumma, eins og hann sé að líkja eftir fallandi steini“.  C.  Skjóta.  „Ég hlunkaði á tófuna; en auðvitað var færið alltof langt, svo það var ekki til neins“.

Hlunkast A.  Detta; falla; hlunka.  B.  Ganga þunglamalega;drattast.  „Hann hlunkaðist örþreyttur á eftir fénu“.  „Ætli það sé ekki best að fara að hlunkast af stað“.  „Rendu nú að hlunkast úr sporunum“!

Hlunkast af stað / Hlunkast heim / Hlunkast í áttina / Hlunkast í land (orðtak)  Koma sér af stað í þá átt sem um ræðir.  „Hlunkast í áttina“ merkir oftast það sama og fara heim til sín.  „Þetta er alveg tekið undan; ætli sé nokkuð að gera annað en hafa uppi og hlunkast í land“.

Hlunkur (n, kk)  Erði; þungur hlutur m.v. stærð.  „Taktu undir vélina á móti mér; þetta er firnamikill hlunkur“.

Hlunna (s)  Setja hlunna fyrir bát í setningu.  „Þegar sexæringur var settur niður vestra hlunnaði hálfdrættingur eða annar austurrúmsmaður, en hinn bakaði að aftan ásamt formanni; miðskipsmenn ýttu og studdu um róðurinn, en andófsmenn bökuðu að framan“   (ÓETh Vatnsdal; LK;  Ísl. sjávarhættir III).  Sjá sjósetja.

Hlunnaburður (n, kk)  Setja hlunna fyrir bát.  „Ætlar þú að sjá um hlunnaburðinn strákur“?

Hlunnfarinn (l)  Svikinn í viðskiptum.  „Ég taldi mig heldur betur hlunnfarinn eftir þessi býtti“.

Hlunnindajörð (n, kvk)  Jörð sem hefur ýmis nothæf gæði (hlunnindi), auk beitar; s.s. reka; bjargnytjar; æðarvarp o.fl.  „Láginúpur og Kollsvík höfðu ýmis hlunnindi; reka, mótekju, lyngrif og eggnytjar“.

Hlunnindi (n, hk, fto)  Verðmætir landkostir jarðeignar; sjá auðlind.  Líkast til er orðið dregið af hinni fornu merkingu orðsins hlunnur, sem merkti viðarkefli, rekatré.  Hlunnindi er þá að uppruna sama og reki, enda var trjáreki talin ein mestu hlunnindi jarða meðan viður var af skornum skammti.

Hlunnur (n, kk)  Hjálpartæki til að setja bát í fjöru.  Nauðsynlegt er að hafa hlunna þegar sett er upp í sandfjöru.  Upphaflega merkti orðið trjáviður/trjábolur, og hafa lítil viðarkefli og hvalbein vafalítið verið notuð í Láganúps- og Kollsvíkurverum í byrjun.  Þegar skerðast tók um hvalbein voru þau söguð í flísar/áfellur sem negldar voru á viðarkubba.  Á safninu á Hnjóti er gildingshluttur sem VÖ gróf úr sandi í Láganúpsfjöru.  Hann er þykk fjöl sem á er fest hvalbeinsbút með tveimur viðarokum.  Síðar komu til sögunnar rúlluhlunnar úr járni; líklega uppfinning Ásgeirs Erlendssonar á Hvallátrum (sjá hér síðar).  Á þeim rann mun betur þó þeir væru þyngri í meðförum.  Slíkir hlunnar voru notaðir í Kollsvíkurveri framundir 1970, eða þar til farið var að setja báta á sérsmíðuðum kerrum.  „Við setning voru alltaf notaðir hlunnar, er lagðir voru fyrir bátinn það þétt að jafnan voru tveir undir kjölnum samtímis.  Fyrst voru hlunnarnir bútuð niður hvalrif.  Síðar, er fækka tók um hvalrif, var hvalbeinsflís fest á fjalarbút og klampi negldur yfir báða enda beinsins.  Að síðustu voru svo hlunnar gerðir þannig að járnhjól með ás til beggja enda, er léku í legum, voru boltuð á litla trégrind.  Hjólin snerust þegar kjölurinn, varinn dragi, rann eftir þeim.  Þegar fjöldi manna skipaði sér á bæði borð sama báts, var ekki talin þörf á hlunnum, enda báturinn frekar borinn en dreginn“  (KJK; Kollsvíkurver).  „Hlunnar eru settir fyrir og báturinn settur niður“  (IG; Róðrar úr Kollsvíkurveri; Niðjatal HM/GG).  „Árni var fyrstur að bátnum; stakk í neglunni og leit yfir bátinn; hvort allt væri með.  Við Guðjón lögðum hvalbeinshlunna fyrir aftan bátinn, með um meters millibili.  Svo skvettum við á þá sjó, en við það urðu þeir sleipir“  (ÞJ;  Brimlending í Kollsvík). 
„Fljótlega eftir að við Þórður fengum Kóp (1932) fór ég að velta því fyrir mér á hvern hátt mætti gera setninginn úr sjá og á auðveldari.  Upp úr þessum vangaveltum smíðaði ég keflahlunna úr járni og eik.  Þeir reyndust vel, en entust ekki eins og skyldi, svo ég fór þá með teikningu af þeim í vélsmiðjuna Héðin, og brugðust þeir vel við og smíðuðu sterka og vandaða hlunna sem leystu hvalbeinshlunnana alveg af hólmi.  Ekki varð ég þó ríkur af þessari uppfinningu, enda ekki til þess gert“   (ÁE; Ljós við Látraröst). 

Hlussa (n, kvk)  Sú sem er þung miðað við það sem eðlilegt gæti verið.  „Mikil hlussa er þetta; ég held ég hafi ekki séð stærri skötu“!  Kvenkyns samsvörun við hlunkur.

Hlustaverkur (n, kk)  Verkur/eymsli í hlust/eyrnagöngum.  „Lækkiði nú í þessu andskotans bítlagargi; maður fær hlustaverk af þessum déskotans óhljóðum“!

Hluta (s)  Um það þegar hlutalagsmenn skipta með sér hlutum úr kasti (sjá skipti). 

Hlutafiskur (n, kk)  Fiskur sem skipverji fær í sinn hlut úr sjóferð/róðri.

Hlutalagsmaður (n, kk)  Þeir tveir eru hlutalagsmenn sem eiga sameiginlegt kast þegar afla er skipt (sjá skipti).

Hlutarbót (n, hk)  Uppbót á hlut; utan aflaskipta.  Um gat verið að ræða ýmsan meðafla eða vissa hluta af lúðu.  „Flyðra sem veiddist á flenniskuð var nefnd oddafiskur og var hlutarbót þess sem fyrir því happi varð“ (LK; Ísl.sjávarhættir III; eftir Ó.E.TH Vatnsdal).

Hlutast til um (orðtak)  Skipta sér af; blanda sér í mál.  „Bannaði hann heimamönnum sínum að hlutast til um viðureign þeirra“  (GJ; Frásagnir af Einari Jónssyni í Kollsvík). 

Hlutdrægni (n, kvk)  Það að draga taum eins fremur en annarra; halla á einhvern.  „Formaðurinn var sakaður um hlutdrægni í málinu“.

Hlutdrægur (l)  Ekki hlutlaus; sem stundar hlutdrægni.  „Ætli ég víki ekki sæti; ég gæti talist hlutdrægur“.

Hlutfall (n, hk)  Hlutdeild.  Upprunaleg merking orðsins vísar til skipta á afla; hvernig aflinn fellur á hvern hlut.

Hlutgengur / Hlutgildur (l)  Verður þess að fá heilan hlut í aflaskiptum.  „Ég var að vísu ekki hlutgildur, en átti það sem ég náði.“  (ÁE; Ljós við Látraröst). 

Hlutkesti (n, hk)  Það að kasta hlut/teningum/krónu eða öðru, til að láta tilviljun ráða vali.  „Þeir voru jafnir í kosningum, svo hlutkesti var látið ráða“.  Hlutur er í þessari merkingu af sama stofni og lottó.

Hlutskarpur (l)  Hefur vinninginn; sigrar í happdrætti/hlutkesti; fær mestan/bestan hlut í skiptum.  „Ég varð honum hlutskarpari í þessari viðureign“.  Andstæð lýsing hefur líklega verið í málinu áður; „hlutskarður“, en heyrist ekki nú.  Hinsvegar eimir eftir af henni í orðtakinu að „bera skarðan hlut frá borði“, og merkir upphaflega að hafa ekki sama hlut úr aflaskiptum og aðrir.

Hlutskipti (n, hk)  Örlög; niðurstaða; hlutverk.  „Hann harmaði mjög sitt hlutkipti“.  Dregið af aflaskiptum eins og fleiri orð með sömu byrjun.  Merkir í raun hlutur úr afla.

Hluttekning (n, kvk)  Samúð.  „Hann sagði, fullur hluttekningar, að þetta væri svosem ekki mér að kenna“.  Dæmi voru um að orðið merkti hlutdeild eða hlutgervingu, en svo var ekki í Kollsvík í seinni tíð.

Hlutur (n, kk) A.  Munur.  B.   Aflahlutur, sjá þar.  „Svo leið að heimferð, og eins og ég sagði áðan var hluturinn minn 65 krónur“  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri).

Hlúa (s)  Skýla; veita skjól; ylja.  „Hlúð var að skipbrotsmönnum eftir föngum“.  Sami stofn og „hlýja“.

Hlynna að (orðtak)  Hlú að; hagræða; veita hjálp; liðsinna. „Ég reyndi að hlynna að sjúklingnum eins og best ég gat“.  Upprunaleg merking orðtaksins er að setja hlunna fyrir bát.

Hlynntur (l)  Hliðhollur; jákvæður; samsinna.  „Ég er þessari niðurstöðu mjög hlynntur“.  Upprunaleg merking er að koma með hlunna eða aðstoða við hlunnaburð þegar bátur er settur.

Hlýða á (orðtak)  Hlusta á; heyra.  „Margir hlýddu andaktugir á ræðu prests, en öðrum rann sýnilega í brjóst“.  „Jól í bernsku minni voru hátíðleg haldin þannig að á aðfangadag kl sex var allt heimilisfólkið samankomið við útvarpstækið að hlýða á aftansöng“  (ÖG; Glefsur og minningabrot). 

Hlýða yfir (orðtak)  Hlusta eftir upplestri/svörum; halda próf yfir einhverjum.  „Þegar ég þóttist vera búinn að lesa það sem mér var sett fyrir af heimanámi, þá hlýddi Halldóra amma mér yfir og var óbág á að láta mig endurlesa ef þess þurfti með“.

Hlýindakafli (n, kk)  Tímabil hlýviðris.  „Það kom góður hlýindakafli um páskana en svo kólnaði aftur“.

Hlýindalegur (l)  Útlit fyrir hlýindi.  „Ekki finnst mér hann neitt hlýindalegur í norðrinu núna“.

Hlýindatíð / Hlýviðri (n, kvk)  Hlýtt í veðri.  „Það fer nú að sjá fyrir endan á þessari hlýindatíð, samkvæmt spánni“.  „Það munar um að fá svona hlýviðri á þessum tíma; það grynnkar þá á snjóalögunum aðeins“.

Hlýja (n, kvk)  Hiti.  „Birta og hlýja höfðu sitt að segja þegar grafa þurfti úr sjó sem tók á miðjan upphandlegg...“  (KJK; Kollsvíkurver; um að „fara í Bug“).

Hlýlegheit (n, hk, fto)  Hlýja; innileiki; ástúð.  „Þau hafa einatt sýnt okkur hlýlegheit“.

Hlýrarek (n, hk)  Þegar hýra rekur á land í stórum stíl.  Um það finnast þó ekki aðrar heimildir en þessi;  „Ennfremur ber að geta þess að á útmánuðum, þegar ís fór með landi, hafði alltaf þó nokkuð hlaupið á land, oft lúða, þó nokkur björg, og var þessa reks miklu betur gætt en áður fyrr, til dæmis hlýrareks í Útvíkum í góustraumunum (góuginum), en af þeirri fisktegund einni voru stundum stærðarkasir á Hvallátrum og Breiðavík...  Með komu togaranna, svona um og eftir 1890, hurfu þessi hlunnindi (hlýrarekið) með öllu.  Hlýrinn virtist koma upp að ströndinni samtímis eða með silungstegund er gekk í árnar á mótum febr, og marsmánaðar.  Gengu torfurnar þétt með landi.  Ef stórbrim var á, varð hlýrinn fyrir því að sandur fór í tálknin svo að hann barst með brimöldunni á land.  (Sögn Sigmundar Hjálmarssonar, en hann var í Breiðavík árin 1860-1868.  Hann fór sjálfur síðast í hlýrafjöru í Skápadal og Vesturbotni 1882...með þrjá hesta klyfjaða.. en af Brúðgumaskarði mátti sjá til 10 hestalesta, ýmist á leið í Útvíkur eða á heimleið).  Þetta er ein af mörgum matarholunum í Rauðasandshreppi til forna, sem gerðu almennan sult þar nær óþekktan...“  (BÞv; Örn.skrá Sauðlauksdals).

Hlýraroð (n, hk)  Roð af hlýra var stundum notað, m.a. í skó.  Þótti mörgum þeir fallegri en úr steinbítsroði.

Hlægilega (ao)  Sem unnt er að hlæja að; skemmtilega.  „Þetta er alveg hlægilega einfalt; ef maður kann það“!

Hlægja (s)  Kæta; vekja hlátur. „Það hlægir mann stundum hvað þeir geta verið vitlausir“.

Hlægja á (einhverjum) hver spjör (orðtak)  Einhver er ofsakátur/ í mjög góðu skapi.  „Það hló á honum hver spjör eftir að hann heimti hrútana“.

Hlægja hugur í brjósti (orðtak)  Vera öruggur með sig /sigurviss; vera í góðu skapi.  „Veðrið var með besta móti og mönnum hló hugur í brjósti í þessari fyrstu alvöru eggjaferð vorsins“.

Hlægja niðri/ofaní sér (orðtök)  Hlægja ekki upphátt; hlægja í lágum hljóðum.  „Ég hló dálítið niðrí mér þegar prestur fór að tala um þessa guðlausu syndara sem ættu vísa vítisvist fyrir að mæta ekki í kirkju“.

Hlöðubora / Hlöðugrýta (n, kvk)  Lítil/þröng hlaða.  „Hlöðuboran tók ekki mikið, svo á miðjum vetri varð hann að bera heyið í pokum úr stærri hlöðunni“.  „Hann er nú fljótur að fylla þessa hlöðugrýtu“.

Hlöðudyr (n, kvk, fto)  Göngudyr á hlöðu.  Ekki notað um töðugöt, sem hey var sett innum.

Hlöðuhurð (n, kvk)  Hurð fyrir hlöðudyrum.  Ekki notað um töðugöt; fyrir þeim voru hlerar.

Hlöðutóft (n, kvk)  A.  Tóft sem notuð er til geymslu á heyi; einungis veggir og þá tyrft yfir heyið að loknum heyskap.  B.  Tóft af hlöðu sem þak hefur verið á.  Þannig hlöðutóft má m.a. sjá neðarlega á Grundum.

Hlökkunarefni (n, hk)  Það sem hlakkað er yfir.  „Það er lítið hlökkunarefni ef hann er að leggjast í norðan“.

Hnaka (s)  Um bát; taka niðri.  (Orðasafn Ingvars Guðbjartssonar).

Hnakkaband (n, hk)  A.  Lína sem fest er í hnakka akkeris og liggur í flot á yfirborði; ætluð til að ná akkeri úr botnfestu og/eða ná því upp ef legufærið slitnaði.  B.  Lína sem fest er í afturhluta kúfiskplógs og notuð er til að lyfta plógnum af botni (sjá kúfiskur).

Hnakkadramb (n hk)  Húðin á hnakka mannesku/dýrs.  „Kötturinn beit í hnakkadrambið á kettlingnum og bar hann aftur upp í körfuna“.  „Ég skal aldeilis taka í hnakkadrambið á honum“!

Hnakkafletja (s)  Sérstök aðferð við flatningu fisks (sjá flatning fisks).  „Þessi aðferð var víða tekin upp, svo telja mátti hana nokkuð algenga um síðustu aldamót, einkum þegar um haustveiddan fisk var að ræða.  Hnakkaflattur fiskur, sem lítið tognaði á rá meðan hann harðnaði, varð þykkari í sér en kviðflattur og verkaðist betur ef hann var hjallhertur“  “  (LK; Ísl. sjávarhættir IV).  Líklega hefur þessi flatningsaðferð ekki mikið verið notuð í Útvíkum, þar sem þorskur var verkaður og seldur sem saltfiskur á síðari tímum verstöðu. 

Hnakkafiskur (n, kk)  Hnakki; krummafiskur; kúlufiskur; fiskvöðvi ofaná krummabeini þorskhauss (sjá þar).  Fylgir stundum fiskinum sjálfum þegar hausað er, en var annars kroppaður úr hertum hausum.

Hnakkakerrtur / Hnarreistur (l)  Sperrtur; reigingslegur; borubrattur.  „Hann var ekki svona hnakkakerrtur þegar hann kom með í land með öngulinn í rassinum úr síðasta róðri“.

Hnakkaroð (n, hk)  Roð af fremri hluta steinbíts, sem notað var til að reka í skó.  „Síður rifnaði út úr varpinu á skóm skó úr hnakkaroði en dylluroði“ (sjá roðskór).

Hnakkaspik (n, hk)  Spikið aftan í hnakka á sviðahaus.  „Mér finnst hnakkaspikið herramannsmatur“.

Hnakkstikk (n, hk)  Bragð sem notað er til að festa band/lykkju upp á krók, þannig að síður renni framaf.

Hnakkastofn (n, kk)  Hnakkahluti lúðu sem búið er að stofna.

Hnakkastykki (n, hk)  Það fiskstykki sem næst er haus, þegar fiskur er skorinn til suðu“.

Hnakkasvipur (n, kk)  Útlit manneskju, séð aftanfrá.  „Hann sat fremst í salnum, en ég þekkti hnakkasvipinn“.

Hnakkatak (n, hk)  Tak aftantil á höfði/hálsi. Sjá steinbítstak.

Hnakki (n, kk)  A.   Aftari hluti á höfði manns/skepnu.  B.  Neðsti hlutinn á akkeri.  Útúr hnakkanum ganga flaugar og uppaf honum leggur akkerisins.

Hnakkmiði /  Hnappmiði / Drekahnakki (n, kk)  Dufl/ból sem fest er með færi í hnakka akkeris/dreka, til að unnt sé að ná því upp ef það festist eða ef legufæri/stjórafæri slitnar.  Hnappmiði er sennilega hljóðbreyting á orðinu hnakkmiði sem er gamalt í málinu.  Líklega hefur það fyrrnefnda verið meira notað í Útvíkum.  (LK; Ísl. sjávarhættir IV; heimildir ÞJ og RÍ). 

Hnakkrífast (s)  Þræta af miklum móð; rífast/deila með hávaða.  „Þeir voru farnir að hnakkrífast um þyngdina á hrútnum þegar ég bauðst til að sækja reisluna og vigta hann, til að útkljá málið“.

Hnakktaska (n, kvk)  Taska sem fest er á hnakk á hesti til flutninga.  „Kitti í Hænuvík sá um póstferðir um Útvíkur.  Í upphafi var hann á hestum, og reiddi póstpokana í hnakktöskum.  Síðar fór hann um á ferguson traktor og síðast á villisjeppa“.

Hnalla (s)  Þjappa; slá saman.  „Grjótið var hnallað niður í púkkið með sleggju“.

Hnalla niður (orðtak)  A.  Um bát; taka niðri; hnaka.  B.  Slá niður staur með sleggju/hnalli.

Hnallur (n, kk)  A.  Kylfa; áhald til að rota steinbít eða hákarl.  B.  Trjábútur; stubbur sem nota má t.d. sem sæti eða fjalhögg.

Hnappa saman (orðtak)  Reka saman í hóp; hópast saman.  „Féð hefur hnappað sig saman við tóftina í élinu“.  „Það er öngvanvegin gott að hnappa fénu svona saman meðan lömbin eru ekki orðin stærri“.

Hnapphelda (n, kvk)  A.  Haft sem hestar voru heftir með til að auðveldara væri að ná þeim.  B.  Hólf/aðhald fyrir hesta.  „Þessir garðar (við Sauðlauksdalsvatn) voru hlaðnir... sem hnapphelda fyrir hesta“  (SJTh; Örn.skrá Sauðlauksdals).  Ekki er vitað til að síðari merkingin hafi verið viðhöfð annarsstaðar.  C.  Gæluheiti yfir hjónaband.  „Það hlaut að fara svo að hann lenti í hnappheldunni, fyrr eða síðar“.

Hnappsitja (s)  Halda fé í þéttum hópi/hnapp í yfirstöðu.  „Passaðu að hnappsitja ekki féð; láttu það dreifa sér“.

Hnappur (n, kk)  A.  Tala; kringla til að hneppa fatnaði.  B.  Þéttur fjárhópur.  „Féð var allt komið í hnapp við fjárhúsvgginn í óveðrinu“.

Hnarreistur (l)  Um mann/skepnu; með reist höfuð; hnakkakerrtur; borubrattur.   „Ég held þú getir gengið hnarreistur frá þessu verki; þú stóðst þig vel“.

Hnaus (n, kk)  Köggull/kökkur.  „Ef vel gekk gátu mógrafir orðið meira en mannhæð á dýpt, og var þá orðið býsna erfitt að kasta hnausum upp á bakkann“  (ÖG; Vorverk og heyannir; Niðjatal HM/GG). 

Hnausagaffall / Hnausakvísl (n, kk)  Áhald/amboð sem ætlað er til að taka upp hnausa af jarðvegi/taði/mó og lyfta þeim um set; stutt sterk kvísl með mörgum álmum; rúnnuðum eða flötum, og oft höldu á skaftendanum.

Hnausþykkur (l)  Mjög þykkur/seigfljótandi.  „Mér verður ekki kalt í svona hnausþykkri lopapeisu“.  „Grjónagrauturinn var svo hnausþykkur að við lá að ég bæði um hníf og gaffal“.

Hnefafylli (n, kvk)  Eins og mest kemst í höndina/greipina kreppta; hnefi. 

Hnefagat (n, hk)  Gat á stærð við krepptan hnefa manns; hnefastórt gat.  „Þakið var orðið fjári ryðgað; jafnvel allt uppí hnefagöt“.

Hnefagrjót / Hnefasteinn (n, kk)  Steinn, svipaður hnefa fullorðins manns að stærð; hnefastór hnullungur.  „Gott er að hafa hnefasteina innanum í hleðslunni, þar sem við á“.  „Það hafði hrunið dálítið á veginn, en það var mest hnefasteinar og kastgrjót sem ég henti fyrir kant“.

Hnefaréttur (n, kk)  Réttlæti sem byggir á ofbeldi/ því að hinn sterkasti ráði.  „Í fyrstu nokkrir herskáir víkingar, sem engin lög eða réttlæti þekktu nema hnefaréttinn“  (EG; Vakandi æska). 

Hnefastór (l)  Á stræð við krepptan hvefa manns.  „Hann sagði að sum höglin hefðu verið hnefastór“.

Hnefatafl / Hneftafl (n, hk)  Tafl sem spilað var fyrr á öldum, líklega vinsælast á 11. og 12. öld.  Líkt og önnur taflspil er hnefatafl líklega upprunnið úr hernaði Kelta og/eða Rómverja, en Víkingar stunduðu það mikið og dreifðu því um sín yfirráðasvæði; s.s. Ísland, Bretland, Írland og Lappland.  Í Wales er nafn spilsins enn „Tawlbwrdd“; sama orð og „taflborð“.  Spilað var á ferhyrndu reitaborði með 9 reitum á kant.  Hneftafl gengur út á það að kóngur á að reyna að komast undan með fámennt lið sitt, frá fjölmennara liði andstæðinganna.  Margar upphafsstöður kunnað að hafa verið notaðar, en þetta er ein:  Kóngurinn var í miðju, umkringdur 8 hvítum leikmönnum, en á miðjum hliðum voru 16 svartir leikmenn.  Kóngurinn átti að reyna að komast út í eitt horn borðsins með aðstoð hvítu mannanna, en þeir svörtu áttu að reyna að umkringja hann.  Kóngur var alltaf hafður tvöfalt hærri en aðrir skákmenn, og oftast var hann einn skorinn í mannsmynd eða goðamynd. Talið er að nafn hans hafi verið hnefi, og af honum dragi spilið nafn sitt.   Í Kollsvík fannst í kartöflugarði taflmaður skorinn úr tönn, líklega uppúr aldamótunum 1900.  Hákon Jónsson gaf hann Þjóðminjasafninu.  Taflmaðurinn er 3,7x2,1x1,3cm að stærð, eftirlíking heldri manns með töluvert skegg; hárið stýft um eyrun; kolllágur barðastór hattur á höfði; í aðskorinni einhnepptri treyju; buxur pokandi að ofan en aðskornar á leggjum; gengur við staf.  Líklegt er að þessi maður sé úr hnefatafli, og þá líklega kóngur; enda ekki ósvipaður öðrum slíkum.  Í bænum Fetlar á Hjaltlandseyjum hefur á síðustu árum verið efnt til heimsmeistaramóts í Hneftafli.

Hneif (n, kvk)  Lúðu-/ hákarlsöngull; krókur á haukalóð.  Stundum var talað um að „leggja fram hneifar“ þegar lögð var haukalóð til lúðuveiða.   Runnið af sama orðstofni og hnífur. 

Hnekkja (s)  Ómerkja; hindra.  „Úrskurði formannsins treysti sér enginn til að hnekkja“.

Hneppa (s)  A.  Festa saman með hnöppum.  „Þú þarft að hneppa skyrtunni betur“.  B.  Reka saman í hóp/hnapp.  „Við skulum reyna að hneppa féð hér í girðingarhornið til að handsama þá aðkomnu“.

Hneppi (n, hk)  Lítið fang af heyi.  „Það væri í lagi að bæta einu hneppi í gjöfina hjá gemlingunum“.

Hneykslaður (l)  Misboðið; fullur undrunar og skammar.  „Hún var hneyksluð á orðbragðinu“.

Hneykslanlega (ao)  Svo að hneykslar; til skammar/hneykslunar.  „Alveg finnst mér hneykslanlega að þessu staðið; hvenær ætla menn að temja sér heiðarleg vinnubrögð í þessu félagi“?!

Hneykslanlegur (l)  Sem unnt er að hneykslast á.  „Mér finnst þetta bara hneykslanlegur fjandi“!

Hneykslast (s)  Vera misboðið; fjargviðrast; þusa í vandlætingu.  Oft með „á“ á eftir.  „Nágrannarnir hneyksluðust mjög á þessu tiltæki“.  „Ég ætla að gefa þeim tilefni til að hneykslast ærlega“!

Hneykslunargjarn (l)  Vanur/gjarn á að hneykslast/ofbjóða.  „Kjósendur hérlendis eru ekki eins viðkvæmir og hneykslunargjarnir gagnvart sínum þingmönnum og erlendis tíðkast“.

Hneykslunarhella (n, kvk)  Hneykslunarefni; tilefni hneykslunar.  Orðið heyrðist notað vestra eins og annarsstaðar.  Svo furðulegt sem það er þá finnst hvergi í fórum hinna lærðu málspekinga að tilraun sé gerð til að leita uppruna á þessari myndlíkingu.  Hér er sú tilgáta sett fram að orðið vísi til hellu í bæjarhlaði sem annaðhvort sé illa lögð eða beri vott um sóðaskap.  T.d. að þar sé blóð eftir slátrun eða hlandpollur eftir morgunmigu.

Hneykslunartónn (n, kk)  Tóntegund sem gefur til kynna hneykslun/vandlætingu.  „Þeim hæfir nú lítið að tala í hneykslunartón um þetta, sem sjálfir hafa staðið fyrir mun meiri hneykslismálum“!

Hnégras (n, hk) Gras sem er svo sprottið að nær í hné; hnéhátt gras.  „Neðsta sléttan er orðin kafloðin; þar er víða komi hnégras“.

Hnéhár (l)  Sem nær upp í hné á vöxnum manni.  „Þarna í lautunum er víða hnéhá stör“.

Hnésbót (n, kvk)  Dældin aftanvið hné á mannsfæti, aftantil á hnjáliðnum.  „Strákurinn var snar í snúningum og tókst að skjótast afturfyrir karlinn og spyrna í hnésbætur hans svo hann féll við.  Þá var björninn unninn“.

Hnésnjór / Hnédjúpur snjór (n, kk)  Um snjódýpt; snjór sem nær mönnum í hné.

Hnédýpt (n, kvk)  Dýpt vatns/sjávar/snjóa; nær uppá hné á vöxnum manni.  „Það er allmikill snjór kominn víða á leiðina, og nær sumsstaðar hnédýpt“.  Annarsstaðar virðist þekkt hnédýpi.

Hnik (n, kvk)  Mjög lítið frávik; smá hliðrun.  „Það er ekki að sjá minnsta hnik á þessu ennþá“.

Hnikað (l)  Fært örlítið; mjakað.  „Hann var harðákveðinn í þessu; hans ákvörðun varð ekki hnikað“.

Hnikra (s)  Hnika; færa/mjaka örlítið til.  „Getum við ekki hnikrað stóra steininum örlítið, svo hann verði betri undirstaða í veggnum“?

Hnippa í með (orðtak)  Minna á; áminna.  „Hnipptu í mig með þetta á morgun, ef ég skyldi gleyma mér“.

Hnipra sig saman (orðtak)  Kreppa líkamann saman; hjúfra sig; vera í hnút.

Hnitakerfi (n, hk)  Kerfi til staðsetningar/miðunar/stærðargreiningar, þar sem staða punkts er ákvörðuð með afstöðu hans til tveggja eða þriggja ímyndaðra ása þar sem stefna eins ássins er þvert á hina.  Dæmi um hnitakerfi eru t.d. bauganet jarðar og x-y kerfi (föll) í ýmiskonar stærðfræði.

Hnitmiða (s)  Miða nákvæmlega á mark/takmark.  „Nú er að sjá hvað þú hefur verið nákvæmur með að hnitmiða fuglagerið áðan; hér ættum við að hitta í snarvitlausan fisk“.

Hnífaburður (n, kk)  Það að vera með hníf á sér.  „Skildu nú vasahnífinn eftir heima; það eru engir mannasiður að vera með hnífaburð í kirkju“!

Hnífadrægt (l)  Um siglingu; miðar ekki áfram vegna veðurs/straums; tommar ekki á móti veðrinu.  Sögnin „ódrægt“ og „mótdrægt“ var þekkt annarsstaðar um barning móti straum-/vindreki en í Kollsvík virðist sambærileg lýsing vega „hnífadrægt“ þegar ekki gekk meira en hnífsblaðsþykkt í hverju áratogi.  Hvorugt orðið heyrðist í seinni tíð að frátöldu þessu hljóðdæmi:  „ Þeir fóru af stað í ágætis veðri; voru komnir á mið og búnir að fá einhvern lítilsháttar fisk.  Þá setti á suðaustan moldbyl og hvassviðri, og það var alveg hnífadrægt í land. Þeir fóru nú af stað og reyndu að berja á móti veðrinu.  Þá var báran strax svo mikil að báturinn varði sig ekkert.  Þá tóku þeir það ráð að sigla og ætluðu að reyna að hitta á Kópinn.  Það var eina landvonin hjá þeim.  En þegar þeir höfðu litla stund siglt þá sjá þeir enskan togara...“  (TÓ; upptaka á Ísmús 1978; um sjóhrakninga Valdimars bróður hans og þriggja annarra).  Sjá drægt.

Hnífaherfi (n, hk)  Tvær gerðir voru einkum notaðar af herfum til að herfa upp jarðveg í byrjun sléttugerðar um miðja 20. öld; diskaherfi og hnífaherfi.  Hnífaherfi eru með fjölda hníflaga blaða á hverjum öxli, sem ganga niður í jarðveginn og stinga hann upp, líkt og með skóflu, þegar herfið er dregið.  Hnífaherfi hvolfdi lengi utanvið Gilið á Láganúpi, en ekki höfðu menn verið ánægðir með notkun þess.

Hnífbrók (n, kvk)  Bredda; stór hnífur.  „Ég þyrfti að fara að brýna þessa hnífbrók, hún er alveg hætt að bíta“.

Hnífbusi (n, kk)  Hnífur.  „Lánaðu mér nú hnífbusann; ég gefst upp á þessum árans netahnút“.

Hnífjafnt (l)  Alveg jafnt; jafnmikið; jafnstórt; jafnfljótt o.fl.  „Þeir urðu hnífjafnir í kapphlaupinu“.

Hnífkutti (n, kk)  Gæluorð yfir hníf; stuttur hnífur.  „Réttu mér hnífkuttann“.

Hníflaus (l)  Ekki með hníf á sér.  „Fáir eru eins ósjálfbjarga og hníflaus maður“.  Hníflaus maður er líflaus.

Hníflaus maður er líflaus maður (orðatiltæki)  Sú speki er auðskilin þeim sem fæst við sveitarstörf og sjómennsku að fyrri tíðar hætti.  Vasahnífur ætti að vera sjálfsagður í vasa sérhvers vinnandi manns.

Hnífsbragð (n, hk)  Handarhreyfing með hníf.  „Það þurfti ekki nema tvö hnífsbrögð til að losa bátinn frá“.

Hnífskinn (n, kvk)  Annar helmingur hnífskafts.  Einkum notað um samsett hnífskaft, t.d. á vasahníf.

Hnífskorið (l)  A.  Skorið sundur með hníf.  „Þeir hafa skorið í sjó hjá okkur bölvaðir; ég sé ekki betur en þinirnir séu hnífskornir!  B.  Sléttur; jafn.  Sumsstaðar standa Garðarnir svo vel eftir þennan langa tíma að þeir eru líkt og hnífskornir“.  C.  Útilokað; af og frá.  Það er alveg hnífskorið að ég komist með ykkur“.

Hnífurinn gengur ekki á milli (orðtak)  Um samheldni; óaðskiljanleg(ir).  „Samkomulag þeirra fóstbræðra í Botni gat komið ókunnugum spánskt fyrir sjónir.  Annaðslagið rifust þeir eins og hundur og köttur, en hina stundina gekk ekki hnífurinn á milli þeirra“.

Hníga í ómegin (orðtak)  Missa meðvitund; verða meðvitundarlaus.  Sjá ómegin.

Hníga til viðar (orðtak)  Um sól; lækka á lofti; hverfa bakvið sjóndeildarhring; ganga til viðar.  „Sól var hnigin til viðar og orðið skuggsýnt“.  Vísar til þess að sól hverfur á bakvið skóg.  Það bendit til þess að orðtakið sé upprunnið í Noregi eða sunnanlands, þar sem skóglendi er/ hefur verið í norðri.

Hnísa (n, kvk)  A.  Hvaltegund; ; Phocoena phocoena; smávaxnir tannhvalir; stundum nefnd höfrungur, en hann er í raun önnur tegund.  Hnísan er minnsta hvaltegundin við Ísland; verður mest tæpir 2 m á lengd og um 70 kg.  Dökkgrá ofan; hvít á kviði.  Lifir einkum á smáfiski.  Algengt er að hnísur séu komnar að bátnum um leið og komið er fram á Víkina, og fylgi honum eftir meðan hann er á siglingu; stökkva þá gjarnan uppúr sjó og leika sér í kringum bátinn.  Nokkuð er algengt að hnísur drepist í hrognkelsanetum.  Kjöt af þeim var vanalega hirt, væri það nýtt og unnt að láta blæða úr því.  B.  Hluti í stefni báts; sveigjan frá kili í stefni.  Var oftast höfð úr eik.

Hnjaka (s)  Mjaka; mutra; færa örlítið úr stað.  „Við gátum hnjakað bjarginu nægilega frá til að bíllinn komst“.

Hnjákollur (n, kk)  Hné.  „Mér finnst þetta enginn búningur á stelpugopanum; í ermalausum bol og pilsið heilaveginn uppfyrir hnjákolla“!

Hnjóð /  Hnjóðsyrði (n, hk)  Lastmæli; illmæli/ slæmt orð um manneskju; hnjóð.  „“Aldrei hraut henni úr munni hnjóðsyrði í garð nokkurs manns“.   „Það er óþarfi að hafa uppi eitthvað hnjóð í hans garð“.

Hnjóða (s)  A.  Upprunaleg merking er að hnoða ró á bátsaum við bátasmíði.  B.  Agnúast; atyrða.  „Það er óþarft að hnjóða í þessa ágætu manneskju“.  „Tuddinn reyndi ítrekað að hnjóða í hann“.

Hnjóska (n, kvk)  Hnútur; hnýði; ójafna.  „Fóturinn greri eftir brotið en eftir sat þó greinileg hnjóska“. 

Hnjóskóttur / Hnjúskóttur (l)  Með ójöfnum; hnútóttur.  „Það þýðir ekki að aka hratt með heyvagninn í hnjóskóttu túninu“.  „Ári er túnið orðið hnjúskótt af puntinum“!

Hnjótur / Hnjúkur (n, kk)  Áberandi hæðir í landslagi.  Merking beggja er sú sama, en hnjótur er mun algengara í Kollsvík og nágrenni; bæði sem örnefni og almennt um kennileiti.  Stóri-Hnjótur er hæð neðan Stóravatns í Vatnadal og Hnjótur er bær í Örlygshöfn.

Hnjúskur / Hnúskur (n, kk)  Ójafna; hnútur; hnýði; hnaus.  „Hér þyrfti að stinga upp hnjúskana og slétta flötina“.  Báðar orðmyndir eru notaðar og réttar.  Sjá grashnjúskur/grashnjúskur.

Hnoð (n, hk)  A.  Tusk; hnjask; það að þæfa/þvæla/kreista eitthvað.  B.  Nagli úr deigu járni sem notaður er til að festa saman tveimur eða fleiri plötum; t.d. ljáhnoð.  C.  Leirburður; bragleysa; illa kveðið ljóð/kvæði.

Hnoða saman (orðtak)  Yrkja vísu. „Þá voru nokkrir sem fengust við að hnoða saman stökum.  Sumir voru hagmæltir, sem kallað var, en ýmsir aðrir gátu gert lýtalausar vísur að rími og stuðlum“ (KJK; Kollsvíkurver).

Hnoðakönguló (n, kvk)  Lycosidae; algengasta ætt köngulóa á Íslandi, en hér lifa af henni 5 tegundir; skógarkönguló, hin eiginlega hnoðakönguló, mýrakönguló, heiðakönguló og laugakönguló.  Tegundin hnoðakönguló (Pardosa palustris) er algengust af þessari ætt.  Hún er með brúnan, langröndóttan frambol; kann best við sig í þurru mólendi, melum og klungri.  Er af ætt föruköngulóa, en þær elta bráðina uppi en spinna sér ekki vefi.  Sést oft á spretti í mólendi að sumarlagi, gjarnan með eggjasekk eða unga á baki.  Hnoðaköngulóin er þó ekki sú könguló sem mest ber á í Kollvík og nágrenni; þar ber mest á vef krossköngulóar, sem algengt er að sjá í gjótum og holum.

Hnoðhamar (n, kk)  Hamar sem notaður er m.a. til að hnoða járnhnoð.  Heiti hamarshaussins eru munni, þeim megin sem slegið er, en skalli að aftan.  Hnoðhamar er oft með kúlu á skallanum, en ekki klauf.

Hnoðskáld (n, hk)  Fremur lélegt skáld; skáld sem þvingar vísu í formið, þannig að úr verður leirburður/hnoð.

Hnoðsnjór (n, kk)  Troðslusnjór.  Snjór sem klessist saman undan þrýstingi.  Hnoðsnjór er vinsæll hjá börnum í snjókarlagerð, snjókast o.fl.  Með leikni má aka bíl í nokkuð þykkum hnoðsnjó; hæfilega þéttum, og um hálsa og hlíðar í Rauðasandshreppi óku menn oft mánuðum saman á þannig brautum, sem oft voru utan vega.

Hnokkabragð (n, hk)  Hestahnútur; skutilbragð.  „Settu svo hnokkabragð á staurinn; það heldur“.

Hnokkatré (n, hk)  Bogar/vængir utanum snældu á rokk.  Á hnokkatrénu eru hnokkarnir sem bandið rennur upp þegar spunnið er, áður en það vinst upp á snælduna.

Hnokki (n, kk)  A.  Krókur á halasnældu.  B.  Krókur/hak á hnokkatré á rokk.  C.  Lykkja á enda ráar í seglabúnaði báts.  D.  Í líkingum; gæluorð á barni; stelpuhnokki; strákhnokki. 

Hnos (n, hk)  Hnoð; umstang.  „Mér finnst það óþarft hnos með hrútkvikindið að fara með hann á skilarétt ef nærtækara er að koma honum til eigandans“.

Hnosa (s)  Hnoða; þoka; paufast með.  „Mér tókst að hnosa þessu upp fyrir flæðarmál“.

Hnosast með (orðtak)  Hnoða; þæfa.  „Hundurinn bítur þig ef þú heldur áfram að hnosast svona með hann“.

Hnoss (n, hk)  Happafengur.  „Ég er á sextugsaldri, og silfra tekið hár/ en samt ég vildi hamingjunnar leita.  Því piparkerling hef ég verið alltaf þessi ár/ en ætla að finna hnossið upp til sveita“  (DÓ/ÖG; Bónorðsförin).  Líklega stofnskylt sögnunum að „hnjóða“ og „hnubba“ og nafnorðinu „hnaus“.

Hnossgripur (n, kk)  Kjörgripur; afbragðs góður gripur/hlutur.  „Þessi byssa er algjör hnossgripur; létt á höndum og fer vel með“.

Hnossgæti (n, hk)  Góðgæti; mjög góður matur.  „Þetta þykir mér algjört hnossgæti“.

Hnotast (s)  Rífast; kíta.  „Enn eru þeir farnir að hnotast út af þessu endalausa þrætumáli“.

Hnubb (n, hk)  Léttur árekstur.  „Ertu skrámaður eftir þetta hnubb við bókahilluna“?

Hnubba (s)  Ýta við; stanga létt.  „Heimalningurinn kom og hnubbaði í mig; heimtaði sinn pela tafarlaust“.  Oftar notað hnibba.

Hnuðla (s) A.  Hnoða; þæfa.  B.  Velkjast í vafa; slá úr og í; bræða veðrið.  „Það þýðir ekki að vera að hnuðla á þessu lengur; annaðhvort róum við eða verðum í landi“!   (Orðasafn Ingvars Guðbjartssonar).

Hnugginn (l)  Hnípinn; niðurdreginn; dapur.  „Hversvegna ert þú svona hnugginn, greyið mitt“?  „Ég var nú svona í huganum hnuggin bæði og reið./  Hnjótsheiði ég lagði undir fótinn./  Ég vildi ekki gefast upp, þó grýtt væri mín leið/ því gatan stefndi beint á Örlygshnjótinn“  (DÓ/ÖG; Bónorðsförin). 

Hnullungsgrjót / Hnullungur / Hnullungssteinn (n, kk)  Meðfærilegur steinn, nokkuð misjafn að stærð; frá hnefasteinum upp í stórgrýti.  „Það var hnullungssteinn að koma aftan að okkur“  (ÁH; Útkall við Látrabjarg). 

Hnupla (s)  Bísa; stela; taka.  „Ég hnuplaði frá þér bókinni í gær, til að klára að lesa hana“.  Notað í léttvægari/sakleysislegri merkingu en stela eða ræna.

Hnuplóttur (l)  Þjófóttur; gjarn á að stela; taka ófrjálsri hendi.  „Varaðu þig á karlinu; hann á það til að vera dálítið hnuplóttur“.

Hnus (n, hk)  Þefur; nas.  „Vertu nú ekki að þessu hnusi af matnum; settu þetta bara í andlitið á þér“!

Hnusa (s)  Lykta; þefa.  „Kýrnar hnusa varla af þessu heyi“.

Hnusast í (orðtak)  Frýnast í; snuðra í; garfa í; inna eftir.  „Ég hef verið að hnusast í þessu máli að undanförnu, og komist að ýmsu merkilegu“.

Hnuss (n, hk)  Fuss; hljóð sem lýsir fyrirlitningu/vanþóknun.  „Ég fékk engin viðbrögð nema hnussið“.

Hnussa í (orðtak)  Heyrast vandlætingar-/fyrirlitningarhnuss yfir.  „Það hnussaði bara í karlinum þegar ég spurði hvort hann ætlaði ekki að kjósa“.

Hnussandi yfir (orðtak)  Hneykslast á/ sýna fyrirlitningu með hnussi.  „Kerlingarnar voru eitthvað hnussandi yfir vísunni; þótti hún víst dálítið klúr“.

Hnutla (s)  Mjólka kú; einkum þegar lítið er í henni eða í lok mjalta; tutla; hreyta.  „Ætli það verði nú ekki að hnutla eitthvað úr henni núna þó hún sé alveg að geldast“.

Hnúfa (n, kvk)  Lítil mishæð; lítill boði.  „Báturinn steytti á hægri ferð uppá lítilli hnúfu þar í yfirborðinu“.

Hnúskóttur (l)  Ósléttur; kekkjóttur; með hnúskum.  „Nýræktin varð dálítið hnúskótt, en hún jafnar sig“.

Hnúskur (n, kk)  Kökkur; hnaus.  „Það þarf að tína stærstu hnúskana úr beðinu“.

Hnúta (n, kvk)  A.  Liðamót.  B.  Svert bein.  „Seggur nú af syfju frí/ sínu ráði hastar:/  Hellisbúans eina í/ auga hnútu kastar“ (JR; Rósarímur).  C.  Í líkingamáli; skætingur; ónot sem hreytt er í viðmælanda.

Hnútasnæri (n, hk)  Snæri/lína/band alsett hnútum; snærisflækja.  „Skelfilega leiðist mér þetta hnútasnæri sem hann notar til að loka hliðinu“.

Hnútukast (n, hk)  Skattyrði; skammir; skætingur.  „Nokkuð var um deilur og hnútukast á fundinum“.

Hnútur (n, kk)  A.  Bragð á þræði/taug/kaðli.  Til eru fjölmargir hnútar; flestir hafa þann tilgang að mynda festu með tauginni.  T.d. rembihnútur; réttur hnútur; flagghnútur; netahnútur; áttuhnútur; pelastikk o.fl.  B.  Mælieining hraða, einkum á sjó.  Einn hnútur jafngildir einni sjómílu (1.852 m) á klukkustund.

Hnútusending (n, kvk)  Skammir; illyrði; skens.  „Þessi óvænta hnútusetning utan úr sal kom flatt upp á frambjóðandann“

Hnyðja (n, kvk)  Trjárót.  „Iðulega rekur hnyðjur á fjörur í Kollsvík; bæði smáar og stórar“.

Hnyðra (n, kvk)  Hnáta; lítil/nett stúlka.  (Orðasafn Ingvars Guðbjartssonar).

Hnybba / Hnubba (s)  Stanga; stjaka við; rekast lauslega á.  Notað m.a. um það þegar sauðfé rennir á annað fé eða fólk.  Einnig þegar bátur eða annað rekst utaní:  „Báturinn hnybbaði lauslega í hleinina á báru þegar þeir stukku í land“.

Hnykkja (s)  A.  Taka á með rykk; rykkja.  B.  Beygja enda á nagla sem rekinn hefur verið í gegnum efni.

Hnykkja á (orðtak)  Leggja áherslu á; endurtaka.  „Ég tel ástæðu til að hnykkja á þessum tilmælum“.

Hnykkja við (orðtak)  Bregða; verða hverft við.  „Mér hnykkti við þegar ég sá hvað hann var veiklulegur“.

Hnykla brýrnar (orðtak)  Hleypa brúnum; setja í brýrnar; hvessa brýrnar; yggla brún.  „Hann hnyklaði brýrnar og var hugsi í nokkra stund“.

Hnyssa (s)  Hnussa; blása snöggt frá sér gegnum nefið til að sýna fyrirlitningu eða vanþóknun, eða hnerra stutt.  „Hann hnyssaði þegar talið barst að stjórnmálunum“.  „Lambærin hnyssaði á hundinn þegar hann nálgaðist“.

Hnyttilega (ao)  Lipurlega; laglega.  „Mér fannst vísan hnyttilega gerð“.

Hnyttinn (l)  Snjall í orðavali; orðheppinn.  „Þórður var oft einstaklega hnyttinn í tilsvörum“.

Hnýðingur (n, kk)  Tegund smáhvela af höfrungaætt; hvalur.  „Þá var eitthvert sumar, að Benedikt skutlaði hnýðing stóran, en missti hann með skutulinn í sér.  Skömmu seinna rak hnýðinginn í Láturdal, sem er gömul verstöð og liggur skammt fyrir innan Blakknes í vestanverðum Patreksfirði“  (HeE; Frásagnir af Einari Jónsyni í Kollsvík).  Nafngiftin hnýðingur merkir í þessu tilfelli nokkuð stóran hval, enda ber öðrum sögum af þessum atburði saman um það; sumar nefna reyðarhval.

Hnýfilhyrnd (l)  Um hornalag sauðkindar; hnýflótt; með litla hornstubba.

Hnýfilkrappi (n, kk)  Styrktarviður í stefni báts; vinkilbogið stykki úr góðum viði, sem tengir borðstokka og stefni.  „Þeir höfðu þann hátt á að aðeins stefni bátsins kom að hleininni; á hnýfilkrappanum sat einn maður, og annar rétti eggjakassana til hans þegar stefnið nam við hleinina“  (TÖ; Undirbjargsferð frá Kollsvík). 

Hnýfill (n, kk)  A.  Mjög stutt og viðkvæm ærhorn (á hnýflóttri ær).  B.  Sá hluti framstafns á báti sem stendur hærra en borðstokkur.  Á hann er bundið hnífilband/kolluband.

Hnýfilyrði (n, hk)  Skætingur; hnúta; köpuryrði; meiðandi orð.  „Ég las bréfið yfir og tók úr því helstu hnýfilyrðin og skammirnar“.

Hnýflóttur (l)  A.  Með lítil horn.  „Lambhrúturinn er hnýflóttur.  B.  Meinhorn; illskeyttur.  „Karlinn á það til að vera óttalega hnýflóttur í orðum“.

Hnýsast í (orðtak)  Forvitnast um of um annarra hagi; vera spurull úr hófi.; frýnast í  „Ég kæri mig ekkert um að aðris séu að hnýsast í mín mál á þennan hátt“!

Hnýsinn (l)  Forvitinn.  „Ekki ætla ég að vera hnýsinn um annarra manna hagi“.

Hnýsni (n, kvk)  Forvitni um annarra hagi/málefni.  „Mér er illa við þessa bölvaða hnýsni“.

Hnýta að (orðtak)  Setja hnút á band sem bundið er fyrir/utanum.  „Hnýttu vel að þessu, svo ekki losni“.

Hnýta á (orðtak)  Festa taum með krók á línu/fiskilínu.

Hnýta ekki bagga sína sömu hnútum og aðrir (orðtak)  Vera ekki eins og flestir aðrir/ eins og fólk er flest.

Hnýta í (orðtak)  Hnjóða í; finna að.  „Auðvitað má hnýta í margt í þessu, en taka verður viljann fyrir verkið“.

Hnýta við (orðtak)  A.  Lengja festi/tóg o.fl.  B.  Bæta við það sem sagt er; segja meira. 

Hnýting (n, kvk)  Binding.  „Það þarf að vanda vel hnýtinguna á þessu, svo ekki gefist upp á því“.  B.  Hnútukast; aðfinnslur; orðaleppar; skammir; rifrildi.  „Vertu nú ekki með þessar hnýtingar við strákgreyið; hann gat ekki betur gert“.  Jafnan í fleirtölu.

Hnýttur (l)  A.  Um hnút; búið að hnýta.  „Mér finnst bandið illa hnýtt“.  B.  Um mann/skepnu/útlim; bæklaður; krepptur; í hnút.

Hnökralaus (l)  A.  Um band/þráð; jafn; án hnúta.  B.  Í líkingamáli; án vandræða; jafn.  „Eftir þetta gekk ferðalagið alveg hnökralaust“.

Hnökrar (n, kk, fto)  A.  Misfellur; ójöfnur; hnútar; kekkir.  B. Í líkingamáli; ósamfella á máli/málefni/verki.

Hnökrótt (l)  Með misfellum/vandræðagangi/rykkjótt.  „Eitthvað hefur samstarf þeirra verið hnökrótt“.

Hnöttóttur (l)  Kúlulaga.  Orðið virðist vera á hröðu undanhaldi úr íslensku máli; víkur fyrir „kúlulaga“ eða jafnvel „kringlóttur“, þó um hnöttóttan hlut sé að ræða.

Hoffmannabragur (n, kk)  Virðuleiki; stíll fyrirmanna.  „Eftir fylleríið var lítill hoffmannabragur á þeim“.

Hoffmannlegur (l)  Virðulegur; glæstur.  „Var það gert með fagurgala og hoffmannlegu látbragði, en aldrei var hægt hjá honum að koma hópnum alveg saman“  (SG; Alifuglarækt; Þjhd.Þjms).

Hofmóðugur (l)  Hrokafullur; yfirlætislegur.  „Það er naumast að menn eru orðnir hofmóðugir“!

Hofmóður (n, kk)  Mont; hroki; rembingur.  „Heilsarðu ekki?  Skárri er það nú hofmóðurinn“!

Hofróða (n, kvk)  Kona sem er merkileg með sig.  „Hún fór eitthvað að þusa um að ég þyrfti að þurrka framan úr mér tóbakið!  Skárri er það nú hofróðan“!

Hogginn (l)  Búið að höggva.  „Hér hefur verið hoggið úr sperrunni fyrir langbandinu“.

Hokinn (l)  Boginn; álútur.  „Við beygðum okkur og sátum hoknir í Byrginu meðan mávahópurinn nálgaðist“.

Hokra (s)  Stunda lítinn/bágborinn búskap.  „Hokrað var á mörgum hjáleigum í Kollsvík fyrr á tíð“.

Hokur / Hokurbúskapur (n, hk)  Lítill/bágborinn búskapur; baslbúskapur.  „Hann sagðist vera orðinn þreyttur á hokrinu“.

Hola (n, kvk)  Dæld í þorskhaus (sjá þar).  I henni er holufiskur og undir henni kvarnirnar.  (LK; Ísl. sjávarhættir IV; heimild KJK). 

Hola niður (orðtak)  A.  Jarðsetja.  „Ég vildi nú gjarnan fá að liggja hjá mínum ættingjum í Breiðuvík þegar kallið kemur, en fremur læt ég nú hola mér niður þar sem ég er staddur en valda verulegri fyrirhöfn“.  B.  Útvega gistingu; koma einhverju fyrir.  „Það ættu nú að vera einhver ráð með að hola þér niður yfir nóttina“.

Holalda / Holbára (n, kvk)  Stórt brot; holskefla.  „Skipið rak upp að svokölluðum Bjarnaboða sem er þarna frammi á Læginu.  Þar tók sig upp mikil holalda og hvolfdi skipinu.  Fórst það með allri áhöfn“  (EÓ; Hákarlaskip í Rauðasandshreppi). 

Holbakki (n, kk)  Árbakki sem grafið hefur undan þannig að holt er undir.  „Svo mikið var af bröndum í Ánni og öðrum lækjum í Kollsvík að unnt var að fara með höndina undir holbakka víðast hvar og með lagni koma upp með spriklandi bröndu“.

Hold er mold, hverju sem það klæðist (orðatiltæki)  Áminning um dauðleika mannsins.  Jafnvel þó maður sé voldugur og klæðist tignarskrúða þá deyr maður að lokum og líkaminn jarðgerist.

Holdafar (n, hk)  Ástand/magn fitu á skrokki manns eða skepnu.  „Ekki finnst mér neitt fyrirtaks holdafar á lömbunum sem þar hafa gengið“.

Holdgrannur (l)  Í slæmum holdum; grannur; horaður.  „Ári fannst mér þessi kýr vera holdgrönn“.

Holdið er torvelt að temja (orðatiltæki)  Erfitt er sumum að hafa stjórn á löngunum sínum.  Sú var reyndin þegar Hempulág í Kollsvík fékk sitt nafn.  Sagt er að hún dragi nafn af því að þar hafi prestur lagst með stúlku sem fylgdi honum úr hlaði, en lágin er framanvið bæ; þar sem hestavegurinn liggur upp í Húsadal.

Holdrosi (n, kk)  Sú hlið á skinni sem snýr inn að skepnunni.  „Selskinnin voru þurrkuð á hallandi harbalavelli, þannig að hárið sneri niður en holdrosinn upp... “ (Magnús á Skógi; Árb.Barð; 1959-67). 

Holdskarpur (l)  Grannur; beinaber; holdgrannur.

Holdsveiki (n, kvk)  Langvinnur sjúkdómur af völdum bakteríunnar Mycobacterium leprae, sem veldur því að tilfinning hverfur af svæðum líkamans eða limum, sem veslast upp og geta jafnvel fallið af.  Veikin var lengi landlæg hérlendis en ekki er vitað um áhrif hennar í Kollsvík eða nágrenni.  Sjúkdómnum var útrýmt á 20.öld með einangrun og lyfjum.

Holdsæll / Holdugur (l)  Feitlaginn; vel í skinn komið.  „Heldur þykir mér þú að verða holdsæll í seinni tíð“.

Holdvotur / Holdblautur (l)  Blautur inn að skinni.  „..við vorum holdvotir og kaldir..“  (Þakkir Árna Árnasonar í Kollsvík til skipstj. á Chieftain í Ísafold apríl 1913).

Holgrýti (n, hk)  A.  Vægt blótsyrði; áhersluorð; horngrýti.  B.  Stundum notað um hið sérkennilega blágrýti sem vðrast þannig að í það myndast holur.  Þannig grjót má t.d. finna í kringum Hnífaflögu og Grófir.

Holgrýtisurð (n, kvk)  Helurð; gróf urð, þar sem mikið er um djúpar glufur langt ofan í jörð.  „Gættu þess þegar þú kemur niður Grenjalág að fara heldur framávið, því nær sjónum er holgrýtisurð neðst í hlíðinni“.

Hollenskur (l)  A.  Frá Hollandi.  B.  Viðsjárverður; viðsjálsgripur.  „Gáðu að þér á stólnum; einn fóturinn er orðinn eitthvað hollenskur“.  C.  Um mat; farinn að skemmast.  „Er mjólkin að verða eitthvað hollensk“?  Þessi orðnotkun er gömul vestra og enn notuð, en er ekki algeng víðar.  Uppruninn er ekki ljós, en vera kann að hann tengist umsvifum Hollendinga á duggum sínum við landið fyrrum.  Víknamenn áttu verslun við duggurnar þó illa væri séð af yfirvöldum, og e.t.v. hefur þeim þótt bragðið af skútumatnum framandi.

Holhönd (n, kvk)  Staðurinn efst í handarkrika; uppi undir öxl.  „Stingtu hitamælinum í holhöndina í smástund“.

Holklakaskán / Holklaki (n, kk)  Klakaskán á lofti yfir ófrosnum jarðvegi; stafar af því að vatn þenst út þegar það frýs í jarðvegsyfirborði, svo það lyftist.  Veldur vanalega einhverri bjögun í yfirborðinu, því þegar frostið fer úr nær jarðvegurinn sjaldnast að setjast í sömu skorður.  Holklaki getur myndast í túnum á vorin og valdið slæmum kalskemmdum.  „Hún er leiðinleg þessi holklakaskán á aurholtunum, þegar hún brotnar undan fæti“.

Hollmeti (n, hk)  Hollur matur.  „Ekki veit ég hversu mikið hollmeti þetta er, en gott er það“.

Hollning (n, kvk)  Útgangur; verkun; ástand.  „Hverskonar hollning er eiginlega á þér krakki?!  Dastu ofan í drullupoll, eða hvað“?  „Þetta var ljóta hollningin; kýrnar komnar í garðinn og búnar að eyðileggja rófubeðið“!  Nokkuð notað framá síðustu ár.  Stytting á behollning (d. beholdning), sem einnig var notað.

Hollráð (n, hk)  Gott ráð; úrræði.  „Manni ferst ekki að gefa öðrum hollráð en fara svo ekki að þeim sjálfur“.

Hollráður (l)  Ráðhollur; gefur góð ráð.

Hollt er heima hvað (orðatiltæki)  Speki sem undirstrikar að það sé manni fyrir bestu sem heima er fengið; t.d. matur og fatnaður.  Notandinn er því kunnugastur og í því felst mest hagkvæmni.

Hollur er heimafenginn baggi/biti (orðatiltæki)  Spekin vísar til þess að það sem menn gera/ útvega sér sjálfir er oft betra en það sem fengið er hjá öðrum; enda er það oft vandaðra og meira vitað um það.

Hollur er heimróðurinn (orðatiltæki)  Auðvelt er að vinna að málum sem koma manni sjálfum vel.  Spekin vísar til þess að þó róðrar væru erfiðir þá gaf vonin um hvíld, öryggi og móttökur í landi aukinn kraft við heimróðurinn.

Hollusta (n, kvk)  Það sem manni er hollt að gera eða borða.  „Nú er maður bara í hollustunni“.

Hollustufæða (n, kvk)  Hollur matur.  „Þetta pylsu- og hamborgarajukk er nú engin hollustufæða til lengdar“.

Holóttur (l)  Með fjölda af holum.  „Helvíti er vegurinn orðinn holóttur; skyldi vera búið að leggja þessa árans Vegagerð alveg niður núna“?!

Holröng (n, kvk)  Á bát; kverkin undir borðstokknum, milli efsta umfars og bands.  Oft gripið í hana þegar bátur var settur.

Holskafl / Holskefla (n, kk/kvk)  Grunnbrot; brimskafl; holskefla.  „Um leið og við renndum uppfyrir boðann tók sig upp á honum gríðarlegur holskafl“.

Holsúð (n, kvk)  Bil/rifa sem myndast í súð báts þegar ekki er nægilega vel súðað við smíðina svo súðin gapir í aðra brúnina.  Var það nefnt að „holsúða“ og gat boðið hættunni heim.

Holt og bolt (orðtak)  Blandað; ýmsar stærðir/gerðir, til jafnaðar; án greinarmunar.  „Það þarf að skyggna eggin fyrir sölu; við getum ekki selt þetta svona holt og bolt“.  Orðtakið er sagt vera tekið úr dönsku; „hulter til bulter“, en uppruninn er samt óviss.  „Bolt“ er gömul beygingarmynd á „bolti“ (járnteinn) og „holt“ vísar til skógar eða trjáviðar.  Hugsanlega vísar orðtakið til sölu t.d. hestavagns eða sleða, á þeim tíma að járn var í miklu verði; eignin var seld „holt og bolt“ til að taka af öll tvímæli um að innifalið væri bæði tré og járn.

Holtagirðing (n, kvk)  Svæði með miklu af holtum, sem umlykur sléttara svæði.  „Upp af Nautholti er graslendi, nefnt Balar, en upp frá því er holtagirðing; kölluð einu nafni Holt (ft)“  “  (GT/VT; Örn.skrá Kollsvíkur)

Holtagrjót (n, hk)  Jökulnúið grjót (sjá þar).

Holtarót (n, kvk)  Stólparót lambagrass.  Sagnir eru um að í mestu harðindum og harðbýlum sveitum hafi fólk grafið holtarætur sér til matar.

Holtarönd (n, kvk)  Jaðar á holtasvæði.  „Holtabörð hét holtaröndin, þar sem mýrarnar tóku við“  (TÓ; Örn.skrá Breiðavíkur). 

Holtasóley (n, kvk)  Dryas octopetala.  Jurt af rósaætt sem vex víða um holt og fjalllendi.  Blómin eru hvít með átta stórum krónublöðum.  Þegar blöð hafa fallið verður eftir stíll frævunnar með fjaðurhærðum hala, og nefnist þá hárbrúða.  Blöðin eru dökkgræn að ofan en silfruð að neðan; lítil, skinnkennd og sígræn og nefnast rjúpnalauf; enda eru þau mikilvæg fæða rjúpunnar.  Holtasóley myndar stundum miklar breiður eða flatar þúfur.  Hún er áberandi jurt á norðlægum slóðum; þjóðarblóm Sama og var valin þjóðarblóm Íslendinga 2004.

Holubarn (n, hk)  A.  Lausaleiksbarn þar sem farið er hljótt með faðernið.  „Karl átti eitt holubarn með vinnukonunni“.  B.  Holufiskur; búrfiskur; fiskvöðvi aftantil í krumma þorskhauss (sjá þar).

Holufiskur (n, kk)  Búrfiskur; barn; holubarn; fiskvöðvi aftantil í krumma þorskhauss (sjá þar).

Holugrjót / Holusteinn (n, hk)  Holótt grjót/berg; steinn úr slíku bergi.  Á Hnífaflögu og Grófum er mikið um sérkennilega holótt berg.  Í því er mjúkt berg á milli harðari æða.  Selta, frost og stormur ná með tímanum að mylja og blása út lina berginu, svo úr verður hið furðulegasta holuberg með misstórum holum og skilrúmum á milli þeirra; oft næfurþunnum.  Birta og skuggar fullkomna svo enn frekar þessi listaverk; og köngulóin með sína vefi.  Víða má finna samskonar berg, t.d. undir Hryggjum, en hvergi eins tilkomumikið og á Hnífunum.  „Ansi fannstu þarna laglegan holustein“!

Holukargi / Holukraðak  (n, kk/hk)  Mjög holótt svæði; bílvegur með þéttum holum.  „Skyldu þeir ekkert ætla að hefla þennan andskotans holukarga allt sumarið“?!

Holurð (n, kvk)  Mjög stórgrýtt urð; helurð  „Stórurð undir Látrabjargi er mikil holurð.  Þar má ganga og skríða langt inn, og þær aðstæður hafa skapað stærstu álkubyggð í heimi“.

Honum er ekki eins leitt og hann lætur (orðtak)  Hann er bara að gera sér upp hneykslun/reiði/vandlætingu; undir niðri líkar honum þetta ágætlega.  „Það er ekkert að marka þó hundurinn urri á kettlinginn; honum er ekki eins leitt og hann lætur“.

Honum er jafngott af! /Honum gott af! (orðtak)  Upphrópun, notuð í vandlætingartón yfir óförum sem einhver hefur orðið fyrir eftir að hafa stofnað til þeirra með framferði sínu.  „Dastu niður af þakinu?  Þér gott af; að vera að príla þetta“.  „Honum er jafngott af þó hann tapi á þessu ævintýri.  Það var nú aldrei vit í þessu“.

Honum/þeim kemur í koll (sem kastar steini í loft upp) (orðtak)  Þeim hefnist fyrir sem gerir glappaskot/mistök.  Orðtakið er mikið notað í Kollsvík og nágrenni, en þó aðeins fyrri parturinn sem er nokkuð óskiljanlegur ókunnugum ef seinni hlutann vantar.  „Honum kemur í koll að setja alltaf á vænu gimbrarnar af Bjarginu:  Svo sækir þetta þangað ár eftir ár með tilheyrandi veseni og afföllum“!

Honum skín lítið/ekkert gott af því (orðtak)  Það er ekki til bóta fyrir hann; hann er engu bættari með því.

Hopa (s)  Hörfa; láta undan síga.  „Mér sýnist að stóri skaflinn sé eitthvað farinn að hopa“.

Hopa/flýja/renna af hólmi (orðtak)  Flýja; leggja á flótta; láta undan síga.  „Tréð var lengst frammi á útfiri.  Ég reyndi að bisa því ofar en varð að hopa af hólmi undan aðfallinu.

Hoplaus (l)  Vonlaus; tilgangslaus.  „Það er alveg hoplaust að ná að hirða allt áður en fer að rigna.  Við verðum að drífa í að setja þetta upp“.  Líklega sletta úr danska orðinu „håblös“, sem merkir vonlaus.

Hoppandi (l)  Áhersluorð, notað stundum í seinni tíð í stað blótsyrðis:  „Fari það í hoppandi“.  Líklega síðari tíma slangur, en ekki heiðarlegt blótsyrði.

Hoppandi illur/reiður (orðtök)  Afar reiður; saltvondur; foxillur; blóðillur; fokreiður; urrandi vondur.  „Karlinn varð hoppandi illur þegar hann frétti af þessum steliþjófum í hans landi“.

Hor (n, kk)  A.  Megurð; vannæring; svelti.  „Hvað getur verið að þessari kind?  Mér sýnist að hún sé að drepast úr hor“.  B.  Slím sem rennur úr nefi.  „Þurrkaðu nú af þér mesta horinn drengur, áður en þú sest við borðið“.

Horaður (l)  Magur; grannholda; þjáist úr hungri og vannæringu.  „Átti Guðrún að hafa sagt við mann sinn að „skammarnær hefði honum verið að láta Gunnar aldrei í burtu, en að taka við honum horuðum og máttvana“  (TÓ; Frásagnir af Einari Jónssyni í Kollsvík). 

Horast niður (orðtak)  Verða sífellt grennri/horaðri/vannærðari.  „Mér líst ekkert á útlitið á honum; hann hefur horast alveg skelfilega niður eftir skilnaðinn“.

Horbikkja (n, kvk)  Mjög horuð/grannholda kind; afsláttarkind.  „Ég er ekkert að setja þessa horbikkju á aftur“.

Horblaka / Horblaðka (n, kvk)  Reiðingsgras; Menyanthes trifoliata; jurt sem algeng er í mýrlendi.  Hún er lág með jarðlægum ljósgrænum þrískiptum og egglaga blöðum.  Fjölgar sér með rótarskotum.  Var um tíma notuð, ásamt t.d. skarfakáli, til að lækna skyrbjúg; af þvi er nafnið dregið.  Einnig til ölgerðar.  Rótin er flækjukennd með langar trefjar, og var skorin og notuð í reiðing á hest; þ.e. mottu undir hnakk/klyfbera.  Heitið er oft stytt í blaðka.

Horbykkja (n, kvk)  Horrytja; horrolla; horlæpa; horgrind; mjög horuð kind; kind sem er að falli komin úr hor.  „Ég get varla verið að setja þessa horbykkju á einn vetur enn, þó hún hafi skilað þokkalegum lömbum núna“.

Hordauður (l)  Dauður úr svelti/vannæringu/ófeiti.  „Mér sýnist að þú verðir ekki hordauður á næstunni“.

Horf (n, hk)  Stefna; sú átt sem siglt er í.  „Þegar lagður er netastrengur undir Hænuvíkurhlíðum er rétt horf nokkrum gráðum vestan við Kópanesið“.  „Þú mátt bara halda þessu horfi óbreyttu“.

Horfa (s)  Um siglingu skips; stefna.  „Lét ég þá horfa beint í vind og báru...“ (ÁE; Ljós við Látraröst).  „Þegar lagt er á grásleppumið í Breiðuvík er látið horfa í rétt norður“.

Horfa á/fyrir (orðtak)  Um siglingu; sigla/stefna í átt að.  „Láttu horfa ljóst fyrir Háanesið þegar við komum til móts við Láturdalinn“.  „Ég lét horfa á Skandardalstennurnar þangað til komið var norður fyrir Djúpboðann“.

Horfa á (eitthvað) með blinda auganu (orðtak)  Þykjast ekki sjá eitthvað; líta framhjá einhverju.  „Ég hef nú horft á það með blinda auganu þó einhverjir laumist í egg; svo fremi sem það er ekki í miklum mæli.

Horfa eftir (orðtak)  Leita að; skima/kíkja eftir.  „Aktu rólega hérna; ég er að horfa eftir þessum kindum“.

Horfa í (orðtak)  Velta fyrir sér; láta sér vaxa í augum.  „Stundum (á álfadönsum) var brenna, en ég hef grun um að fólk hafi horft nokkuð í eldiviðinn þótt reki væri á Sandinum, því nokkuð þurfti í eldavélarnar á bæjunum og sumsstaðar ofna til upphitunar“  (S.G: Bréf til mömmu; Árb.Barð 80-90). 

Horfa í gaupnir sér (orðtak)  Vera niðurlútur; horfa á hendur sér.  „Nú sitja þeir bara og horfa í gaupnir sér“.

Horfa í skildinginn / Horfa í hverja krónu (orðtök)  Sjá eftir útgjöldum/kostnaði; spara; sýna aðhald.  „Þetta er svaka mikill traktor hjá honum; sá er ekki að horfa í skildinginn“!  „Þegar betur árar þarf maður ekki eins að horfa á hverja krónu sem eytt er“. 

Horfa/renna löngunarauga/löngunaraugum á/til (orðtak)  Ágirnast; hafa áhuga á.  „Ég renndi oft löngunaraugum til þessa forláta hnífs“

Horfa til (orðtak)  A.  Horfa/líta á.  B.  Líta til; hafa hliðsjón af.  „Þetta er affarasælast, sé horft til framtíðar“.

Horfa til heilla (orðtak)  Verða til góðs; virðast vera til góðs.  „að sveitarstjórn og framkvæmdastjórn félagsins verði sammála um að ráða þessum málum á annan veg, er betur megi til heilla horfa íbúum hreppsins“  (Gerðabók Rauðasandshrepps; ÖG). 

Horfa uppá (orðtak)  Láta líðast; horfa aðgerðarlaus á.  „Það er ömurlegt að horfa uppá þá kostajörð ónýtast“.

Horfa/glápa út í bláinn (orðtök)  Stara á eitthvað langt í burtu; stara stefnulaust og þegjandi.  „Hann vildi ekkert um þetta segja; sat bara þegjandi og starði út í bláinn þegar ég spurði hann“.

Horfa útundan sér (orðtak)  Skotra augum; gefa hornauga.  Horfa á eitthvað með því að renna augum til án þess að hreyfa höfuð.

Horfa/vita (rétt) við (orðtak)  Vísa rétt; hafa afstöðu miðað við annað.  „Taktu heyvagninn aðeins framávið og bakkaður aftur; hann horfir ekki rétt við töðugatinu“.  „Báturinn þarf að vita rétt við kerrunni áður en siglt er upp í hana“.  „Málið horfir þannig við mér að það sé varla tækt til umræðu“.

Horfast í augu við (orðtak)  A.  Líta í augu einhvers; horfa beint á andlit einhvers.  B.  Líkingamál; Sjá raunverulega; gera sér grein fyrir.  „Við þurfum að horfast í augu við þennan nýja veruleika“.

Horfalla (s)  Drepast úr hor/svelti/ófeiti/vannæringu.  „Ég held að maður sé ekkert alveg að horfalla“.

Horfella (s) Svelta til dauðs; drepa úr vannæringu.  „Það verður að fara að taka af honum skepnurnar, fremur en að láta hann horfella þær“!

Horfellir (n, kk)  Fjöldadauði vegna hugnurs; fellir.  „Í harðindum og horfelli fyrr á öldum leitaði fólk eflaust unnvörpun í verin.  Þar gat verið eina vonin um að drægist björg í bú“.

Horfið út í veður og vind (orðtak)  Algerlega horfið; alveg farið.  „Húfan fauk út í veður og vind“.

Horfir þunglega með (orðtak)  Ekki miklar líkur á; ekki björgulegt.  „Heldur finnst mér þunglega horfa með róða í dag, eins og útlitið er að verða“.

Horfur (n, kvk, fto)  A.  Útlit; líkindi.  „Það eru engar horfur á að veðrið lagist mikið í dag“. B.  Veðurhorfur.  „Heyrðirði í veðurspánni hvernig horfurnar eru fyrir næstu daga“?

Horgemlingur (n, kk)  Horaður gemlingur (vetrarfóðrað lamb).  Einnig í líkingamáli um horaðan mann.

Horgrind  /  Horkrangi (n, kk)  Mjög grönn manneskja/skepna.  „Svona horkrangi er varla mikill átakamaður“.  „Skelfileg horgrind er hún nú orðin; gamla hróið“.

Horket (n, hk)  Ket af mjög horaðri kind.  „Þetta horket er ekki mannamatur; ekkert nema ólseigar sinar“. 

Horleggur (n, kk)  Fætur á horaðri manneskju/skepnu/ grannholda fætur.  Oftast notað í líkingum í seinni tíð.  „Hann er þá ekki alveg á horleggjunum fyrst hann fékk þennan happdr´ttisvinning“.

Horlopi (n, kk)  Lítilsháttar fita.  „Það verður varla sagt að hann sé feitur; þetta er nú bara horlopi á honum“.

Horlæpa (n, kvk)  A.  Horbykkja; horgrind; mjög mögur kind.  B.  Mjög horuð grásleppa  „Það er nú eitthvað annað að taka innan úr þessum nýgengnu grásleppum en horlæpunum sem fyrir voru“.

Hornabú (n, hk)   Leikur barna að hornum og leggjum.  Sett voru upp bú, hæfilega langt frá heimili og hundum, þar sem líkt var eftir búskap hinna fullorðnu.  Slík bú gátu staðið árum saman, aukin og endurbætt ár frá ári, og jafnvel hver kynslóðin tekið við af annarri; jafnt heimabörn sem sumardvalarbörn.  Vinsælasti staðurinn fyrir hornabú á Láganúpi var Litla-gilið í Hjöllunum, uppi undir Hádegisskarði.  Þar var rúm fyrir tvö stórbú og jafnvel nokkrar hjáleigur.  Horn lambhrúta sem slátrað var voru höfð fyrir kindur; hornafé, en gimrarlambahorn og slór fyrir lömb.  Kjálkar úr stórgripum voru kýr; kjálkakýr, en lambakjálkar kálfar.  Leggjabein voru hestar; leggjahross, en völurnar voru hænsn; völuhænsn.  Kuðungar voru svo hundar.  Smíðuð voru hús úr því efni sem tiltækt var, eða grafnar holur í börð.  Í seinni tíð voru smíðaðir traktorar og önnur tæki.  Spýtur voru reknar niður sem girðingastaurar og á þá strekktur þráður sem um tíma fékkst af fyrirsaum áburðarpoka.  Jafnvel var borin lúka af áburði á þessi tún og hirt af þeim heyið.  Í þennan búskap fór mikið af þeim frítíma barna yfir sumarið sem ekki fór í brönduveiðar eða aðra leiki.  Stundum voru sett á fót hreinræktuð kubbabú, en þau voru annars eðlis og ekki á sama stað.  Orðið hornabú virðist ekki hafa verið þekkt að ráði utan svæðisins (annarsstaðar voru notuð önnur heiti,  t.d. leggjabú eða beinabú).  „Ég átti hornabú sem svo kallaðist.  Þar var hornafé, kjálkakýr, leggjahross og völuhænsn. Kannske var samt næsta kynslóð þ.e. synir mínir og þeirra vinir ennþá meiri búmenn á þessa vísu; ekki síst börn sem voru hjá mér í sveit þegar synir mínir voru að alast upp á árunum 1959 - 1975-6. Þeir smíðuðu sér dráttarvélar og ýmis tæki og bíla í viðbót við skepnuhaldið. Svo gengu búin í arf til þeirra yngri“  (SG; Leikir og leikföng; Þjhd.Þjms).   „Einnig var leikið í hornabúi með horn og bein og byggingar yfir þau“  (IG; Æskuminningar). 

Hornafé (n, hk)  Leikfang í hornabúi; horn af hrútlambi notuð sem kindur.  „Þar var hornafé, kjálkakýr, leggjahross og völuhænsn“  (SG; Leikir og leikföng; Þjhd.Þjms).  Ekki þekkt í orðabókum.

Hornaflækja (n, kvk)  Um það þegar hrútar festast saman á hornum við það að kljást.  „Það hafði orðið hornaflækja hjá hrútunum, sem honum tókst að leysa úr“. 

Hornakylfa (n, kvk)  Mjög stór horn á hrútlömbum.  „Kindinni gekk illa með burðinn, enda ekki furða; lambið var með hrikastórar hornakylfur“.

Hornaklippur / Hornasax (n, kvk, fto/ hk)  Öflugar járnklippur með löngu átaksskafti, sem notaðar eru til að skella horn af hausum lamba og fjár eftir slátrun. „Öflugt hornasax var til í sláturhúsinu á Gjögrum“.

Hornalag (n, hk)  Lögun horna á sauðfé gekk undir ýmsum nöfnum.  Töluvert var alltaf um kollótt fé, en þó vildi GG ekki rækta það sérstaklega á Láganúpi; þótti það sviplaust og vildi fremur hyrnt fé.  Minnstu hornin nefndust hnýflar og það fé hnýflótt.  Þeir voru viðkvæmir og vildu brotna.  Fé með áberandi stór horn var stórhyrnt, en hið gagnstæða var smáhyrnt.  Ef horn vísuðu mjög uppá við var það upphyrnt og væru hornin áberandi bein var það stanghyrnt.  Vísuðu hornin út var féð úthyrnt; væru þau skeifulaga var það skeifuhyrnt en hringhyrnt ef þau voru í reglulegum hring.  Ef annað horn brotnaði af varð ærin einhyrnd.  Í einstaka tilfellum uxu hornin ósamhverft og þá varð ærin skakkhyrnd.  Horn á stórhyndum og hringhyrndum hrútum vildu stundum vaxa að höfðinu svo þar varð sár; hornin urðu inngróin.  Varð þá að saga fleðu úr horninu.  Unnt var að verjast slíku með því að venja hornin; þá var borað gat ofarlega á hvort horn; vír þræddur á milli og hert að með vindingi um leið og hornið óx.  Þeir hrútar urðu vaninhyrndir.  GG átti um tíma ferhyrnda hrúta; með fjögur horn.

Hornamark (n, hk)  Merki/skorur sem geð eru í horn sauðfjár til auðkenningar.  „Hornamark eru stundum notuð til að marka haustlömb, t.d. ómerkinga í réttum eða fullorðið kaupafé til bráðabirgða.  Þá jafngildir efri brún hornsins framan á eyra, en neðri brún samsvarar aftan á eyra.  Stundum ueru fullorðnar ær hornamarkaðar með járnsög“  (Stefán Aðalsteinsson; Sauðkindin, landið og þjóðin).  

Hornamikill / Hornastór (l)  Um skepnu; með stór/mikil horn.  „Ég hef sjaldan séð jafn hornamikinn lambhrút“.

Hornaskella (s)  Saga/klippa horn af sviðahaus.  „Ég hornaskelli ekki hausana strax, heldur læt fyrs standa salt í strjúpanum yfir nóttina“. 

Hornauga (n, hk)  Um augnatillit; það að líta á mann/hlut með því að renna augum til, en án þess að beina andlitinu að.  „Ég gaf henni hornauga, svo lítið bæri á“.  „Ég hef alltaf litið þessa framkvæmd hornauga“.

Hornáta (n, kvk)  Tæring sem verður í hornrót hyrnds sauðfjár, þannig að hornin verða þar mjó og brothætt.

Hornband (n, hk)  Band sem fest er, t.d. við stoð í rétt, og kind síðan bundin í það á hornunum, t.d. meðan tekið er af henni.  Bandið er bundið með þverhnút á staurinn, þannig að ca fetslangir endar séu lausir.  Þeim er síðan brugðið um hornrótina, þannig að leggist í kross í miðju, og hnýtt með auðleystri lykkju.  Hver aftektarmaður hefur sinn staur; sitt hornband og sínar klippur eða hníf.  Þó þekkist að tveir vinni saman, og taki sinn hvorumegin af kindinni, eftir að skipt hefur verið eftir hrygg/ skorið uppúr.

Hornbinda (s)  Binda ær á hornum, t.d. meðan tekið er af henni (hún rúin) eða ef þarf að mjólka hana.  Þegar tekið var af, var hver aftektarmaður með sitt hornband á stólpa; helst á vegg en ekki í horni; bundið á miðju, þannig að endarnir voru lausir og jafnlangir.  Hyrndar kindur voru hornbundnar þannig að brugðið var sínum spotta útfyrir hvort horn um hornrótina; víxlað í kross á hnakka og útfyrir gagnstætt horn og síðan bundið saman á hnakkanum með lykkju.  Kindur á Láganúpi voru flestar hyrndar framundir það síðasta, en kollóttar ær þurfti að múlbinda.  Væri nægur mannskapur hélt einn í, meðan kindin var rúin.  Hrútar voru oftast bundnir í stíu sinni yfir veturinn, en það var þá með löghelsi en ekki hornbandi eða múl.

Hornbrjóta (s)  Brjóta horn á kind.  „Taktu í vangaullina á kindina en ekki í hornin svo þú hornbrjótir hana ekki; hirnin eru svo viðkvæm á þessu gamla hrói“.

Hornbrotinn (l)  Um sauðkind; með brotið horn.  „Þessi hornbrotna er frá mér; dragðu hana í dilkinn“.

Hornbundin (l)  Um sauðkind; bundin á hornum.  „Mér finnst þær þægari svona hornbundnar en mýldar“.

Hornflæktir (l)  Um hrúta; kræktir saman á hornum.  „Við fundum tvo hornflækta hrúta sem voru orðnir nokkuð aðþrengdir úr hungri“. 

Horngrýti (n, hk)  Milt blótsyrði.  „Horngrýtis vandræði eru þetta“!  „Mikið horngrýti er maður orðinn lúinn“. 

Horngrýtisári (n, kk)  Milt blótsyrði/áhersluorð.  „Horngrýtsári langar mig að skreppa hérna fram á víkina núna; það er varla hægt að horfa uppá þetta blankalogn liggjandi í landi, þó nóg sé að gera í heyskapnum“.

Hornmerkt (l)  Um kind; merkt hornamarki.  „Ég sá ekkert eyrnamark á tvævetlunni, en sýndist hún jafnvel vera hornmerkt“.

Hornreka (n, kvk)  Útundan; sér á báti; ekki í sama hópi og flestir.  „Vegna sinna skoðana var hann einatt hornreka í félaginu“.

Hornréttur (l)  Í réttu horni; 90°.  „Gættu þess að stoðin sé hornrétt við fótstykkið“.

Hornrót (n, kvk)  Neðsti hluti horns á kind.

Hornsílaveiðar (n, kvk, fto)  Veiðar á hornsíli til skemmtunar.  „Hornsílaveiðar hafa mikið veriðstundaðar af börnum í Kollsvík, einkum í Sandslágarvatni og Litlavatni“.

Hornsíli (n, hk)  Gasterosteus aculeatus; smár vatnafiskur sem útbreiddur er um allt norðurhvel jarðar.  Lifir ýmist í fersku vatni eða söltu.  Verður sjaldan stærri en 8 cm að lengd; er með kubbslegan bol, hvassar tennur, grannt spyrðustæði og stóra eyrugga.  Nafn sitt dregur hornsílið af þremur broddum á bakinu, framanvið bakuggann.  Hornsíli eru hreisturlaus og gljáandi; brúnleit eða blágræn á bakinu en silfurlit á kvið.  Hængurinn veður rauður um hrygningatímann, og hann gætir hrognanna.  Í þeim tilgangi gerir hann kúlulaga hreiður eða  hús úr slýi og fleiru sem hann límir saman með slími, og getur það orðið á við mannshnefa á stærð.  Eftir að hann hefur fengið eina til sjö hrygnur til að hrygna þar, rekur hann þær jafnharðan út; frjóvgar hrognin og gætir þeirra.  Notast hornin honum vel til þeira varna.  Seiðunum heldur hann einnig heima við þetta hreiður, og ef þau synda í burtu sækir hann þau; tekur í munn sér og spýtir aftur í hreiðrið.  Eftir viku eru þau orðin sjálfbjarga og fara að heiman.  Fæða hornsíla er mestmegnis ferskvatnshryggleysingar sem finnast í botnsetinu.
Hornsíli eru algeng í vötnum í nágrenni Kollsvíkur, t.d. Sandslágarvatni, Kjóavötnum, Stóravatni, Litlavatni, Breiðsvatni og Ormstjörnum.  Hornsílaveiðar hafa löngum verið vinsæl íþrótt barna.

Hornskella (s)  A.  Saga af enda horns á kind/hrút til að skarpir oddar skaði ekki slepnuna sjálfa eða aðrar.  B.  Saga fleðu innan af horni hrúts til að það vaxi ekki í vanga hans.  Sjá skella af.

Hornspónn (n, kk)  Spónn (skeið) úr horni.  „Hornspænir voru hér ekki algengir“  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn HM). 

Hornstag (n, hk)  Vírstag ofarlega á hornstaur girðingar í niðurgrafinn stein, til að vega á móti strekkingu.

Hornstaur (n, kk)  Hornstólpi; staur í horni girðingar.  Hornstaur þarf að vera sterkari en aðrir staurar girðingarinnar og vel stagaður; enda strekkist girðingin á hann.

Hornstór (l)  Með stór horn.  „Ég hef sjaldan séð svona hornstóran nýfæddan lambhrút“.

Hornsteinn (n, kk)  Steinn í horni steinhlaðinns veggs/garðs.  „Steinn ofanvið Jónshlöðu í Kollsvík er sagður hafa verið hornsteinn í kirkjugarði sem var kringum kaþólsku hálfkirkjuna í Kollsvík.  Ekki er ólíklegt að hann hafi verið í þeirri hleiðslu, en hinsvegar voru kirkjugarðar jafnan hringhlaðnir fyrr á tíð“.

Hornstæði (n, hk)  Festing/staður horns á höfði hyrndra dýra.  „Sagaðu hornin ögn nær hornstæðinu svo minna fari fyrir sviðunum“.  „Ósköp er sérkennilegt hornstæði á þessari kú“.

Hornös / Horrennsli / Hornef (n, kvk)  Rennsli úr nefi.  „Snýttu þér nú greyið mitt; þú ert með hornös“

Horól / Horólarsteinbítur (n, kk)  Mjög horaður steinbítur (LK; Ísl. sjávarhættir; eftir DE, ÁE og ÓTh). 

Horrengla (n, kvk)  Mjög grannholda manneskja/kind.  „Ekki skil ég hvernig þessi horrengla getur skilað svona vænum lömbum“.

Horrim (n, kvk)  Rim er rimill í grindverki eða kantfjöl.  Horrim vísar til þess að meisar voru grindakassar, smíðaðir úr fjalarrenningum/rimum, með stöfum í hornum sem rimarnar voru grópaðar í.  Horrim er rim sem fellur illa í gróp sína; okagatið.  Þurfti þá að reka með henni hortitt, til að ekki dytti úr.  Af þessu er einnig dregið orðtakið að hanga á horriminni, um það sem getur feilað; þar sem horrim hættir til að brotna við átök.

Horrytja (n, kvk)  Mjög rýr/horuð kind.  „Það er mesta furða hvað þessi horrytja skilar góðum lömbum“.

Horskrokkur (n, kk)  Ketskrokkur af mjög hraðri skepnu.  „Þessi horskrokkur er bara kerrumatur“.

Horslubb (n, hk)  Hor/slím sem runnið hefur úr nefi.  „Þurrkaðu nú af þér mesta horslubbið drengur, og greiddu hárlubbann áður en þú ferð í sparifötin“.

Hortittur (n, kk)  A.  Flís sem stungið er í samskeyti til uppfyllingar í gróp á meisum. Sjá horrim.  B.  Líkingamál; horaður/smár fiskur.  C.  Líkingamál; niðrandi heiti á manni/skepnu.  C.  Líkingamál; orð í vísu sem er klaufalegt eða ofaukið og spillir skáldskapnum.  „Þér er erfið orðsins leið/ undir rímsins snilli./  Horitttarnir hoppa skeið/ hendinganna milli“.  (Konráð Júlíusson; Árb.Barð; 1955-56).  „Þar í sjó þeir segja nóg til fanga:/  Feitur þorskur,; flyðran stinn,/ fátt mun þar um hortittinn“  (JR; Rósarímur). 

Hortugheit (n, hk, fto)  Óskammfeilni; ósvífni.  „Strákurinn var ekkert nema hortugheitin“.

Hortugur (l)  Ókurteis; kjöftugur.  „Ég hef ekkert við þann hortuga dela að ræða“!

Horugur (l)  Með hor sem runnið hefur úr nefi niður á vör eða höku.   

Hosótt (l)  Sokkótt; litur á skepnu/sauðfé; dökkt en með ljósari lit neðst á fótum, eða ljóst með dekkri lit á fótum.  Ekki þarf að vera mislitt á öllum fótum, og liturinn getur náð mishátt upp.  Gjarnan er skepnan þá einnig flekkótt að öðru leyti, t.d. höttótt.

Hospítalsfiskur / Hospítalshlutur (n, kk)  Spítalafiskur; skattur sem lagður var á afla með tilskipun árið 1652, til að standa straum að spítalabyggingum í hverjum landsfjórðungi.  Samkvæmt henni skyldi greiða hlutinn af þeim fiskafla „ sem fékkst á rúmhelgum dögum næsta dag eftir krossmessu á vori (3.maí).  En gætu menn ekki róið, eða ef aflinn nam minna en 5 fiskum á skipverja, þá var skipt út næsta dag sem aflaðist.  Hospítalshlutinn átti strax að loknum skiptum að afhenda þeim manni sem sýslumaður hafði falið að taka við honum...  Hreppstjórum var skipað að afhenda sýslumönnum skrár yfir skip sem reru til fiskjar...  Á þeim tímum tíðkaðist að brennimerkja skreið í sporð, og ef það var gert vegna hospítalsfisksins, þá með stafnum H.   Hospítalsfiskurinn hélst lengi eftir að fjórðungsspítalarnir voru úr sögunni, eða til ársins 1882“  (LK; Ísl. sjávarhættir III).  „Lýng til eldiviðar rífa vermennirnir í Láganúpslandi.  Þar er engin skipleiga. 1 skiphlutur.  Allur hlutur skiptist ex æqvo (til jafnaðar) þá skift verður. Seglfiskar.  Maðkafiskar engir.  Manntalsfiskar engir.  Hospitalshlutur skiptist þar“  (ÁM/PV Jarðabók). 

Hossa (s)  Láta með; dekra; dilla; vagga upp og niður (t.d. á hesti eða í leik).  „Það er naumast að honum er hossað; bara fyrir það að vinna sitt starf.  Það var ekki dáderað svona við þann sem áður sinnti því“!  „Eru þeir búnir með heyskapinn?  Nú fjandinn hossi þeim; með tugmilljóna græjur og vaðandi mannskap“!

Hosuband (n, hk)  Gróft prjónagarn sem notað er til að prjóna sokka.

Hosur (n, kvk, fto)  A.  Ullarsokkar; leistar.  „Farðu nú í hlýrri hosur; þér verður kalt í þessum krepsokkum“!  B.  Upprunalegri merking er skálmar/stígvél úr skinni sem ná vel upp á fótinn.

Hotta (s)  Reka; hóa.  „Ég ætla að fara og hotta fénu niður í fjöru; það eru einhver snöp fyrir það núna“.

Hotta á (orðtak)  Reka á eftir; reka hraðar; styggja burt; hóa á.  „Skjóstu nú og hottaðu á kýrnar; mér sýnist að þær stefni beint inn í kálgarðinn“.

Hó (n, hk)  Kall.  „Ég heyrði hóið í honum hinumegin í dalnum, en sá hann ekki í þokunni“.

Hóa (s)  A.  Kalla; reka upp „hó“.  „Það var einhver að hóa uppi á Hjöllum“.  B.  Reka fé; kalla á/saman.  „Við hóuðum saman fénu úr víkinni til aftektar“.  „Ég þyrfti að fara að hóa saman aðalfundi“.

Hóf / Hófsemd (n, hk)  Lítillæti; nægjusemi; stilling.  „Maður kann sér ekki hóf þegar svona krásir eru á borðum“.  „Hann var alla tíð maður hófsemdar í þeim efnum“.

Hóf er best í öllu / Hóf er best í hverjum hlut/leik / Hóf er á öllu best (orðatiltæki)  Segir sig sjálft; töluvert notað.

Hófblaðka (n, kvk)  Blað hófsóleyjar (sjá þar).  „Í Sefinu vex mikið af hófblöðku“.

Hóflátur (l)  Hógvær; nægjusamur; stilltur.  „Ég var ósköp hóflátur og fékk mér bara lítið á diskinn“.

Hóflega / Hófsamlega / Hóglátlega /Hógværlega (ao)  Í hófi; af varkárni/nægjusem/stillingu.  „Hóflega drukkið vín gleður mannsins hjarta“.  „Ég er hóflega bjartsýnn á að við finnum féð í þessari þoku“.  „Það þarf að nota þetta dálítið hófsamlega; ég á ekki meira af því og það er erfitt að fá það“.  Heyrist ekki oft í dag en var töluvert notað í Kollsvík framundir þetta.  „Hann tók þessu hóglátlega“.  „Hógværlega áætlað gætu þetta orðið fimmtíu kindur“.

Hóflega drukkið vín gleður mannsins hjarta (orðatiltæki)  Biblíuboðskapur Salómons.  Kollsvíkingum var ekki síður töm spekin; margan stelur vín viti.

Hóflegur / Hófsamlegur / Hófsamur / Hógvær (l)  Nægur ; nægjusamur; hóflátur.  „Ég held að þetta sé mjög hóflegur skammtur“.  „Heldur finnst mér þú hófsamlegur“.  „Hann var mjög hófsamur með vín og tóbak“.  „Vertu ekki svona hógvær; fáðu þér nóg á diskinn“!

Hófsemdarmaður (n, kk)  Sá sem sýnir hóf/stillingu/nægjusemi.  „Ekki gat hann kallast hófsemdarmaður þegar vín var í boði“.

Hófsóley (n, kvk)  Caltha palustris.  Einnig nefnd lækjasóley eða blaðka.  Fjölær jurt af sóleyjarætt, með hóflaga blöðkum og gulum blómum.  Vex írökum jarðvegi og myndar þéttar þúfur.  Í henni er eiturefni, svo hún er lítt étin af grasbítum.  Algeng á Íslandi.  Í Kollsvík vex hún helst neðst í bökkum lækja og skurða.  „Í Sefinu neðan Láganúpstúns vex mikið af blöðku“.

Hógvær (l)  Lítillátur; nægjusamur. 

Hógværð (n, kvk)  Nægjusemi; lítillæti.  „Hógværðin hefur Kollsvíkingum alltaf verið í blóð borin, þó misjafnt sé hve menn flíka henni.  Jafnvel eru þeir til sem eru snillingar í að leyna henni“!

Hólka í sig (orðtak)  Gófla í sig; éta.  „Vertu nú ekki með þessa matvendni drengur!  Hólkaðu bara í þig grásleppunni eins og maður“.

Hólkast (s)  A.  Pokast; goppast.  „Fötin voru alltof víð og hólkuðust utan á honum“.  B.  Fara; skenglast.  „Ætli það sé ekki mál til komið að fara að hólkast af stað“.

Hólkast / Smáhólkast (n, hk)  Hóll sem gengur framúr öðru hálendi/hæðum.  „... og þar neðar er Mjóna, á smáhólkasti; kví úr grjóti“  (ÍÍ; Örn.skrá Kirkjuhvamms).

Hólkvíður (l)  Um fatnað; of víður.  „Buxurnar eru hólkvíðar og ólögulegar í ofnaálag“.

Hólmganga (n, kvk)  Einvígi tveggja manna til að skera úr deilum.  Hólmgöngur af einhverju tagi hafa eflaust tíðkast frá grárri forneskju, og smám saman mótuðust um þær reglur þó ekki væru þær skráðar í lög.  Nafnið er dregið af því að oft fóru hólmgöngur fram á hólmum í ám eða vötnum; t.d. á Öxarárhólma við Þingvelli.  Ef hólmi var ekki fyrir hendi var hólmgöngusvæðið afmarkað með véböndum og tágum; sjá hasla sér völl.  Talið er að með hólmgöngum hafi verið m.a. skorið úr um deiluefni sem ekki urðu jöfnuð með dómi.  Forlagatrú var ríkjandi áður fyrr, og hólmgangan var því nokkurskonar formsatriði til að sjá hvorum væri ætlað að sigra og hvorum væri þar skapaður dauði eða ósigur.

Hólóttur (l)  Um landslag; með mörgum hólum.  „Stæður eru grasbrekkur og lautir í; hólótt land“  (HlH; Örn.skrá Keflavíkur).

Hólstrýta (n, kvk)  Keilulagaður hóll.  „Utan til, upp af Stakkaleiti eru frálausar hólstrýtur sem heita Helguhólar.  Þarna er álfabústaður, eða var, og ekki hafa þeir tilkynnt flutninginn ennþá“  (ÍÍ; Örn.skrá Kirkjuhvamms).

Hómópati (n, kk)  Sá sem stundar óhefðbundnar lyflækningar, m.a. smáskammtalækningar.  Hómópati var áður notað yfir þann sem hafði lært til lækninga að einhverju leyti og/eða var hæfastur í sinni sveit til að fást við slíkt.  Hómópatar reyndu að eiga til helstu meðul og lækningatæki síns samtíma og til eru sögur af góðum árangri þeirra.  Nú er hómópatía staðlað heiti yfir þá sem fást við heilun að einhverju marki, og mega nota lyf að vissum styrkleika.  Sjá smáskammtalækningar.

Hópsál (n, kvk)  Viljalaus einstaklingur sem lætur stjórnast af tíðaranda/almenningsáliti/tísku.  „Hvað sem um Kollsvíkinga má segja þá hafa fæstir þeirra getað kallast hópsálir“.

Hór (n, kk)  Krókur til að hengja pott yfir hlóðir.  Vanalega festur upp í hótré, sem lá milli loftbita í eldhúsi.

Hóst (n, kvk)  Óst; holan ofan/framan við bringubeinið á mönnum og skepnum.  Oftar var talað um óst en hóst í Kollsvík.

Hóstadropar (n, kk, fto)  Hóstalyf; hóstameðal; hóstastillandi; mixtúra sem notuð er til að stilla hósta.

Hóstafjandi (n, kk)  Skammaryrði um hósta.  „Ég er bara alls ekki orðinn góður enn af þessum hóstafjanda“.

Hóstahviða / Hóstakast (n, kvk/hk)  Margir hóstar í röð hjá sömu manneskju. 

Hóstakjöltur (n, hk)  Hósti; lágvær hósti; kjöltur.  „Það heyrðist varla neitt í prestinum fyrir hóstakjöltrinu í karlinum“.

Hóstapest (n, kvk)  Veikindi með hósta; hósti; kverkaskítur.  „Ég ætla ekki að smita þig af þessari hóstapest“.

Hót (n, hk)  Ögn; lítið eitt.  „Það hefur varla gengið hót með heyskapinn þessa rigningarviku“.  „Þér ferst ekki að gagnrýna hann, þegar þú stendur þig ekki hótinu betur sjálfur“.

Hóta hörðu (orðtak)  Hóta öllu illu; vera með hótanir.  „Hann hótaði þeim hörðu ef þeir skiluðu ekki landshlut“.

Hóta (einhverjum) öllu illu (orðtak)  Hafa í heitingum við einhvern; hafa uppi stórheit.  „Karlinn hótaði mér öllu illu ef ég skilaði ekki fötunni eins og skot“.

Hótfyndni (n, kvk)  Aulafyndni; hjákátlegir/lélegir brandarar.

Hótinu skárri/betri (orðtak)  Örlítið betri.  „Vegurinn er þó hótinu betri utantil á Hálsinum en innantil“.

Hóvika (s)  Gefa; víkja einhverju að einhverjum.  (Orðasafn Ingvars Guðbjartssonar).  Orðsifjasafn telur orðið e.t.v. hafa verið hófvika og hafi merkt í raun að víkja til; færa hóflega úr stað. Hugsanleg skýring er að orðið hafi verið „hofvika“, og hafi að fornu merkt fórnargjöf til hofs; að víkja einhverju að hofi.  Einfaldast er þó að líta til þekkts orðs; „hógvika“, sem merkti það sama og hóvika; gefa hóflega/hóglega, og má þá líta til orðsins „hógvær“.

Hraða sér (orðtak)  Flýta sér; haska sér; flýta sinni för; koma sér af stað.  „Ætli maður verði ekki að hraða sér, til að missa ekki af fundinum“.

Hraðauka (s)  Auka mjög hratt.  „Hann er að hraðauka sjóinn; ætli við förum ekki bara í land eftir þennan streng“.

Hraðboð (n, hk)  Boð sem borin eru á milli aðila með hraða/ í flýti.  „Ég fékk hraðboð um að koma strax heim til að aka henni á sjúkrahús“.  Sjá einnig þingboðsöxi, en rót orðsins gæti legið þar.

Hraðbréf (n, hk)  Sendibréf sem þarf að komast hratt milli aðila.  „Hvaða hraðbréf er ég hér að fá“?  Furðulegt að orðið skuli ekki notað í dag í stað stofnanamálsins „A-póstur“.

Hraðbyri (n, hk)  Hraður/góður byr; gott leiði.  Heyrist eingöngu í líkingum í seinni tíð; oftast með orðinu „stefna“ á undan:  „Ég sé ekki betur en að þetta háttalag sé að stefna fyrirtækinu hraðbyri í gjaldþrot“!

Hraðdýpka / Hraðgrynna (s)  Um sjávardýpi; dýpka/grynnast hratt eftir því sem siglt/róið er.  „Við megum ekki leggja utar; hér fyrir framan snardýpkar við marbakkann“.  Oftar notað snardýpka/snargrynnast.  „Farðu nú að slá af; það hraðgrynnir hérna framundan rifinu“.

Hraðétinn (l)  Sem fljótlegt er að borða/éta.  „Bíddu bara rólegur meðan ég gleypi eitthvað í mig að borða; hann er nú ekki svo hraðétinn þessi harðfiskur“.

 Hraðfalla að (orðtak)  Um sjávarfall; falla hratt að.  „Ég ætla að hóa kindunum af skerinu; nú hraðfellur að“.

Hraðfara / Hraðferðugur / Hraðskreiður  (l)  Sem fer hratt; ör.  „Á þessu svæði hefur verið hraðfara landeyðing síðustu áratugina“.  „Ekki getur nú báturinn verið mjög hraðskreiður með þessu lagi“.

Hraðferð (n, kvk)  Flýtir; asi.  „Ertu nokkuð á hraðferð?  Ég set upp ketilinn“.

Hraðferðugur (l)  Fer hratt um/yfir; fljótur til gangs.  „Bíddu ögn!  Ég er ekki eins hraðferðugur og þú“.

Hraðfækka (s)  Fækka hratt.  „Það hraðfækkaði í sveitinni á síðustu áratugum 20. aldar“.

Hraðgengur (l)   Um mann/vél; sem gengur hratt.

Hraðhentur (l)  Handfljótur.  „Ég hef ekki séð neinn hraðhentari við úrgreiðslu“.  Oftar notað handfljótur.

Hraðkólna (l)  Kólna hratt í veðri.  „Hann er að hraðkólna núna; og hleypur líklega í frost í nótt“.

Hraðkvæður (l)  Fljótur að yrkja vísu.  „Fáa hef ég vitað hraðkvæðari en hann, en misjafnt var það að gæðum“.

Hraðlestrarblað (n, hk)  Blað til prófunar í hraðlestri.

Hraðlestrareinkunn (n, kvk)  Einkunn sem gefinn er eftir próf í hraðlestri.

Hraðlestrarpróf (n, hk)  Próf í hraðlestri.  Til þessa verkefnis voru notuð sérstök hraðlestrarblöð frá Námsgagnastofnun ríkisns“.

Hraðlestur (n, kk)  Lestur með miklum hraða.  „Í mínu ungdæmi tíðkaðist það að börn væru prófuð í heimahúsum eða skóla áður en að skólagöngu kom.  Prófað var í skrift, reikningi, réttritun og hraðlestri.  Tveir prófdómarar voru; og fylgdist annar með fjölda á villum og hinn var með skeiðklukku. 

Hraðlyginn (l)  Mjög lyginn; vel lyginn.  „Hann er nú svo hraðlyginn að hann veit ekki sjálfur hvenær hann segir satt eða lýgur“.

Hraðlæs (l)  Les hratt; fluglæs.  „Yfirleitt voru börn orðin nokkuð hraðlæs þegar þau byrjuðu í skóla áðurfyrr“.

Hraðmæltur (l)  Talar hratt.  „Hann var svo hraðmæltur að ég náði þessu ekki öllu“.

Hraðsigldur / Hraðskreiður (l)  Um bát; getur siglt hratt. „Náði hann þeim von bráðar því hans bátur var miklu hraðsigldari en Guðbjörg“  (ÖG; Þokuróður).  „Fönix leggur af stað með þrjá báta í togi og er ekki mjög hraðskreiður“  (KJK; Kollsvíkurver).

Hraðstígur / Hraðgengur (l)  Gengur hratt; léttgengur; góður göngumaður.  „Sagt var að Kristján á Grundum hafi verið svo hraðstígur að hann hafi á efri árum gengið af sér tík sína, sem þó var á besta aldri“.

Hraðsuðupottur (n, kk)  Pottur með þéttu loki og þrýstiloka á því, þannig að við hitun getur hiti vatns í honum farið töluvert yfir venjulegt suðumark þess.  Þessi aukni hiti styttir suðutímann verulega.  Hraðsuðupottar voru nokkuð algengir á heimilum eftir miðja 20. öld en sjást nú varla.

Hraðversna (s)  Versna mjög hratt.  Einkum notað um veður, sjólag eða færð.  „Færðin er að hraðversna á þessum stað; ég átti í hálfgerðu basli á bakaleiðinni“. 

Hraðversnandi (l)  Versnar hratt; sortnar fljótt í álinn.  „Kindinni fer hraðversnandi af votheysveikinni“.

Hraðvirkur (l)  Fljótur að vinna; handfljótur.  „Hann er prýðis verkmaður; bæði hraðvirkur og vandvirkur“.

Hrafl (n, hk)  Slatti; slæðingur; dálítið magn.  „Dálítið hrafl höfðu menn með sér af bókum (í Verið) “  (JB; Verstöðin Kollsvík; frásögn KJK). 

Hrafla saman (orðtak)  Skrapa saman; viða að; sópa saman.  „Við hröfluðum saman nokkru brenni“.

Hrafn (n, kk)  Corpus corvus; svartur stór fugl af ætt hröfnunga; stærstur íslenskra spörfugla; hrææta og ránfugl sem algengur er um allt land.  Hrafn getur náð 60-75 cm lengd; tvöfalt stærra vænghafi og nærri 2 kg þyngd.   Hrafnar velja sér óðul, og jafnan eru tveir hrafnar á hverjum sveitabæ í byggð.  Fæða þeirra er margbreytileg, eftir því sem til fellur; egg og ungar annarra fugla að vori; hildir kinda; hvaðeina sem ætilegt rekur á fjörur o.fl.  Hrafnar eiga það til að leggjast á veikburða og varnarlaus lömb um sauðburð; einnig kindur sem farið hafa afvelta eða eru fastar í dýi.  Byrjar hann þá að kroppa þó skepnan sé sprellifandi, fyrst í lina hluta s.s. augu og kvið.  Samvinna hrafns og tófu um æti er nokkuð merkileg.  Hrafninn er öflugur við að bera egg úr vörpum og klettum og fela þau í miklu magni undir mosatóm og steinum, þar sem þau nýtast jafnt honum og tófunni þegar minna er um æti.  Sömuleiðis grefur tófan gjarnan afgang af því sem hún kemst ekki yfir að éta, sem hrafninn er seigur við að finna síðar.  Hrafnhjón halda saman ævilangt.  Hreiður gerir hrafninn sér á óaðgengilegum stöðum í klettum.  Oft eru notaður sömu lauparnir ár eftir ár.  Þannig er t.d. laupstæði í þakinu á Kofahelli; annað í Strengberginu og þriðja í Núpnum.  Hann verpur snemma á vorin; 4-6 eggjum, og koma ungar út eftir u.þ.b. þrjár vikur.  Um það leyti er varp hafið hjá öðrum fuglategundum, og fá þeir því nog æti.  Hrafninn er óvinsæll í fuglavörpum og má iðulega sjá flokka margskonar fugla á eftir sama hrafni þegar hann er í veiðiferðum.  Hrafninn er meinstríðinn og virðist stundum búa yfir meiri leikhæfileikum og gáfum en aðrir fuglar.  Gerir hann sér oft að leik að herma eftir hundum, köttum, fallandi steinum, rigningu eða öðru; jafnvel hefur tekist að kenna honum mannamál.  Hrafna má temja sem unga, en þeim hættir til að verða nokkuð frekir og þjófóttir.  Ótal skemmtilegar sögur eru sagðar af krumma.  Það þykir ólánsmerki að vinna hrafni mein og steypa undan honum eggjum.  Er talið að hann hefni sín síðarmeir.  En vel kann krummi einnig að launa fyrir velgerðir í sinn garð.  Hrafnar safnast saman að hausti, og er það nefnt hrafnaþing.  Var því trúað að þá væri þeir m.a. að raða sér niður á bæina.  Margt er hrafninum eignað í þjóðtrúnni.  Þeir sem skilja hrafnamál eru gáfaðri en aðrir, enda fá þeir mikinn vísdóm frá krumma.  Ef hrafn lætur illa á húsþökum má ætla að einhver sé í hættu staddur.  Úfinn hrafn veit á illviðri.  Vert er að taka eftir því í hvaða átt hrafn flýgur yfir mann, því með því vill hann gefa leiðbeiningar.  Válegt er að heryra í nátthrafni, því hann talar röddu framliðinna.  Gall og heila hafns má nýta við ýmiskonar galdra.  Hrafni hefur fækkað í seinni tíð, og er hann nú á válista.

Hrafnablaðka / Hrafnablaka (n, kvk)  Blað túnfífils/ætifífils.  Hrafnablaka er löng og vex blaðið út frá miðjustilknum alveg frá rót til enda hans.  Brúnin er gróflega sagtennt, og líklega er nafnið dregið af líkingunni við hrafnsvæng.  Bragðið er beiskt, þar sem í blöðunum er fíflamjólk eins og í legg fífilsins.   Algengur hrekkur var að laga blöðin til og bjóða öðrum í stað súrblöku/hundasúru; lagið var þá mjög lkt en bragðið ekki.  Oftar var orðið notað án ð í Kollsvík, enda virðist það vera réttari og eðlilegri háttur.  Í Grasnytjum sínum segir Björn Halldórsson frá Sauðlauksdal árið 1783 að gera megi ágætt salat af hrafnablöku.  Það hafi róandi áhrif og „sefi blóðhita bráðlyndra manna“.  Þau megi útbúa sem kál og séu þá m.a. „hinn mjúkasti matur fyrir þá menn sem eru sóttlera eða soltið hafa úr hófi svo að þeir þola ei annan almennilegan mat“. 

Hrafnagangur (n, kk)  Mikill atgangur í hröfnum.  „Þarna er einhver hrafnagangur frammi í Mýrum.  Skrepptu og gáðu hvort eitthvað hefur farið ofaní“.

Hrafnagarg / Hrafnakrunk / Hrafnskrunk (n, hk)  Krunk í hrafni/hröfnum.  „Skrepptu nú  og athugaðu með þetta eilífa hrafnakrunk hérna uppi á Hjöllunum; þeir gætu verið að frýnast í afvelta kind“.

Hrafnager / Hrafnasveimur (n, hk/kk)  Hópur af hröfnum á flugi yfir ákveðnu svæði.  „Eitthvað finnst mér grunsamlegur þessi hrafnasveimur þarna frammi við Grænukeldu.  Ég ætla að rölta og athuga hvort þarna hafi farið ofaní“.

Hrafnahjón (n, hk, fto)  Par/hjón hrafna.  Hrafnahjón halda saman ævilangt, og oftast eru ein á hverjum bæ.

Hrafnahret (n, hk)  Illviðrishret sem gerir oft um það leyti sem hrafninn verpir; 9 vikum fyrir sumar.

Hrafnaklukka (n, kvk)  Cardamine nymanii. Fjölær jurt af krossblómaætt; algeng um allt land, einkum í rökum og mýrlendum jarðvegi.  Stofnblöð eru fjöðruð með heilrendum smáblöðum; blómstrar snemma á vorin.  Blómin eru í klasa á toppi stöngulsins; 1-1,5 cm í þvermál; fjórskipt.  Krónublöðin eru bleik eða fölfjólublá með dekkri æðum; stundum þó hvít; bikarblöð mun styttri, ljósgræn og oft rauð í endann; fræflar sex með gulhvítar frjóhirslur.  Hrafnaklukkan er algeng um allt í Kollsvíkinni, jafnt í sendnum bölum sem í móum; einnig í klettahryggjum og til dala.  Séra Björn í Sauðlauksdal telur þetta mikla nytjajurt í Grasnytjum sínum 1783:  Hún geti eytt holdsveiki, hreinsað blóðið, örvað blóðlát kvenna, drepið ýmsa orma í mönnum, læknað kviðslitna menn og eytt þrota. „Er þá best að seyða jurtina í mysu og drekka síðan“.  Jurtin geri þá menn svefnlétta sem hennar neyta.  Lækna má vatnssýki með því að saxa hrafnaklukku ofan í öl.  Þungaðar konur eru þó varaðar við að neyta hrafnaklukku.  Ekki er vel ljóst hversvegna jurtin er kennd við hrafna.

Hrafnamál (n, hk)  Krunk hrafna er mjög margbreytilegt; þeir eru góðar eftirhermur og stundum er engu líkara en þeir tali sín á milli.  Sumir menn töldust skilja hrafnamál betur en aðrir.  Áður fyrr var hrafninn talinn mikill spádómsfugl og tjáði sig jafnt með krunki og hegðun. 

Hrafnaspark (n, hk)  Mjög ljót skrift.  „Það er varla hægt að lesa þetta hrafnaspark“.

Hrafnaþing / Hrafnahópur (n, hk)  Hópur margra hrafna.  Hrafnaþing er notað um samkomu margra hrafna, sem einkum er áberandi á haustin.  „Á hverju hausti safnast hrafnar saman á hrafnaþing.  Þá er sagt að þeir raði sér niður á bæina, en tveir hrafnar eru jafnan á bæ“.

Hrafnétinn (l)  Sem hrafn hefur kroppað mikið í.  „Ærin var töluvert hrafnétin í dýinu, svo ég lógaði henni“.

Hrafnista (n, kvk)  Sjómennska; heimur sjómannsins.  Einnig nafn á eyju í Þrændalögum, þar sem afi og nafni Kveldúlfs, föður Skallagríms, átti heima.  Hrafnistumenn er oft notað í skáldamáli um sjómenn.  „Snemma barninu brá/ beint í Hrafnistu átt./  Hafsins hyldýpin blá/ heilluðu sveininn brátt./  Sjö vetra sigldi úr höfn,/ svall honum þráin ung;/ yfir ólgandi dröfn/ á einsigldum færapung“  (JR; Rósarímur). 

Hrafnsblóð  (n, hk)  Blóð úr hrafni. „Sagan segir að Steinunn á Sjöundá hafi verið svo kjarklítið barn að til vandræða horfði.  Henni hafi þá verið gefið hrafnsblóð og að það hafi átt að vera þrír dropar.  Sagan segir að henni hafi verið gefið einum eða tveimur dropum of mikið og á þann veg var fengin skýring á því sem seinna kom fram; þessum morðum á Sjöundá. Ég heyrði Vigdísi fóstru mína tala um þessi mál við aðra gamla konu úr ættinni.  Þær voru þó nokkuð trúaðar á svona“.  (EG; viðtal á Ísmús 1968).

Hrafnsegg (n, hk)  Egg hrafns.  Hrafninn verpir 4-6 eggjum í laup sinn, snemma vors.  Þau eru ljós eða móleit; nokkru minni en hænuegg.  Sagt er að þau séu óæt og að hvítan í þeim hlaupi ekki nema þau séu soðin í keytu.  Þjóðtrúin segir að ein aðferð til að koma sér upp huliðshjálmi sé að taka nýorpið hrafnsegg; sjóða það og setja í hreiðrið aftur.  Þegar krummi gefst upp við að klekja því út grefur hann það í jörð, en væri það áður tekið var sagt að huliðshjálmssteinn væri inni í því.

Hrafnshreiður (n, hk)  Laupur hrafns.  Oftar var talað um hrafnshreiður en laup í Kollsvík.

Hrafnsvartur (l)  Biksvartur; svartur og gljáandi.  Þó hrafninn sé sagður svartur þá eru fjaðrir hans með sérkennilegum skelplötugljáa, sem gjarnan slær grænleitum blæ yfir.

Hraglandaskítur (n, kk)  Hryssingslegt/kuldalegt veður; hvasst með dálítilli úrkomu; oft í formi slyddu eða snjókomu.  „Það er hálfgerður hraglandaskítur“. 

Hraglandi (n, kk)  Dálítil snjókoma eða rigningarslítingur í hvössu og oft köldu veðri.  „Það er í lagi að heypa fénu út í einhvern tíma þó þessi hraglandi sé“.  Talað var um éljahraglanda; rigningarhraglanda; snjóhraglanda og slydduhraglanda.  Orðstofninn er líklega hreggur; þ.e. hvassviðri/illviðri, gjarnan með útkomu.  Kann þó að vera hrekja, en líklega eru þau orð bæði upprunalega af sama stofni.

Hrak (n, hk)  Það sem hrekst undan veðri, vindum og sjógangi.  Gjarnan notað í líkingum í seinni tíð.  „Hann er að verða hálfgert hrak í þessu máli eftir að hann missti stuðning sinna félaga“.

Hraka (s)  Versna; vegna verr; fara aftur.  „Íslenskufærni barna og ungmenna hefur hrakað stórum í seinni tíð“.  „Heldur hefur honum hrakað til heilsunnar“.

Hrakfallabálkur (n, kk)  Sá sem lendir iðulega  í hrakföllum/ er óheppinn.  „Skarstu þig aftur á hnífnum; skelfilegur hrakfallabálkur geturðu verið“!

Hrakfarir / Hrakföll / Hrakningar (n, hk, fto)  Áföll; hrakningar; ósigrar; neyð.  „Það er óþarfi að hafa þessar hrakfarir í hámælum“.  „Við lentum í bölvuðum hrakföllum þarna í Röstinni“.

Hrakinn (l) A.  Illa á sig kominn vegna vosbúðar.  „Skipbrotsmenn voru, eins og nærri má geta, hraktir og hræddir...“ (ÁE; Ljós við Látraröst).  „Útigangsféð var orðið töluvert hrakið þegar það náðist“.  „Þetta síðasta sumar var votviðrasamt svo varla er munað annað eins jafnlengi.  Hey urðu að mestu öll hrakin og urðu sumstaðar til á túnum“  (ÍÍ; Forðagæslubók Rauðasands 1955).  B.  Rekinn; fældur í burtu.  „Hann kunni því illa að vera hrakinn úr sínu stæði með netin“.

Hraklega / Hrakmannlega (ao)  Skammarlega; svívirðilega.  „Mér fannst þau koma hrakmannlega fram við karlangann“.

Hraklegur (l) Smánarlegur; skammarlegur.  „Bændur kunnu lítt að meta merkikertið hann Laxness og fóru hinum hraklegustu orðum um skrif þessa uppskafnings“.

Hrakmenni (n, hk)  Þorpari; þrjótur; úrþvætti.  „Og hvað ef Hitler og hans hrakmenni hefðu nú sigrað“?

Hrakningaferð / Hrakningaferðalag (n, kvk/hk)  Ferðalag með miklum hrakningum.  „Ekki var þurr þráður á okkur eftir þessa hrakningaferð“.

Hrakningsrekstur (n, kk)  Hrakningasamur sauðfjárrekstur.  „Ekkert lamb meiddist í þessum hrakningsrekstri, og heim komum við allir ellefu næsta dag“  (ÁE; Ljós við Látraröst).

Hrakningssamt (l)  Erfitt vegna veðurs.  „Oft voru þessar ferðir nokkuð erfiðar og hrakningssamar, sérstaklega haustferðirnar“  (PG; Samgöngur og flutningar; Niðjatal HM/GG).

Hraksmán (n, kvk)  Forsmán; skömm; lítilsvirðing.  „Það væri nú bölvuð hraksmán að koma í land með öngulinn í rassinum; við skulum keyra aðeins frá“.

Hraksmánarlega (ao)  Lítilmannlega; skammarlega; nirfilslega.  „Verðið fyrir ullina er orðið svo hraksmánarlega lítið að menn nenna ekki lengur að hirða hana“.

Hraksmáralegur (l)  Skammarlegur; nirfilslegur.  „Nokkuð finnst manni þetta hraksmánarlegur endir á annars farsælum ferli þessa þingmanns“.

Hrakspá (n, kvk)  Ill spá; vondur spádómur.  „Vertu nú ekki með þessar bölvaðar hrakspár“!

Hrakviðri (n, hk)  Óveður; aftakaveður.  „Mjög safnaðist í hann (Skútann á Skútahrygg) sauðatað, þar sem kindurnar notuðu hann óspart sem afdrep í hrakviðrum…“  (HÖ; Fjaran). 

Hrakviðrasamur (l)  Umhleypingasamur; illviðrasamur.  „Heldur hefur hann verið hrakviðrasamur það sem af er heyskapartíð“.  „Ofan á votviðrasamt sumar kom hrakviðrasamt haust“  (ÍÍ; Forðagæslubók Rauðasands 1937). 

Hrakviðri (n, hk)  Illviðri; mjög slæmt veður.  „Það verður innistaða meðan þetta hrakviðri gengur ekki niður“.

Hrakyrða (s)  Tala illa um; hreyta ónotum í; skamma; formæla.  „Mér finnst ómaklegt að hrakyrða hann fyrir að svona fór; hann reyndi það sem hann gat til að afstýra því“.

Hrammur (n, kk)  Stór hendi/greip; stór fótur með klóm; gæluorð fyrir hendi.  „Leyfðu mér að sjá á þér hrammana; heyrðu, þetta er engin þvottur drengur; farðu og skolaðu betur af þér skítinn“!

Hranalegur (l)  Skömmóttur; reiðilegur; stuttur í spuna.  „Mér fannst hann dálítið hranalegur“.

Hrapa að (orðtak)  Álykta í fljótfærni.  „Við skulum nú skoða þetta vel og ekki hrapa að neinu“.

Hrapaður (l)  Fallinn úr björgum/klettum.  „Jón kom ekki aftur og fór þá vinur hans einn að leita hans og kom ekki aftur fyrr en um kvöldið með þær fréttir að hann hefði fundið Jón Thorberg hrapaðan undir Björgunum og hefði hann borið hann í útihlöðu“  (JVJ; Nokkrir viþættir). 

Hrapalega (ao)  Slysalega;hörmulega.  „Honum tókst alveg hrapallega til með prófið“.

Hrapalegur (l)  Slæmur; slysalegur; hörmulegur.  „Þetta er einhver hrapallegur misskilningur“.

Hraphætt (l)  Hætt við að hrapa.  „Óvönu fé er töluvert hraphætt á Hlíðunum“.

Hrappur (n,kk)  Skúrkur; þrjótur; óvandaður/hvinnskur maður.  „Náði hann að bísa frá mér vasahnífun, bennvaður hrappurinn“?!

Hrasa (s)  Detta; hnjóta; falla.  „Taktu nú þetta drasl af gangveginum svo enginn hrasi um það“!

Hrasa að (einhverju) (orðtak)  Um ákvörðun/skoðanamyndun.  „Ég ætla nú að hugsa þetta aðeins betur; það er óráðlegt að hrasa að neinu í svona málum“.

Hrasgjarn (l)  Hrösull; dettinn; hættir til að hrasa.  „Eftir veikindin hefur hann verið dálítið hrasgjarn“.

Hrat (n, hk)  Föstu efnin í beri; hýði og fræ, sem verða eftir þegar saftað er, eða berið tuggið.

Hrata (s)  Hrasa; hrapa.  Ég hrataði um stein og fékk skeinu á höfuðið“  „...þá kom það fyrir suma þá sem hér áttu leið um að hrata fram af hjöllum í villum...“ (MG; Látrabjarg).

Hratgrautur (n, kk)  Grautur sem bragðbættur er með berjahrati.  Ekki gerður í Kollsvík í seinni tíð, en um hann var rætt.

Hratsía (n, kvk)  Grisja sem notuð er til að sía saft í gegnum þegar gerð er saft úr berjum.  Berin eru þá marin/hökkuð í graut og hratið síað úr.  Hratsían var síðan hengd yfir íláti um tíma meðan öll saft draup úr henni.  Á síðari tímum var notuð sérstök saftpressa á rafmagnshrærivél.

Hratti (n, kk)  Bára við land; þó ekki svo mikið brim að ólendandi sé.

Hraukur (n, kk) Hrúga; haugur.  „Mónum var staflað í hrauka til þurrkunar“

Hraun / Hraunkargi / Hraunbotn (n, hk, kk)  A.  Grýttur hafsbotn.  „Það er oft ágæt veiði hér suður á hrauninu, en hætt við festum“.  Einnig kargi og kargahraun í sömu merkingu.  B.  Storknað berg frá eldgíg.

Hraunafláki (n, kk)  Stórt hafsvæði með grýttum botni.

Hraunblettur (n, kk)  Lítið hafsvæði með grýttum botni.

Hraunfast (l)  Fast í grýttum botni.  „Nú er annaðhvort stórlúða á færinu, eða það er kyrfilega hraunfast“.

Hraunfesta (n, kvk)  Botnfesta færis.  „Hér er bölvaður kargabotn og hætt við hraunfestum“.

Hraunkantur (n, kk)  Jaðar hraunbotns/grynninga á hafsbotni.

Hraunmið (n, hk, fto)  Fiskimið þar sem hraunbotn er. 

Hraunóttur botn (orðtak)  Grýttur botn.  „Þarna þarf að taka gott grunnmál, því botn er hraunóttur“.

Hraustlega (ao)  A.  Með miklu afli/ miklum líkamsstyrk; vasklega.  „Samtaka nú; tökum hraustlega á þessu“!  B.  Mikið; drjúgt.  „Hann tók við flöskunni og saup hraustlega á henni“.

Hraustlegur (l)  A.  Sterkbyggður; vöðvamikill.  B  Við góða heilsu; hressilegur.  C.  Mikill drjúgur.  „Nú þarf ekki nema einn hraustlegan byl til að vegurinn lokist kyrfilega aftur“.

Hraustleikanáungi (n, kk)  Hraustur/öflugur maður; hreystimenni.  „Ekki veit ég hvað þessi nýi háseti heitir, en þetta virðist hinn mesti hraustleikanáungi“.

Hraustleikaskepna (n, kvk)  Öflug/hraust skepna.  „Ég kalla þessa tvævetlu nokkra hraustleikaskepnu ef hún hefur hjarað yfir veturinn á þessum stað“.

Hraustmenni (n, hk)  Mjög hraustur/þolinn maður.  „Kom sérr þá vel að hann var hraustmenni hið mesta“.

Hráablettur (n, kk)  Blettur á fiski sem hrái/marfló hefur byrjað að éta. 

Hráabragð (n, hk)  Bragð af illa soðnum mat.  „Það er dálítið hráabragð af þessum fiski“.

Hráaétinn / Hráétinn (l)  Fisk- eða fuglshræ sem marfló hefur étið allt hold úr.  „Við látum ekki net liggja lengi á þessum miðum; hér er allt hráaétið á skömmum tíma“.  „Grásleppan i þessum netum var öll meira og minna hráétin, eftir þessa löngu legu“.

Hráagryfja (n, kvk)  Staður á miðum þar sem mikið er um hráa/marfló.  „Það þýðir ekkert að leggja hér grynnra á Bótinni; það er bölvuð hráagryfja“.

Hráalegur (l)  Líkt og illa matreiddur.  „Skelfing var hann hráalegur þessi fiskur á veitingahúsinu“.

Hráalæpa / Hrákvikindi / Hráarusl / Hráaýlda (n, kvk/hk)  Heiti á grásleppu í neti sem hrái/marfló hefur lagst á og eyðilagt.  „Hér er hver hráalæpan við aðra; hér leggjum við ekki aftur“!  „Netin voru illa farin eftir norðanáhlaupið; upprúlluð og stoppuð af hráaýldu“. 

Hráaveita (n, kvk)  Mikið/haugur af hráa.  „Blessaður hentu þessum fiski strax útfyrir; hann er ekkert nema hráaveita“!

Hráblautur (l)  Mjög blautur og kaldur/fráhrindandi viðkomu.  „Það var ekki um annað að gera en snara sér aftur í hráblautan stakkinn og hjálpa þeim við að bjarga bátnum“.

Hrágúmmí (n, hk)  Gúmmí sem ekki hefur verið gert að varningi.  Fyrir kom áðufyrri að á Láganúpsfjöru rak böggul af hrágúmmíi.

Hrágúmmísóli (n, kk)  Sóli á skófatnaði, gerður af mjúku gúmmíi.  Mörgum þótti skór með hrágúmmísólum betri en aðrir skór til klettaklifurs, enda voru þeir mun stamari á berginu.

Hrái (n, kk)  Marfló.  „Þorskur í netunum er fljótt étinn af hráa“.

Hrákablautur (l)  Mjög blautur/votur.  „Það er vonlaust að setja heyið svona hrákablautt í gryfjuna.  Við látum síga af því á vagninum framá seinnipart dagsins“. 

Hrákaslumma (n, kvk)  Hrákaskammtur.  „Ekki vildi betur til en tóbakslituð hrákaslumman lenti á karlinum og klesstist öðrumegin á gleraugun.  Reyndar sögðu sumir að vel hefði verið miðað“. 

Hrákaslydda (n, kvk)  Blaut slydda; slydduél sem bleytir fatnað og fénað.  „Það þýðir ekkert að hafa féð úti í þessari hrákaslyddu“!

Hrákasmíð / Hrákasmíði (n, kvk)  Hrófatildur; léleg smíði.  „Þessi kofi er nú ljóta hrákasmíðin“. 

Hrákavinnubrögð (n, hk, fto)  Slæm vinnubrögð; illa unnið verk.  „Þarna hafði hefilstjórinn bara rutt í gegn án þess að ganga frá mokstrinum útfyrir kant.  Ég hef sjaldan séð slík hrakavinnuvrögð við mokstur“!

Hráki (n, kk)  A.  Munnvökvi; slím sem spýtt er úr munni.  B.  Í líkingum um lélegt efni eða lélegan smíðisgrip; hrákasmíði.  „Þetta er handónýt skyrta sem ég keypti; ég hef sjaldan séð þvílíkan andskotans hráka“!

Hráskinn (n, hk)  Óverkað skinn; blaut húð af grip.  „Þú þarft að þurrka úpuna, hún er eins og hráskinn“.

Hráskinnslegur (l)  Blautur og kaldur viðkomu, líkt og hráskinn.  „Úlpan var ári hráskinnsleg þegar ég fór aftur í hana“.

Hráskinnsleikur (n, kk)  Upphaflega leikur, þar sem menn toguðust á um hráskinn.  Síðar notað um togstreitu/deilu þar sem gjarnan er beitt brögðum/ óheiðarlegum aðferðum. Sjá pokadráttur og vermannaleikir.

Hráslagagjóstur  / Hráslaganæðingur (n, kk)  Kaldur og rakur vindur, jafnvel með dálitlum rigningarslítingi eða slyddu; kaldur gegnumtrekkur í húsi.  „Búðu þig almennilega; það er kominn árans hráslagagjóstur“.

Hráslagalegur (l)  Kalt og rakt í veðri.  „Það er kvöld; orðið lágskýjað, og hráslagalegur vindur slítur úr þeim skvettur og slengir framan í þann sem í heimsku sinni ætlar að gá til veðurs úti á hlaði“  (ÞB; Lesbók Þjóðv.)

Hráslagi (n, kk)  Kalt rakaloft; raki; slagi.  „Ætlarðu að æða svona illa búinn út í þennan hráslaga“? „Þótt úti nauði hráslaginn er hlýtt í Kollsvíkureldhúsinu í kvöld“  (JB; Verstöðin Kollsvík). 

Hrátjara (n, kvk)  Tjara var fyrrum nýtt á margvíslegan hátt.  Hún var einkum af tvennum toga;  annarsvegar koltjara sem unnin var með þurreimingu kola, og hinsvegar hrátjara sem unnin var á sama hátt úr viði.  Hrátjara var notuð til að fúaverja við og smíði, s.s. báta; einnig til að vatnsverja fatnað.  Þá var hún einnig notuð sem áburður og í meðöl.

Hráviði (n, hk)  Dreif; á víð og dreif.  Upphaflega e.t.v. notað um rekavið á fjöru.  „Þvotturinn hefur fokið af snúrunni og er eins og hráviði upp alla Flötina“.

Hreða (n, kvk)  A.  Él; skúr; skulfa; hryðja; lota.  „Nú syrtir að með eina hreðuna enn“.  „Þá er búin þessi hreðan í slátruninni“.  B.  Áfall; slys.  „Þetta var fyrsta hreðan sem ég man eftir“.  (ÓTG; Ágrip af æviferli). 

Hreðka (n, kvk)  Radísa; Raphanus sativus; lítill rótarávöxtur sem ræktaður er til manneldis.  Hnýðið er nær hnöttott að lögun, oftast rautt; fremur beiskt á bragðið en safaríkt.  Geymist ekki vel, fremur en næpa.  Hreðkur voru nokkuð ræktaðar við bæi í Rauðasandshreppi á 20. öld, ásamt rófum, næpum, gulrótum o.fl.

Hreðugangur (n, kk)  Hrakfarir; áföll.  „Var hann aftur að slasa sig?  Skelfilegur hreðugangur er þetta á manninum“!

Hreðugjarn (l)  Hættir til að lenda í hreðum/áföllum.  „Skelfing geturðu verið hreðugjarn, greyið mitt“.

Hregg (n, hk)  Illviðri með slagveðursrigningu eða slydduéli.  „Austanvindar endast oft með hreggi og þar af er komið máltækið; oft kemur óveður í endaðan þey“  “ (BH; Grasnytjar).

Hreggbarinn (l)  Veðurbarinn; hefur verið í illviðri.  „Hann komst við illan leik af fjallinu; æði hreggbarinn“.

Hreggkaldur / Hreggsvalur (l)  Um nepju/ kaldan vind.  „Ári er hann hreggkaldur; ég held ég setji nú upp dembúlinn“.

Hreggnesi (n, kk)  Klettanef sem gnæfir þar sem vindasamt er.  Hreggnesi er örnefni á slíku nefi í norðari enda Hnífa.  Margir Hreggnasar eru á Íslandi, þar af nokkrir í Rauðasandshreppi, en enginn þeirra hefur tvö e í nafni sínu nema sá í Kollsvík og annar á Naustabrekku.  Án þess að fullyrt sé um hvor hátturinn sé upprunalegri, virðist hér vera um einstaka málvenju að ræða.  „Milli Breiðabáss og Fullsælubáss er klettabrík.  Svo er Hreggnesi; klettanef á bersvæði, sem næðir mikið um og sjóarlöðrið eða gufan gengur upp að“  (Ól.Sveinss; Örn.skrá Naustabrekku).

Hreggur / Hreggviðri ( (n, kk/hk)  Stormur/óveður, oftast með einhverri úrkomu; snjóéli eða rigningu.  Heyrðist stundum sjálfstætt en meira notað í samsetningum; hreggbarinn.  Hreggnesi er örnefni í Láganúpslandi; klettanef þar sem Hnífarnir hafa lækkað mjög, vestan Brunnsbrekku.  Af heitinu er líklega dregið heitið hraglandi (sjá þar).

Hreiðra sig (orðtak)  Um fugla; gera sér hreiður. „Kollan er farin að hreiðra sig“.

Hreiðra um sig (orðtak)  Koma sér fyrir til dvalar.  „Hann hreiðraði um sig í hlöðuendanum; úti við töðugatið“.   

Hreiðurfugl (n, kk)  Fugl sem á hreiður; fugl sem liggur á eggjum.  „Það er hætt við að hreiðurfuglar yfirgefi margir, þegar blotnar svona í mýrinni“.

Hrein er hundstungan (orðatiltæki)  Því var almennt trúað að fátt væri hreinna en tunga hunds, og því var skaðlaust að leyfa hundi að sleikja innan matarílát og hreinsa sár.  Fræðimenn samtímans munu ekki vera  sammála þessu að öllu leyti.  Sjá einnig; hundstungan græðir en kattartungan særir.

Hreinalygi / Hreinakjaftæði / Hreinaþvæla / Hreinaþvættingur (n, kvk/hk/kk)  Algerlega ósatt; ekki minnsti fótur fyrir; algert bull.  „Þessi flugufregn reyndist hreinalygi, við nánari athugun“.  „Það er bara hreinaþvæla að hann eigi einhvern þátt í þessu“!

Hreinasannleikur (n, kk)  Fullkominn sannleikur; staðreynd að öllu leyti.  „Ekki ætla ég að dæma hvort þetta er allt hreinasannleikur sem þarna stendur“.  Líklega dregið af hreinasatt.

Hreinasatt (l)  Dagsatt; alveg satt; staðreynd.  „Ekki veit ég hvort þetta var allt hreinasatt hjá honum, en einhver fótur var nú fyrir því“.  „Þetta er alveg hreinasatt sem ég er að segja þér“!

Hreinlæti (n, hk)  Misjafnt hefur líklega verið í gegnum tíðina hvernig hreinlæti hefur verið viðhaft, jafnt í Kollsvík sem annarsstaðar.  Þó er ljóst að jafnvel vermenn, sem þó bjuggu ekki við góða hreinlætisaðstöðu, hafa gert sitt besta í þeim efnum.  „Flestir munu hafa gætt þess hreinlætis að loknu dagsverki að fara með handklæði og sápu til lækjar og þvo þar hendur og andlit.  Síðan var gengið til búðar; neytt fiskmáltíðar og drukkið kaffi með einhverju brauðmeti“  (KJK; Kollsvíkurver).

Hreinhvít (l)  Oftast notað um kind; alveg hvít; mjallhvít.  „Ég veit ekki hvort lambið verður alveg jafn hreinhvítt og móðirin“.

Hreinkast (s)  Verða hreinni.  „Féð var orðið dálítið sölugt á innistöðunni, en það var fljótt að hreinkast þegar unnt var að beita því meira“.

Hreinkemba (s)  A.  Kemba kýr eða öðru dýri þannig að allir skítakleprar, laust hár og annað lauslegt fari af.  B.  Í afleiddri merkingu um svæði; hreinleita; leita af sér allan grun.

Hreinleita (s)  Leita af sér allan grun; leita allsstaðar.  „Kindurnar geta ekki verið í Vatnadalnum; ég er alveg búinn að hreinleita þar“.

Hreinn til hafsins (orðtak)  Glenna/glampi/ljós/ /eyddur/bjartur til hafsins.  Norðanátt í aðsigi, sem lýsir sér fyrst með því að ský hverfa í norðri og heiðskír blettur sést fyrir Blakkinn, ofanvið hafsbrún.

Hreinmjólka (s)  Hreyta/totta alla mjók úr júgri kýr; mjólka kú að fullu, þannig að ekkert sé eftir í júgrum.  „Það er mikilvægt að hreinmjólka, svo júgurbólgufjandinn gjósi ekki upp aftur“.

Hreinmoka (s)  Moka/hreinsa að fullu.  „Þeir stungu í gegnum ófærðina með heflinum á úteftirleiðinni, en ætla svo að hreinmoka á leiðinni inneftir“.  „Ég létti aðeins undir fjárhúsgrindunum núna, en hreinmoka í vor“.

Hreinmokað (l)  Búið að hreinmoka.  „Það er ekki alveg hreinmokað í Dalum, en þetta er orðið bílfært“.

Hreinrakað (l)  Um hey/gras á jörð; alveg/vel rakað.  „Mér finnst ekki nógu hreinrakað eftir þessa rakstrarvél“.

Hreinræktaður (l)  A.  Um lífveru, t.d. sauðkind, nautgrip eða hund; ræktaður í margar kynslóðir til að ná fram eftirsóttum eiginleikum.  B.  Líkingamál; algjör; fullkominn. Ofti í neikvæðri merkingu:  „Þetta er auðvitað hreinræktaður aulaháttur“!

Hreinsa (s)  A.  Þrífa óhreinindi.  B.  Moka/skafa/ryðja vegi.  „Það er búið að hreinsa af Fjörunum“.  C.  Skilja bein og roð frá fiski áður en hann er borðaður.  „Ég er búinn að hreinsa fyrir strákinn“.  D. Þrífa skít úr netum.  „Það verður handtak að hreinsa eftir þennan norðanvelting“.  E.   Hreinsmala.  „Það er búið að hreinsa á Dölunum, en eftir að fara niður á Stíg og í Lambahlíð“.

Hreinsa net / Hreinsa úr netum (orðtak)  Reyta úr netum; tína þara og annan ófögnuð úr netum áður en þau eru lögð að nýju.  Oftast eru net hreinsuð úti á miðum nú til dags, en áðurfyrr voru þau oft tekin í land og gripið í að hreinsa þau inná milli annarra verka. 

Hreinskafinn (l)  Alveg skafinn/hreinsaður.  „Selskinnið þarf að vera hreinskafið áður en það er spýtt“.

Hreinskilnislega (ao)  Í hreinskilni; af einlægni.  „Ég sagði honum bara hreinskilnislega að ég væri hættur“.

Hreinskrúbba (s)  Skrúbba/þrífa þar til hreint er.  „Ég er búinn að hreinskrúbba hrognasigtið“.

Hreinskrúbbaður (l)  Búið að heinskrúbba.  „Þá held ég að þú sért orðinn ballfær; svona hreinskrúbbaður“!

Hreinsmala (s)  Smala að fullu; hreinsa.  „Ég held að Breiðavíkin sé alveg hreinsmöluð núna“

Hreinsunarróður (n, kk)  Róður í þeim tilgangi að hreinsa þara og annan skít úr netum eftir brælu.  „Ég held að þetta verði nú aðallega hreinsunarróður hjá okkur núna“.

Hreinsun (n, kvk)  Aðgerð til að gera hreint; þvottur; söfnun úrgangs/afganga.  Notað m.a. um hreinsmölun; um túnahreinsun og um hreinsun skíts úr netum.

Hreint (ao)  Áhersluliður; oft aftan við önnur atviksorð:  „Alveg hreint er þetta með ólíkindum“.  Vertu nú ekki alltaf hreint að stríða bróður þínum“.  Stundum á undan orðinu: „Þetta er hreint ótrúleg saga“.

Hreint og beint (orðtak)  Beinlínis; alveg; algerlega.  „Þetta getur hreint og beint verið lífshættulegt“!

Hreint og klárt (orðtak)  Alveg; fullkomlega; að öllu leyti.  „Þetta finnst mér hreint og klárt ósanngjarnt“!

Hreint út sagt (orðtak)  Í fullri hreinskilni.  „Hreint út sagt er ég orðinn leiður á þessu“.

Hreintína (s)  Taka öll egg á tilteknu svæði.  „Við náðum ekki að hreintína á Höfðanum, en tókum það mesta“.

Hreintínt (l)  Um svæði; búið að hreintína.  „Það verður aldrei hreintínt af álku á Urðunum“.

Hreinþvegin (l)  Um fjöru; án þara til beitar.  „Féð hefur lítið í fjöru núna; hún er hreinþvegin eftir brimið“.

Hreistra (s)  A.  Verða hreistraður; með harða, hreisturkennda/flagnandi húð.  B.  Skafa hreistur af fiski, oftast þá grófhreistruðum  s.s. ýsu. 

Hreistraður (l)  Um fisk eða aðra skepnu; með hreistur á húð.  „Flest sjóskrímsli eru sögð vera hreistruð, en skeljaskrímsli er þakið skeljum“.

Hreistrugur (l)  Ataður í fiskihreistri.  „Ég var allur hreistrugur eftir aðgerðina“. 

Hrekja (s)  Láta stjórnast af ofviðri o.þ.h.  „Féð hrakti í skurðinn undan rokinu“.  „Skútuna hafði hrakið suður með öllum fjörðum undan ofviðrinu, og hún svo strandað í básnum“.  Orðið kann a vera skylt heitinu hreggur, og mynda þannig stofn að orðinu hraglandi.

Hrekkjaður (l)  Oft orðið fyrir hrekk/áfalli og er því var um sig.  „Ég ek alltaf varlega fyrir skriðuna; maður er orðinn hrekkjaður á þessu eilífa grjóthruni sem þar er“.

Hrekkjabragð (n, hk)  Grikkur; hrekkur.  „Þetta var óþverralegt hrekkjabragð“!

Hrekkjaeðli / Hrekkjanáttúra (n, kvk)  Hrekkjavit; stríðni.  „Það er alltaf stutt á béans ekkesens hrekkjanáttúruna í honum“.  „Alltaf er sama hrekkjaeðlið í hrafninum“.  Hrekkjanáttúra mun meira notað.

Hrekkjalómur (n, kk)  Sá sem er gjarn á að hrekkja; hrekkisvín.  „Hrekkjalómarnir í Kollsvíkurveri fundu upp á ótrúlegustu tiltækjum í landlegum“.

Hrekkjavit (n, hk)  Hrekkjanáttúra; stríðni.  „Hrekkjavitið bregst honum ekki, þó kominn sé á gamalsaldur“.

Hrekkjóttur (l)  Hrekkvís; bekkinn; stríðinn.  „Bjarni var hrekkjóttur og gamansamur“  (IG; Sagt til vegar II). 

Hrekklaus (l)  Laus við að hrekkja; grandvar; heiðarlegur.  „Hún var sannorð hrekklaus og naut mikils trausts“.

Hrekkvís (l)  Hrekkjóttur; meinstríðinn.  „Hann átti það til að vera ansi hrekkvís“.

Hrekkvísi (n, kvk)  Meinsemi; illkvittni.  „Hrafninn tíndi allan sauminn úr pakkanum af tómri hrekkvísi“.

Hrella af (orðtak)  Taka af; rýra.  „Ég ætlaði að biðja þig um að lána mér örlítið af salti en ég sé að þú ert svo tæpur sjálfur að ég vil nú ekki vera að hrella neitt af því“.

Hrella af beinum (orðtak)  Kroppa hverja einustu matarögn af fis- eða kjötbeinum.  Sumir lögðu sig mjög fram í þessari list og mátti heita að ekki væri örðu að finna á þeim beinum sem þeir höfðu hrellt.  Fyrrum þótti skömm að því að vinna ekki vel að mat sínum, þ.e. henda því sem matarkyns var á beinum.

Hrelldur (l)  Mjög hnugginn; skelfingu lostinn.  „Maður hlustaði hrelldur á yfirlýsingar ríkisstjórnarinnar“.

Hrelling (n, kvk)  Hryllileg/ógnvekjandi reynsla; hræðsla; hrakfarir.  „Hann var tíma að jafna sig á hrellingunum“.

Hremmingar (n, kvk, fto)  Ófarir; hrakningar.  „Byggð nærri útverum slapp mun betur frá hremmingum felliára og hallæra en annar landslýður“.

Hreppa (s)  Fá á sig; verða fyrir.  „Mun þetta mesta áhlaupsveður af norðri er smábátar á þessum slóðum hafa hreppt“  (ÞJ; Brimlending í Kollsvík).  

Hreppa hnoss (orðtak)  Hljóta vinning/ það sem sóst er eftir.  „Margir höfðu gert hosur sínar grænar fyrir henni, og því kom þessi ráðahagur nokkuð á óvart“.

Hreppaflutningar (n, kk, fto)  Nauðaflutningur fátækra úr einum hreppi í annan á fyrri tíð.  Sjá manneldi.  Nú oftast notað um það þegar menn neyðast til að flytja milli landshluta vegna slæmra búsetuskilyrða og aðbúnaðar.

Hrepparígur (n, kk)  Metingur/rígur á milli hreppa, samfélaga eða svæða.  Hrepparígur hefur líklega fylgt mannkyni allt frá dögum fyrstu ættarsamfélaga og birtist með ýmsu móti.  Hver hefur jafnan betri skilning og taugar til síns samfélags og dregur taum þess umfram annarra, auk þess sem vera kann munur á venjum og siðum milli svæða.  Hrepparígur milli Rauðasandshrepps og nágrannahreppa risti sjaldnast djúpt, en hans varð þó vart með ýmsu móti.

Hreppsnefnd (n, kvk)  Nefnd sem kosin er af hreppsbúum í almennum kosningum á fjögurra ára fresti, til að fara með stjórnun á málefnum og fjárhag hreppsins.  Í Rauðasandshreppi var alltaf þriggja manna hreppsnefnd.

Hreppsnefndaroddviti (n, kk)  Oddamaður hreppsnefndar, og sá sem hún velur sem formann sinn á fyrsta fundi eftir kosningar.  Oftast stytt í oddviti.  „Þann 17.apríl símaði ég hreppsnefndaroddvita og bað um yfirskoðun á fé Ólafs Ólafssonar Krókshúsum vegna persónulegrar árásar í minn garð, um að ég gerði mannamun við einkanagjöf“  (ÍÍ; Forðagæslubók Rauðasands 1943). 

Hreppsvegur (n, kk)  Vegur sem kostaður er af sveitarsjóði.  Við upphaf vegalagningar í Rauðasandshreppi skiptust vegir í hreppsvegi, sýsluvegi og þjóðvegi.

Hreppsvegagjald (n, hk)  Gjald sem fyrrum var innheimt til sveitarsjóðs til að standa undir kostnaði við hreppsvegi.  „Hreppsvegagjald samkvæmt niðurjöfnunarskrá, kr. 680“ (Sjóðbók Rauðasandshrepps 1943).

Hreppur (n, kk)  Sveitarfélag; stjórnsýslueining afmarkaðs landshluta, með sjálfstæðan fjárhag, tilteknar verkefnaskyldur og allnokkra sjálfstjórn innan ríkisvaldsins.  Líklega hafa hreppar myndast í upphafi þjóðveldisaldar; fljótlega eftir að landið var að mestu fullnumið, eða jafnvel um leið og landnám átti sér stað.  Fyrstu hreppar hafa líklega lotið að sameiginlegri hagsmunagæslu íbúa; fátækraframfærslu; samvinnu um smölun og réttir og val á öflugum leiðtoga/talsmanni.  Fyrstu heimildir um hreppa eru í Grágásarlögum (930-1271), en það er fyrst við kristnitöku og setningu tíundarlaga að allvel er um þá vitað.  Hver hreppur var þá landfræðileg heild, óháð þinga-, goðorða- og dómaskipan.  Í hverjum hreppi skyldu að jafnaði búa minnst 20 þingfararkaupsbændur; þ.e. bændur sem áttu minnst eitt kúgildi fyrir hvern heimilismann.  Hreppsbúar kusu fimm sóknarmenn á einmánaðarsamkomu til að stýra málum hreppsins og sækja til saka þá sem brutu gegn hreppssamþykktum.  Eftir kristnitöku nefndust sóknarmenn hreppstjórar og enn síðar hreppsnefndarmenn.  Hreppsbændum var skylt að sækja eða senda fulltrúa á þrjár samkomur; einmánaðarsamkomu; eftir vorþing og um veturnætur.  Á haustsamkomu skyldu menn telja fram eignir sínar og síðan greiða tíund fyrir Marteinsmessu (11.nóv).  Hreppstjórar skiptu tíundum í fernt og fékk hreppur einn hluta, svo og allar tíundir undir sex álnum (þurfamannatíund).  Hreppstjórar lögðu á manneldi og matargjafir og skiptu því og þurfamannatíund milli fátækra.  Þeir höfðu einnig oft umsjón með kristfé.  Þeir lögðu á þingfararkaup og sáu um einnheimtu konungsskatts eftir Gamla sáttmála.  Hver maður skyldi eiga lögheimili hjá hreppsbónda.  Þeir sem settust að í hreppi án leyfis frá einmánaðarsamkomu voru ekki viðurkenndir hreppsmenn og nutu ekki aðstoðar.  Hreppsmenn gátu kvatt til hreppsfunda, t.d. ef á þá var settur ómagi ólöglega.  Hreppsbændur sú um fjármörk, fjallskil, réttir, eyðingu refa og höfðu umsjón með vegum og lögferjum.  Yrði hreppsbóndi fyrir þeim skaða að missa fjórðung nautgripa eða meira skyldu aðrir hreppsbændur bæta að hálfu hlutfallslega og að vissu marki.  Hús voru einnig í slíkri sameiginlegri brunatryggingu að vissu marki.  Með Jónsbók voru hin fornu hreppamörk lögfest.  Hreppasamkomur urðu að hreppstjóraþingum að vori og hausti og hreppar að þinghám, þar sem sýslumenn tilnefndu dóma í innanhreppsmálum.  Eftir að landinu var skipt í sýslur urðu hreppstjórar umboðsmenn sýslumanna.  Hreppsnefndarmenn urðu víðast 3-5 eftir siðaskipti og komst sú venja á að þeir væru valdir af sýslumönnum á manntalsþingum.  Það var þó ekki algilt og er vitað að Vestfirðingar héldu löngum í þann sið að kjósa sjálfir sínar hreppsnefndir.  Árið 1809 var gefið út svonefnt hreppstjórainstrúx með ítarlegum ákvæðum um stjórnun hreppa, og gilti það til 1809.  Með því var sjálfstæði hreppa afnumið, hreppstjórum fækkað og þeir urðu ríkisstarfsmenn.  Eftir þann tíma komust á hreppsnefndir í líkingu við það sem enn tíðkast.  Á síðari tímum hafa verkefni og tekjumynstur sveitarfélaga tekið nokkrum breytingum, og hefur verið viðvarandi meiningarmunur milli ríkis og sveitarfélaga um þau mál.
Engar heimildir eru um tilurð Rauðasandshrepps til forna.  Landnáma greinir svo frá:  „Ármóður hinn rauði nam Rauðasand....  Þórólfur Spörr kom út með Örlygi og nam hann Patreksfjörð fyrir vestan og Víkur fyrir vestan Barð, nema Kollsvík.  Þar bjó Kollur fóstbróðir Örlygs.  Þórólfur nam og Keflavík fyrir sunnan Barð og bjó að Hvallátrum.  Þorbjörn tálkni og Þorbjörn skúma... námu Patreksfjörð hálfan og Tálknafjörð allan til Kópaness“.  Þórólfur og Þorbirnirnir voru á skipi Kolls er það strandaði á Arnarboða, og til þess skers má því rekja landnám í hreppnum.  Líklega hefur fljótt fjölgað í hreppnum og þessir fyrstu jarðeigendur hafa látið af sínum eignum til stofnunar nýbýla sem um aldir hafa verið rótgrónar jarðir í hreppnum.  Um leið hafa þessir frumbyggjar stofnað hreppa, í líkingu við þá sem annarsstaðar voru að fæðast og með vísan til norskrar hreppaskipunar.  Beint hefur legið við að afmarka Rauðasandshrepp við skagann milli Breiðafjarðar og Patreksfjarðar og strandir Patreksfjarðar framá Tálknatá; enda hafa þá nægilega margir bændur verið þar sestir að til að halda uppi sveitarfélagi.  Hreppurinn bjó vel að auðlindum til lands og sjávar, með góðum beitarlöndum, nægilegu láglendi, góðum bæjarstæðum og mjög góðri aðstöðu til útræðis í Útvíkum; nærri gjöfulum fiskimiðum.  Með hreppamörkum um Stálfjall, Skarðabrúnir, Kleifaheiði og háeggjar NA Patreksfjarðar var minnst hætta á samgangi við fé af öðrum svæðum, sem auðveldaði fjallskil, en einnig tryggðu slík mörk þokkalega félagsheild.  Þessi hreppamörk héldust óbreytt allt til ársins 1907, þegar Eyrar voru gerðar að sjálfstæðum hreppi útúr Rauðasandshreppi; Patrekshreppi.  Þá hafði íbúafjöldi á Eyrum mjög aukist með aukinni skútu- og síðar togaraútgerð og verslunarrekstri.  Á sama tíma dró úr útræði í Útvíkum og fækkaði á bæjum í Rauðasandshreppi með aukinni vélvæðingu.  Rauðasandshreppur hélst sem blómleg byggð og sjálfstæður hreppur allt til ársins 1994, en þá var stjórnsýslueiningin sameinuð öðrum í V-Barðastrandasýslu í sveitarfélagið Vesturbyggð.  Á þeim tíma og eftir það var byggð í Rauðasandshreppi mjög á fallanda fæti, og nú (2017) eru einungis um 10 bæir í byggð, þar af búskapur á þremur; allt útræði er aflagt í atvinnuskyni.  Engu að síður heldur Rauðasandshreppur enn sínu nafni; enda á örnefnið ekki að gjalda fyrir stundarhagsmuni í stjórnsýslu.

Hreppsbúi (n, kk)  Íbúi í hreppi.  „Hreppsbúar í Rauðasandshreppi hafa eflaust vald til að stofna sjálfstætt sveitarfélag aftur ef þeir hafa vilja og forsendur til, enda var hreppurinn aldrei lagður niður nema á pappír“.

Hreppsfundur (n, kk)  Fundur haldinn að frumkvæði forráðamanna hrepps, oftast til að ræða tiltekið málefni.  „Almennur hreppsfundur, haldinn í Fagrahvammi, samþykkir eftirfarandi…“  (Gerðabók Rauðasandshr; alm.hreppsfundur 22.03.1961; ritari ÖG). 

Hreppsnefnd (n, kvk)  Fámennur hópur fólks sem valið er til að stýra málefnum hrepps; fjármálum, fjallskilum, forðagæslu, skólamálum og öðru.  Í Rauðasandshreppi var jafnan þriggja manna hreppsnefnd.  Einn hreppsnefndarmanna er oddviti, og er hann starfsmaður/framkvæmdastjóri hennar.  Össur Guðbjartsson á Láganúpi var lengi oddviti Rauðasandshrepps, eða þar til hann veiktist alvarlega.  Nokkrum árum síðar var hreppurinn sameinaður öðrum hreppum í sveitarfélagið Vesturbyggð.

Hreppssamfélag (n, hk)  Samnefni yfir íbúa í tilteknum hreppi.  „Rauðasandshreppur hefur orðið fyrir miklum búsifjum af heimskulegum stjórnunarháttum í nútímaþjóðfélginu.  Þetta hreppssamfélag sem fyrrum bjó að bestu landkostum sem hugsanlegir voru á Ísaskeri, hefur mátt sæta því að stjórnvöld stálu réttinum til sjálfsbjargar þegar kvótagreifum og góðvinum í fjarlægum landshlutum voru færðar veiðiheim,ildir sjávarjarða að gjöf; bændur fengu ekki að nýta landgæði sín og slátra sínu fé nema með afarkostum; sameiginleg verslun var drifin í þrot; skólinn var flæmdur úr byggðinni; samgönguleiðir voru látnar drabbast niður; póstþjónusta varð hornreka og að síðustu var hreppssamfélagið neytt til að afsala sér sjálfstæði sínu“.

Hreppstjórakúlur (n, kvk, fto)  Knallettur; litlar sprengikúlur sem seldar voru á sama hátt og flugeldar, á tímabili kringum 1970.  Þær voru tæpur sentimetri í þvermál; pappi yst en púður innaní.  Væri þeim kastað af krafti á fastan flöt, t.d. gólf, þá sprungu þær með nokkrum hvelli.  Voru nokkuð vinælar vestra og notaðar af börnum jafnt sem fullorðnum.  Líkast til hafa þær verið bannaðar til sölu, enda hætta á að kuskið gæti valdið augnskaða við sprenginguna.

Hreppstjóraskrift (n, kvk)  Nýyrði, líklega fundið upp af GJH eins og fleiri; nafn á hinu sérkennilega skriftarlagi Þórðar Jónssonar á Hvallátrum.  Skrift Þórðar einkenndist af oddmynduðum einhalla stöfum, sem ókunnugum sýndist e.t.v. fljótt á lirið allir eins.  Þó var hún nokkuð vel skiljanleg og hafði sína áferðarfegurð.  Þórður skrifaði mikið, enda gegndi hann fjölmörgum trúnaðarstörfum um ævina.

Hreppstjórasnýtur (n, kvk, fto)  Snýtur með miklum óhljóðum og langvarandi.

Hreppstjóri  (n, kk)  Stjórnandi og löggæslumaður í hreppi.  „Svo er að sjá að Einar hafi verið hreppstjóri, mikið af sinni búskapartíð í Kollsvík.  Hann er talinn hreppstjóri 1801 og 1808, en við manntalið 1817 virðist hann ekki vera það, og ekki næstu ár þar á eftir.  Síðan er hann hreppstjóri 1822-1833, en þá tók við af honum Einar sonur hans, bóndi á Hnjóti, og gegndi því starfi í nokkur ár“  (TÓ; Frásagnir af Einari Jónssyni í Kollsvík).  Árið 1809 tók gildi svokallað „hreppstjóraintrúx“; tilskipun sem Magnús Stephensen dómstjóri samdi, og gilti til 1872.  Með því var hreppstjórum fækkað og þeir gerðir að launuðum ríkisstarfsmönnum með aukin umsvif, en engar hreppsnefndir voru starfandi fyrr en eftir það.  Má því ætla að Kollsvíkurfeðgar hafi verið æði valdamiklir í sínu héraði.

Hressandi (l)  Upplífgandi; uppörvandi; gleðilegt.  „Alltaf er það jafn hressandi að fá dálitla ágjöf á kollinn“.

Hressilega (l)  Af krafti/afli.  „Nú tökum við hressilega á þessu; allir í einu“.

Hressing (n, kvk)  Vanalega matur/næring.  „Komið innfyrir og fáið ykkur einhverja hressingu; þið hjótið að vera svangir eftir gönguferðina“.  „Að fenginni hressingu var gengið til ruðnings og byrjað á aðgerð, uns sást að komið var aðtak; byrjað að falla að“  (KJK; Kollsvíkurver).

Hressingarganga (n, kvk)  Gönguferð sem hefur hressandi/styrkjandi áhrif; hæfilega erfið ganga.  „Þetta er nú bara hressingarganga í svona góðu veðri“.

Hret (n, hk)  Óveðurskafli; ótíð.  „Hann getur nú átt eftir að gera eitthvað hret yfir páskana“.

Hretfastur (l)  Kemst ekki ferða sinna vegna hrets/ótíðar/ófærðar.  „Ég var hretfastur þar um vikutíma“.

Hretviðrasamt (l)  Tíðarfar með tíðum hretum.  „Seinnihluti vetrar hefur verið fádæma hretviðrasamur“.

Hreyfa (s)  A.  Færa til; hræra.  „Ég hreyfði ekkert við því sem þú gekkst frá“.  B.  Um málefni; minnast á; nefna; ámálga; færa í tal; andvarpa um.  „Oddviti hóf máls á því hvort ekki væri rétt að hreyfa því í sýslunefnd að Barðastrandarhreppur leggði til menn í fjárleitir undir Skörðin …“  (Gerðabók Rauðasandshrepps; ÖG). 

Hreyfa hey / Hreyfa heyi (orðtök)  Vinna að heyskap.  „Það er ekkert hægt að hreyfa hey í þessu roki“.

Hreyfa hvorki legg né lið (orðtak)  Gera ekkert; vera hreyfingarlaus; veita enga aðstoð.  „Ég þorði hvorki að hreyfa legg né lið í aðsetunni, af ótta við að velta steinum í ógáti yfir sigarann“.

Hreyfa máli (orðtak)  Vekja máls á; breydda á máli; taka mál til umræðu.  „Sýslunefndarmaður kvaðst myndu hreyfa málinu á sýslufundi“  (Gerðabók Rauðasandshrepps; ÖG). 

Hreyfa sig (orðtak)  Fara úr stað.  „Reyndu nú að taka höndur úr vösum og hreyfa þig aðeins“!  „Við vorum berlappaðir og rollurnar voru tregar til að hreyfa sig“  (IG; Æskuminningar). 

Hreyfa upp á sér (orðtak) Leggja af stað; hefja vinnu; herða sig við vinnu.  „Ætli við verðum ekki eitthvað að fara að hreyfa upp á okkur ef við eigum að klára þetta í dag“.

Hreyfa (einhverju) við (einhvern) (orðtak)  Færa eitthvað í tal við einhvern; ræða eitthvað við einhvern.  „Ég hreyfði þessu aðeins við hann, en fékk engar undirtektir“.

Hreyfa við (einhverju/einhverjum) (orðtak)  A.  Snerta eitthvað; róta/ýta við einhverju.  „Vertu ekki að skamma mig; ég hreyfði ekki við þessu“!  B.  Hafa huglæg áhrif á einhvern.  „Boðskapur leikverksins hreyfir við mörgum“.

Hreyfa vind (orðtak)  Vinda; glæða vind/gjólu/þurrk.  „Óskapleg fiða er þetta hey hér á balanum; það má ekkert hreyfa vind þá er þetta fokið af stað“.

Hreykja (s)  Raða móflögum uppá rönd til þurrks, þannig að þær styðji hver aðra.  „Þar tóku konur og unglingar við og stungu hnausana í flögur, um 2 tommur á þykkt, og voru þær látnar þorna á efri hlið.   Svo þurfti að hreykja; þ.e. hlaða flögunum saman upp á rönd“  (ÖG; Vorverk og heyannir; Niðjatal HM/GG). 

Hreykja sér  (af) (orðtak)  Guma af; monta sig af.  „Ég ætla ekkert að hreykja mér af þessu; það var að mestu öðrum að þakka“.

Hreykja sér hátt (orðtak)  Þykjast meiri maður en aðrir/ yfir aðra hafinn.  „Hann hreykir sér hátt núna og talar ekki við hvaða undirtyllu sem er“.

Hreykni (n, kvk)  Sjálfsánægja; hóflegt mont.  „Það var nokkur hreykni í röddinni þegar hann sagði frá þessu“.

Hreystimenni (n, hk)  Hraustmenni; þrekmikill/öflugur/þolgóður maður.  „Hann var annálað hreysimenni“.

Hreystimerki (n, hk)  Hraustleikamerki.  „Það hefur alltaf verið talið hreystimerki að hafa góða matarlyst“.

Hreyta (s)  A. Kasta; fleygja; dreyfa.  „Fyrir daga traktora og skítadreifara var skítnum ekið með hjólbörum og síðan hreytt með reku fyir völlinn“.  „Það er óþarfi að hreyta ónotum“.  B.  Mjólka; tutla; totta þegar lítið er eftir af mjólk í kú.  „Ætli maður fari ekki að hreyta niður úr kúnum“.

Hreytingur (n,kk)  A.  Lítið magn; afgangar; strjálingur.  „Það hefur fallið einhver hreytingur af grjóti á veginn á Fjörunum“.  B.  Lítilsháttar úrkoma í hvassviðri; hraglandi.  „Það er einhver hreytingur, en ekki nóg til að hann setji í fannir“.

Hreyta ónotum (orðtak)  Fúkyrðast; skammast; hella sér yfir.  „Það er ekki fallegt að hreyta ónotum í þá sem eru að reyna að hjálpa þér“!

Hreytingur (n, kk) A.   Hraglandi; hvassar, en ekki þéttar, skúrir eða él.  „Alltaf er hann leiðinlegur, þessi útsynnings hreytingur“.  B.  Leifar; afgangar.  „Það er bara lítill hreytingur eftir í gryfjunni“.

Hrifning (n, kvk)  Aðdáun; ánægja; samkennd.  „Þú knýrð mig til hrifningar hugsana og starfa/ með hátignarsvip þínum, bjarta og djarfa“  (EG; Blakkurinn; Niðjatal HM/GG). 

Hrifsi (n, hk)  Ræfrildi; slitrur.  „Það fannst ekkert af bókinni nema örlítið hrifsi“.  „Ég reyndi að skrapa saman eitthvað hrifsi af taði til að reykja við“. 

Hrifsislegt (l)  Lélegt; tætingslegt.  „Hún fer nú að verða fjári hrifsisleg, þessi úlpudrusla“.

Hrifsingur / Hrifs (n, kk)  Reytingur; lítið/dreift magn.  „Það er einhver hrifsingur af eggjum þarna niðri, en varla svo mikið að maður nenni að klöngrast eftir því“.

Hrika (ao)  Áhersluorð á undan lýsingarorði eða nafnorði.  „Þarna hefur hrika bjarg fallið úr stálinu“.  „Ég man ekki eftir að kind hafi áður farið svona hrika langt niður í klettana áður“.

Hrikamenni (n, hk)  Svaðafenginn/stórskorinn/ógnvænlegur maður.  „Guðmund ráðsmann sá ég fyrst í réttunum í Breiðuvík, og leist ekki rétt vel á þetta hrikamenni; enda gustaði af honum við dráttinn, með hávaða og blótsyrðum“.

Hrikamikill (l)  Firna/býsna mikill; gríðarlegur.  „Það hefur oltið hrikamikið bjarg niður á Fjörurnar“. 

Hrikastór (l)  Ógnarstór; gríðarmikill.  „Tréð er svo hrikastórt að við ráðum því ekkert tveir“.

Hrinda á flot/ Hrinda frá landi / Hrinda úr vör (orðtök)  Koma báti á flot; setja niður; fara fram; fara í róður.  „Flæðarróðrarnir voru betur þokkaðir, af ástæðum sem fyrr greinir.  Hrundu þá margir bát frá landi samtímis, svo jafnvel kom til árekstra, sem aldrei reyndust þó hættulegir“  (KJK; Kollsvíkurver).

Hringa niður / Gera niður (orðtök)  Leggja línu/vað/slöngu niður í reglulega hönk.  „En nú var dregið upp; lóðin hringuð niður í bjóðin“  (GJH; Hálfdrættingur í Kollsvíkurveri). 

Hringa sig niður (orðtak)  Það hátterni margra dýra að sveigja skrokkinn í átt til þess að hann verði hringlaga þegar þau leggjast til svefns/hvíldar.  „Kötturinn hringaði sig niður nálægt eldavélinni“.

Hringavitlaus (l)  Kolvitlaus; brjálaður.  „Nautið varð hringavitlaust, svo við áttum fullt í fangi með það tveir“.

Hringavitleysa (n, kvk)  Mikill ruglingur; alger óreiða; óráð.  „Ég tek ekki þátt í svona hringavitleysu“!

Hringavél (n, kvk)  Eldavél af gamalli gerð; kola- eða olíuhituð.  „Fyrst þegar ég man eftir voru hringir á eldavélum.  Þá voru þessir íhvolfu gömlu pottar.... „Kaffibrennslupotturinn var netakúla sem tekin var í sundur í miðju og notuð til að brenna á hringavélinni“  (SG; Matarhefðir; Þjhd.Þjms).

Hringhenda (n, kvk)  Um kveðskap; tegund af ferskeytlu sem einkennist af innrími í fyrstu lágkveðu hverrar ljóðlínu, og er því dýrar kveðin en einfaldasta ferskeytla.  Dæmi um hringhendu er þetta erindi úr kvæði Sveinbjörns Björnssonar:  „Andans þvinga ég flugi frá/ flest sem þyngir muna./  Ljóðakynngi læt því á/ leika hringhenduna“.

Hringhyrnd (l)  Um hornalag sauðkindar; með áberandi hringlaga hornvöxt.  Sjá bjúghyrnd; kúphyrnd.

Hringing (n, kvk)  A.  Símhringing.  Eftir að sími var lagður um Rauðasandshrepp fyrir miðja 20. öld (kom í Kollsvík 1934) höfðu margir bæir sameiginlega tengingu við símstöð; hreppnum var skipt upp í svonefndar „línur“.  Með Kollsvík á línu voru Breiðavík og Látrabæirnir.  Til að kalla bæ í símtal var sent rafboð um línuna og með því hringt bjöllu í símtæki viðtakanda, og hafði hver bær  á línunni sína einkennandi hringingu.  Á Láganúpi voru það tvær stuttar og ein löng; ein löng í Kollsvík; tvær langar í Beiðavík; þrjár stuttar og löng að Húsabæ; stutt löng að Ásgarði og löng stutt til að ná í símstöð á Patreksfirði.  Símstöð þurfti að gefa samband inn á aðrar línur og lengra út á land.  Hringt var með því að snúa sveif á símtækinu og hafa taltólið álagt á meðan.  Venja var að taka upp tólið og kanna hvort línan væri í notkun áður en hringt var, til að hringja ekki ofaní.  Hleranir símtala voru líkast til almennar, þó ekki væru vel séðar af þolendum; enda mikilvægur liður í fréttaþjónustu þess tíma, ekki síður en „samfélagsmiðlar“ eru í dag. 
B.  Hljómur klukkna, t.d. í kirkjum.

Hringja ofaní (orðtak)  Hringja inn á símalínu meðan þar er símtal í gangi, meðan gömlu svæðaskiptu línurnar og handsnúnu hringitækin voru enn við líði.  Þótti mikil yfirsjón og mesti ósiður að hringja ofaní, í stað þess að taka upp tólið og athuga hvort símtal ætti sér stað. Sjá hringing.

Hringja til tíða (orðtak)  Hringja kirkjuklukkum fyrir messu.  Líklega hefur um aldir verið hringt til tíða í Kollsvíkurkirkju, eða allt til siðaskipta þegar þar lagðist af kirkjuhald.  Líklegt er að Kollur hafi reist sér kirkju í Kollsvík, líkt og Örlygur fóstbróðir hans gerði síðar að Esjubergi.  Patrekur Suðureyjabiskum lét þá hafa kirkjuklukku, að sögn Landnámu, og ætla má að hún hafi lent í kirkju Örlygs.  Kollur hefur þá þurft að hringja með öðru móti; t.d. með því að slá í hellustein eða skjöld sinn.

Hringl / Hringlandi (n,hk/ kk)  A.  Óstöðugt tíðarfar; umhleypingar.  „Það áfram þessi eilífi hringlandi í honum“.  B.  Hringlandaháttur; óákveðni/efasemdir einstaklings.

Hringlandaháttur (n, kk)  Óákveðni; flökt.  „Óskaplegur hringlandaháttur er þetta; farðu að ákveða þig“!

Hringlot (l)  Um lag á bátsstefni; áberandi bogið (sjá breiðfirska bátalagið).

Hringlotaður (l)  Um bát; með áberandi hringlot í stefni.

Hringormafiskur / Hringormaveita (n, kk/kvk)  Fiskur með áberandi miklum hringormi; ormaveita; hárafiskur.  „Hentu þessum hringormafiski í sjóinn“.

Hringprjónavél (n, kvk)  Prjónavél til að prjóna í hólk; t.d. sokka og boli. „ Ég var búin að nefna hringprjónavél sem var til heima og þótti mikil framför. Í henni voru prjónaðir allir sokkar (nema grófar hosur og snjósokkar) og stundum vettlingar. Þessari prjónavel fylgdi svokallað brugðningarstykki sem féll ofan í hringinn og var þá hægt að prjóna brugðið í vélinni þó ekki nema í hring. Var það notað til að prjóna nærboli á börn og konur. Ekki þótti samt gott að prjóna boli á fullorðna því þá þurfti að klippa upp hólkinn og nota tvær lengjur“  (SG; Prjónaskapur; Þjhd.Þjms).

Hringsnúast (s)  Snúast í hring; ráfa stefnulaust.  „Eitthvað verðum við að reyna að gera af viti; það dugir lítið að hringsnúast hér í kringum sjálfan sig“!

Hringsóla (s)  Fara í hringi; dóla; hringsnúast.  „Við hringsóluðum um stórt svæði, án þess að sjá baujuna“.

Hringvía / Hringvíi (n, kvk/kk)  Litarafbrigði langvíu, sem er með hvítan hring um augu.  Fremur sjaldgæft.

Hrip (n, hk)  A.  Ílát sem áður var notað.  Rimlakassi til flutninga skarns, mós eða annars á klyfbera hests, og með hleypibotni; botni sem unnt að opna í botninn til að hleypa niður.  Stundum notað yfir meis.  Hrip sem notuð voru undir hey nefndust heyhrip eða meis.  B.  Í líkingamáli um það sem er gisið/óþétt, t.d. lekan bát/lekahrip. 

Hripa/skrifa niður (orðtak)  Skrifa í fljótheitum.

Hriplekur (l)  Míglekur; mjög óþéttur.  „Tunnan er hriplek núna.  Hún þarf að standa með vatni og þétta sig“.

Hrista framúr erminni (orðtak)  Framkvæma/gera auðveldlega.  „Okkur munar ekki um að hrista þetta framúr erminni“.  Vísast í töfrabrögð.  Sjá lofa upp í ermina.

Hristingur (n, kk)  Skak; titringur; skjálfti; áköf hreyfing.  „Kassinn þoldi ekki hristinginn á leiðinni“.

Hríð (n, kvk)  Mikið og þétt él.  „Það er komin töluverð hríð“.  Einnig stórhríð og hríðarbylur“  „... er við komum að Blakknesi var komið hríðarveður...“  Frásögn Jóns Guðjónssonar  (ÓG; Úr verbúðum í víking).

Hríðarbylur (n, kk)  Áköf snjókoma í miklum vindi; stórhríð.  „Enn heldur hann þessum hríðarbyl“.

Hríðarkóf (n, hk)  Þéttur skafmoldarbylur með töluverðri ofankomu.  „Þeir ultu inn úr hríðarkófinu; fannbarðir og hvítir frá hvirfli til ilja“.

Hríðarmugga (n, kvk)  Þétt snjókoma, en hæglæti.  „Svo þétt var hríðarmuggan að maður sá varla hendur sínar“

Hríðarmyrkur (n, hk)  Svartaél; svo þétt hríð að dimmir í húsum og umhverfi.  „Gættu að þér á skurðunum ef þú ferð frameftir í þessu hríðarmyrkri“.

Hríðfalla (s)  Falla mjög ört/fljótt.  „Mér líst ekkert á það hvað mælirinn hríðfellur“.

Hríðfenna / Hríðsnjóa (s) Snjóa ákaft og mikið í fremur hægum vindi. „Það er farið að hríðfenna“.  „Við vorum ekki komnir langt þegar fór að hríðsnjóa“.

Hríðfjölga / Hríðfækka (s)  Fjölga/fækka mjög mikið á stuttum tíma.  „Bændum hefur hríðfækkað síðustu ár“.

Hríðfækkun (n, kvk)  Mikil fækkun á stuttum tíma.  „Hér hefur orðið hríðfækkun býla í byggð á örfáum árum“.

Hríðgeldast (s)  Um kind/kú; falla hratt í nyt.  „Hún hefur verið að hríðgeldast síðustu málin“.

Hríðhorast (s)  Leggja ört af; horast mjög á skömmum tíma.  „Þú hefur hríðhorast í vetur“.

Hríðskjálfa (s)  Skjálfa ákaft.  „Hann var farinn að hríðskjálfa úr kulda“.

Hríðskjálfandi (l)  Með mikinn skjálfta.  „Klæddu þig nú betur drengur; þú ert hríðskjálfandi úr kulda“!

Hríðversna (s)  Versna mjög mikið/ört.  „Bólgan í fætinum hefur hríðversnað í dag“. 

Hríðversnandi (l)  Mjög/fljótt versnandi.  „Veðrið fór hríðversnandi yfir daginn“.

Hrífa (n, kvk)  Mikilvægt verkfæri við heyskap; líklega frá landnámstíð til þessa dags, þó nú sé notkun hennar aflögð á flestum stórbúum með vélvæðingunni.  Notuð til að raka saman heyi eða lausu grasi, en einnig áður fyrr til að snúa/rifja þegar hey var þurrkað.  Hrífa samanstendur af hrífuhaus sem er áfastur og þversum á enda langs sívals hrífuskafts.  Á hrífuhausnum er þéttraðað tindum, sem áðurfyrr voru úr tré, eins og hrífan öll, en síðarmeir úr áli.  Til styrkingar hauss og skafts er gjarnan fest t-laga járn yfir samskeytin.  Mikilvægt er að halda rétt á hrífu þegar rakað er; með neðri höndina yfir skaftið en þá efri undir það.  Óvönum hættir til að fá fljótt drifblöðrur á hendur við rakstur án vettlinga, en fljótlega myndast sigg ef meira er rakað.  Það þótti dyggð að halda vel til slægna, og því var sleginn hver toppur þar sem slægja var og þess gætt að raka hvert laust strá sem slegið var.  Eftir að vélvæðing hófs voru sléttur slegnar út á ystu skurðbakka og rakað frá þeim með hrífum, svo rakstrarvél næði til.  Einnig var ávallt rakað með hrífum á eftir rakstrarvélinni, sem vildi skilja eftir slæður í holóttu landi og í beygjum.  Þá voru einnig rakaðar dreifar, þar sem hey hafði fokið, t.d. úr göltum eða hjá sátugötum.  Mikilvægt var að hugsa vel um hrífur; skilja þær helst ekki úti á túni, og alls ekki mátti skilja við þær á hvolfi; með tindana uppíloft; þá var talið öruggt að færi að rigna og leggðist í óþurrkatíð.

Hrífutindur (n, kk)  Tindur í hrífuhaus.  Tindar voru fyrrum úr viði, einkum brúnspæni eftir að til fluttist en annars birki eða eik.  Síðar komu áltindar til, sem voru mun sterkari og ekki eins vinnufrekir.

Hrím (n, hk)  Smáar ísnálar sem myndast á frosnum flötum þegar á þeim frýs vatnsgufa úr loftinu.  Hrím var áberandi á einföldum glergluggum íbúðar- og skepnuhúsa fyrir daga einangrunarglers.  Gátu gluggar þá orðið mattir af hrími í miklu frosti og oft myndaði það reglulegar og myndarlegar frostrósir.

Hrímaður / Hrímþakinn (l)  Þakinn hrími; hrímaður á yfirborði.  „Túnin eru öll hrímuð eftir frostþokuna“.

Hrímþoka (n, kvk)  Frostþoka; þoka í frostköldu veðri sem veldur hrími á jörð og hlutum.

Hrímþurs (n, kk)  A.  Goðsagnavera; tegund þursa í ásatrú.  B.  Á síðari tímum notað sem niðrandi líking um mann sem þykir skilningstregur/heimskur eða forn í hugsun.  „Hvílíkur andskotans hrímþurs getur maðurinn eiginlega verið“?!

Hrína (s)  Orga; öskra.  „Nú er barnið byrjað að hrína“.  „Kýrnar eru farnar að hrína eftir gjöfinni“.

Hrísgrjónagrautur / Hrísgrjónavellingur / Hrísingrjónagrautur / Hrísingrjónavellingur / Rísingrjónagrautur (n, kk)  Mjólkurgrautur úr hrísgrjónum, stundum með rúsínum.  Algengur spónamatur; borðaður með kanilsykri og gjarnan slátri.  Ekki skal hér sagt hvenær menn í Rauðasandshreppi fóru að bæta „in“ inn í heitið, eða hvað það var útbreitt, en sú orðmynd heyrðist alloft á síðari hluta 20. aldar; einkum þó sem uppskrúfað orðalag.  Sama um það þegar h var sleppt í byrjun.  „Hann svíkur engan hrísingrjónagrauturinn; allra síst svona hnausþykkur og með rúsínum“.  „Gebbðu mér smáspón af rísingrjónagraut“.

Hrísmél / Hrísmélsgrautur / Hrísmélssúpa (n, hk/kk)  Mjöl úr hafragrjónum og grautur eða súpa sem gerð eru úr því.  Selt í Gjögrabúð undir vörumerkinu „pama“ og kann enn að fást undir því.  Siður var að grautur væri borðaður á eftir aðalrétti, sem jafnan var á hádegi áðurfyrr.  Oftast var það hafragrautur eða grjónagrautur, en einstaka sinnum hrísmélsgrautur eða hrísmélssúpa; stundum með rúsínum.  Oft var þá krækiberjasaft höfð sem útálát.  Orðmyndin „mél“ var jafnan notuð í munni þeirra Kollsvíkinga sem fæddir voru fyrir miðja 20. öld, en síðar hefur orðmyndin „mjöl“ orðið ofaná.

Hrísrif (n, hk)  Rif/réttur til að rífa lyng/hrís/fjalldrapa til eldiviðar og annarra nota.  „Auk uppsáturs, búða og reita höfðu vermenn einnig ókeypis hrísrif til eldiviðar og eyddist hrís og lyng mjög á þessum árum“  (JB; Verstöðin Kollsvík). 

Hrísteinungur (n, kk)  Sproti af hrís/fjalldrapa.  „Sú saga gekk að á árunum 1859-1861 hafi margir bændur bjargað nautpeningi sínum á þessum slóðum (í Hrísmúlabrekku) með því að rífa upp yngstu hrísteinungana; kurla þá og berja með sleggju þar til þeir voru orðnir mjúkir og rakir af safanum í viðnum.  Þetta var ekki einungis í Sauðlauksdal heldur um allan Patreksfjörð.  Hve hart var sótt eftir þessu fóðri skal þess getið að í frosthörku og skafrenningi varð leit að ungri stúlku er ekki kom fram úr hrísrifsferð.  Fannst hún á hálsinum fyrir ofan Stóraleitið.  Þar hafði hún liðið útaf eða örmagnast undir stórri hrísbyrði.  Þegar stúlkan kom til sjálfs sín vildi hún ekki leysa af sér fatlana, heldur skjögraði með baggann heim í Dal.  Þessa vetur var gjöreyddur skógur í Veturlöndum og í Hrísmúlanum, en það voru þær einu skógarleifar er þá voru í Sauðlauksdal“  (BÞv; Örn.skrá Sauðlauksdals).

Hrjá (s)  Þjá; þjaka.  „Það er einhver skrattinn að hrjá mig í hnénu í seinni tíð“.

Hrjálegur (l)  Ófrýnilegur; ekki fallegur; í niðurníðslu.  Orðið óhrjálegur merkir í raun það sama, og er því óið þar notað til áhersluauka en ekki viðsnúnings líkt og í „ófagur“.  „Heldur er kofinn orðinn hrjálegur að sjá“.

Hrjónungslegur (l)  Með hrjónungi; eins og hrjónungur.

Hrjónungslegur (l)  Ósléttur; grófur.  „Vegurinn er að verða ansi hrjónungslegur á þessum kafla“.

Hrjónungur (n, kk)  Um gróft og óslétt yfirborð var gjarnan sagt að það væri hrjónungur á því, eða að það væri hrjónungslegt.  T.d. frýs yfirborð vatna og polla oft þannig í vindi að á því myndast hrjónungur.

Hrjósa hugur við (orðtak)  Hugsa til þess með óbeit/hryllingi/hrolli.  „Mér hrýs hugur við því hvað þarna hefði getað skeð, hefðum við ekki séð hættuna í tíma“.  Myndbreyting hefur orðið til þess að orðtakið er í dag illskiljanlegt:  Var áður „rísa hugur við“, sem merkir að mönnum verði órótt.

Hrjóstrugur (l)  Gróðursnauður; harðbýll.  „Frá þér hann horfir um hrjóstrugar lendur,/ á heyskap á túnum og báta við strendur“  (EG; Blakkurinn; Niðjatal HM/GG). 

Hrjóta (s)  A.  Gefa frá sér korrandi hljóð í svefni, óafvitandi.  „Skelfing hrýtur karlinn hátt núna; hnn hlýtur að hafa verið örþreyttur“.  B.  Hrökkva; detta.  „Í einni veltunni hraut austursfatan fyrir borð“.

Hrjóta/hrökkva af munni (orðtak)  Verða að orði; segja án umhugsunar.  „Man ég að Ívari á Melanesi hrutu ljót orð af munni þegar hann tók sér eitt sinn far með tómum bílnum að Skeri“  (AÍ; Vélvæðing í Rauðasandshreppi). 

Hrjúfur (l)  Um yfirborð; óslétt; gróft.  „Gólfið var hrjúft og erfitt að þrífa það“.  B.  Mannlýsing; grófur í hugsun/skapferli.  „Karlinn þótti hrjúfur í lund, og ekki allra“. 

Hroða (s)  Gera af lítilli/engri vandvirkni; kasta til höndunum; rubba af.  „Skömm er að sjá hvernig hann hefur hroðað þessu saman“!

Hroðabrim (n, hk)  Stólpabrim; ruddabrim; brimhroði.  „Ekki veit ég hvernig netin fara í þessu hroðabrimi“.

Hroði (n, kk)  A.  Óhreinindi sem fljóta á vökva; t.d. fita í potti.  B.  Krap eða ís sem flýtur á vatni.  C.  Gróft brim; langvarandi ógæftir; óveðurstíð.  „Hann ætlar seint að lina þennan hroða“.

Hroðvirkni (n, kvk)  Óvönduð vinnubrögð; flaustur.  „Hann er fljótur, en hættir stundum til hroðvirkni“.

Hroðvirknislega (ao)  Flausturslega; á óvandaðan hátt.  „Skelfing er þetta hroðvirknislega frágengið“.

Hroðvirknislegur / Hroðvirkur (l)  Vinnur hroðvirknislega; óvandvirkur.  „Óttalega getur hann nú verið hroðvirknislegur; það er eins og fjandinn hafi unnið þetta með öfugum klónum“! 

Hroðvirkur (l)  Óvandvirkur; flaustursamur.  „Hann er skratti fljótur, en stundum dálítið hroðvirkur“.

Hrof (n, hk)  Haugur/safn af ósamstæðu efni/ afgöngum/ drasli.  „Það er hrof af spækjum og bútum þarna við fjárhúsvegginn; gáðu hvort þú finnur eitthvað nýtilegt í þetta“.

Hrognabelgur (n, kk)  Himnan utanum hrognin.  „Það er óþarfi að plokka hrognabelginn utanaf; þetta er alltsaman matur“.

Hrognabrók / Hrognabuxur / Hrognaskálm (n, kvk)  Hrognabrók/hrognabuxur er samhangandi hrognasekkur/kýta úr fiski, en hrognaskálm annar sekkurinn.  „Láttu eina hrognabrók hjá mér, og lifur með“.  „Ég fæ mér eina skálm í viðbót“.

Hrognahræra (n, kvk)  Hrogn sem búið er að hræra salti og e.t.v. einnig rotvarnarefnum útí, áður en þeim er hellt í hrognatunnuna.  „Hér hefur karlinn hlaupið frá hrognahrærunni í balanum; skyldi honum hafa orðið svona brátt í brók“?

Hrognaklessa / Hrognasleikja (n, kvk)  Lítið magn af hrognum, jafnan þá átt við grásleppuhrogn.  „Ætli ég þurfi ekki að fara að Hænuvík og salta þessa hrognasleikju síðan í gær“.

Hrognalaus (l)  Um grásleppu; geld; án hrogna.  „Hentu þessari strax; hún er alveg hrognalaus“.

Hrognakútur / Hrognakægill / Hrognapoki (n, kk)  Ílát sem grásleppuhrognin eru slægð í úti á sjó, til flutnings í land.  Í upphafi grásleppuveiðanna fyrir 1970 notuðu menn plast- eða grisjupoka undir hrognin, en fljótlega kúta.  Í seinni tíð hafa þetta verið lokanlegir plastkútar, misstórir en meðfærilegir, með loki sem unnt er að spenna/skrúfa fast á.  Lítill kútur var kallaður kægill.

Hrognaostur / Hrognstappa (n, kvk)  Sérstakur réttur úr grásleppuhrognum.  Þannig gerður að hleypt var upp á stöppuðum hrognum örsnöggt; þau sett í grisju og látin kólna á bakka undir fargi.  Við þetta verður til þéttur og næringarríkur matur sem etinn var með bræðingi eða öðru viðbiti.  Munnleg frásögn SÖ við VÖ, en hann sagði að móðir sín hafi útbúið þannig rétt þegar hann var ungur.  Sagði þetta vera fremur þurrætt, en ekki bragðvont.  „Grásleppan var látin síga, en hér var hún látin síga heil en ekki flökuð og kúluð eins og tíðkast víða.   Tengdamóðir mín sagði mér að grásleppuhrognin hafi verið notuð í einskonar hrognaost en hvernig það var gert veit eða man ég ekkert. Nú hef ég aflað mér upplýsinga um gerð hrognaostarins. Ég talaði við Torfa Össurarson sem er mikill sjór af fróðleik um gömul vinnubrögð. Hann er fæddur hér í Kollsvík 1904 en bjó í Dýrafirði mestan sinn starfsaldur. Osturinn var gerður þannig að hrognin voru stöppuð í íláti með hnalli (strokkbullunni sagði Torfi). Síðan voru himnur síaðar frá og hrognin soðin stutt í potti. Salt. Síðan var þeim hellt í ílát og mig minnir að tengdamóðir mín segði að létt farg hafi verið sett ofan á. Kælt og síðan sneitt upp og notað með brauði eða kartöflum“  (SG; Sjávar- og strandnytjar; Þjhd.Þjms). 

Hrognasigti (n, hk)  Sigti til verkunar á grásleppuhrognum.  „Þegar í land var komið var hellt úr hrognastampinum/hrognakútnum á hrognasigtið.  Það var ílangur ferhyrndur kassi úr lökkuðum fjölum; með ryðfríu vírneti í botni, hæfilega grófu til að hrogn kæmust í gegnum möskvana.  Langhliðar sigtisins náðu útfyrir rammann og hvíldu endar þeirra ofaná hrognasíunni.  Þá var tekið til að sigta hrognin; hræra þeim varlega en ákveðið fram og til baka með hrognaspaðanum/hrælnum, þannig að hrognin gengju niðurúr sigtinu en slindrurnar/hrognapokarnir yrðu eftir í því. Hrært var þangað til ekkert var eftir nema slindrur og drafli.  Þá var sigtinu hallað lítillega og skafið undan því með hrælnum; síðan var þvegið vandlega úr. Nokkrar áhafnir gátu verið saman um hrognasigti, þar sem þær sigtuðu sjaldan samtímis.

Hrognasía (n, kvk)  Sía til verkunar á grásleppuhrognum.  „Hrognasía er ferhyrndur kassi úr lökkuðum fjölum; oft um 80x180x15cm, sem stendur á fótum í þægilegri vinnuhæð.  Í botni kassans er fíngerð sía sem hrognin komast ekki í gegnum.  Framanaf var hænsnanet í sigtisbotninum og yfir hana breidd grisja sem brugðið var uppá naglatitti í brúninni.  Grisjuna þurfti að þvo vandlega efti hverja sigtun og var það töluverð vinna.  Síðar fóru menn að nota nælonnet, sem var þá fest varanlega í sigtisbotninn og var auðveldara í þrifum.  Hrognin eru fyrst sigtuð með hrognasigti til að ná úr þeim himnum.  Síðan standa þau í sigtinu a.m.k. eitt dægur, meðan vökvinn sígur af.  Þá er hrognunum, sem nú eru nokkuð þéttur massi,  mokað yfir í bala þar sem blandað er samanvið þau hrognasalti og rotvarnarefni í hæfilegum skömmtum og hrært vandlega saman með hrognaspaða/hræl.  Síðan er hrærunni hellt í hrognatunnur og e.t.v. lítilsháttar af saltpækli með.  Þær eru látnar standa yfir nokkurn tíma og þess gætt að pækla hæfilega þar til þau eru fullsöltuð.  Þá er tunnunni lokað vandlega og hún flutt til söluaðila.

Hrognaskálm (n, kvk)  Hálf hrognabrók; annar helmingur hrognasekks.  „Réttu mér eina skálm í viðbót“.

Hrognaskilja (n, kvk)  Síðari tíma verkfæri; lárétt tromla sem hrogn eru sett í gegnum til að skilja frá þeim slyndrur og annað.  Hrognunum er hellt í trekt og renna úr henni í tromluna.  Innaní tromlunni eru spaðar sem snúið er með rafmótor, og hún er götuð að neðanverðu, þar sem hrognin falla niður í bakka; en úrgangur gengur útum enda tromlunnar.  Fyrrum var hrognunum duddað niður í gegnum hrognasigti í sama tilgangi.

Hrognaslyndra (n, kvk)  Hrognabelgur/himna utanaf grásleppuhrognum.  Vanalega stytt í slyndra.  „Vatnslásinn var við það að stíflast af hrognaslyndrum“.

Hrognaspaði (n, kk)  Hræll; spaði úr tré til að sigta grásleppuhrogn.  Um eða yfir 50 cm langur; um 15 cm breiður í eggina og frá henni, en ofar tálgaður í þægilegt tvíhenduskaft. Eggin tálguð í spíss.  Sjá hrognasigti.

Hrognastampur / Hrognabali (n, kk)  Bali/stampur til að hræra grásleppuhrogn saman við hrognasalt. Sjá hrognasía.

Hrognasöltun / Hrognaverkun (n, kvk)  Verkun/vinnsla hrogna frá veiðum til fullverkaðra hrogna í tunnum.  Grásleppuveiðar og hrognaverkun var allmikil aukabúgrein bænda og annarra í utanverðum Rauðasandshreppi frá því fyrir 1970 og framyfir 1980.

Hrognatunna (n, kvk)  Tunna sem grásleppuhrogn eru söltuð í.  „Kjötsalurinn var fullur af hroganatunnum“.  

Hrognkelsaslang (n, hk)  Leifar af hrognkelsi (grásleppu/rauðmaga) eftir að hrogn hafa verið fjarlægð.  „Hrognkelsaslang var oft nýtt, þannig að það var saxað niður og gefið sauðfé til fóðurdrýginda“.

Hrognkelsbeita (n, kvk)  Innyfli úr hrognkelsi, notuð sem beita.  „Beita á lóðirnar þetta fyrsta vor var svokölluð hrognkelsbeita; þ.e. innyfli og hýði utan af hrognum, ásamt því sem í því loddi af hrognunum“  (Guðbjartur Guðbjartsson; veiðar í Kollsvíkurveri; viðtal EÓ 1962).

Hrognkelsi / Hrognkelsaveiðar  Sjá einnig  grásleppa og rauðmagi.  Grásleppa (Cyclopterus lumnus), stundum nefnd slemba, var töluvert veidd í Kollsvík, a.m.k. á síðari tímum.  Hún gengur á grunnmið á vorin og fram eftir sumri og heldur til og hrygnir í þaragörðum.  Karlinn, rauðmaginn, er mun minni og því þarf aðra möskvastærð fyrir hann, en bæði eru veidd í net.  Bestu grásleppulagnir í Kollsvík eru norðantil; í Bótinni undan Sandagili og norður á Straumsker, en einnig undir Breið; undir Þyrsklingahrygg og djúpt norður af Blakk.  Lagt er á þarablettina, en lendi net útá sandbletti fyllist það fljótt af rekþara.  Netum er hætt ef sjó eykur þarna fyrir opnu hafi, og hafa iðulega eyðilagst.  Grásleppan er einkum etin sigin/afsigin, en einnig stundum söltuð.  Áður en hún er hengd upp er hún skorinn þannig að kambur er skorinn af; haus og kviður er afskorið í einu lagi ásamt innyflum (stundum nýtt sem fóður fyrir fé); gerðar rifur/þumur í sporð og þunnildi; í þær bundnar saman fjórar grásleppur í spyrðu, með sporð upp og þannig hengdar upp á rá til þurrks í viku eða meira.  Áður en hengt er upp eru fjarlægðar lundirnar; blóðhlaupnir vöðvar í kviðarholinu.  Aldrei er til siðs að flaka eða kúla grásleppu til signingar í Kollsvík, þar sem það veldur þráa í þessum feita fiski og gerir hann óætan.  Slíkur ósiður er þó tíðkaður víða annarsstaðar.  Fyrir suðu eru uggar og sporður skorin af heilli grásleppunni og hún þverskorin í nokkra bita.  Á diskinum er hryggur hreinsaður úr ásamt stærstu göddunum en grásleppan etin með hveljunni og þykir flestum herramannsmatur.  Ekkert meðlæti er haft, utan kartöflur.  Fyrrum var grásleppa stundum fullhert, en eftir tilkomu frysta er hún fryst afsigin; það sem ekki er etið strax.  Hrogn grásleppu eru stór og magnið mikið.  Áðurfyrr voru þau stundum notuð í hrognaost (Sigurvin Össurarson sagði móður sína hafa gert það), en um 1970 var farið að salta þau í tunnur og selja til útflutnings sem kavíar.  Varð af þessu töluverður útvegur og búbót fyrir bændur.  Nú eru þær veiðar háðar kvóta eins og fleira.  Áðurfyrr voru gerðir hveljuskór úr grásleppuhvelju (sjá þar).  Rauðmaginn er töluvert veiddur, og var eftirsóttari en grásleppan fyrr á tímum.  Hann er skorinn líkt og grásleppan; nætursaltaður; hengdur til signingar og síðan reyktur.  Þykir hann þannig herramannsmatur, oftast sem álegg eða sælgæti.  Stundum var hann einnig fullsaltaður.  Í byrjun vertíðar var nokkuð soðið af nýjum rauðmaga, og stundum rauðmagalifur með.  Litur rauðmaga er nokkuð missterkur eftir umhverfinu, en hans hlutverk er að vakta hrognin.  Ef hann skortir alveg rauða litinn kallast hann grámagi.  Hrognkelsin hafa sogskálar sem nefnd er veiðikúla.  (VÖ)
„Ein er sú tegund sjávarnytja sem hér tíðkaðist, en það er hrognkelsaveiði. Hún var stunduð frá allmörgum bæjum hér í sveit á vorin og var drjúgt búsílag. Raunar þekkti ég ekki slíkt í uppvexti á Rauðasandi því þaðan var hrognkelsaveiði ekki stunduð.  En dæmi voru til að menn þaðan kæmu sér upp netstubb og vinir og vandamenn, t.d. hér í Kollsvík, hefðu hann með sínum netum og eigandi fengi aflann úr því. Á næsta bæ bjó kennarinn okkar og ég man eftir að þegar ég var smástelpa þá var hann að kenna strákunum á þeim bæ að riða rauðmaganet úr togþræði; ég held í og með til að kenna þeim handbragðið því hann lagði mikið upp úr því að þeir kynnu gamalt handbragð af sem flestu tagi. Rauðmaginn var etinn nýr; saltaður og reyktur. Einnig stundum bara hertur og borðaður einætur; helst ef lítið var af honum, svo ekki þótti taka því að gera upp reyk fyrir hann. Hann var þá saltaður eins og sá sem átti að reykja; látinn liggja í salti í sólarhring. Grásleppan var látin síga, en hér var hún látin síga heil en ekki flökuð og kúluð eins og tíðkast víða.   Tengdamóðir mín sagði mér að grásleppuhrognin hafi verið notuð í einskonar hrognaost en hvernig það var gert veit eða man ég ekkert. Nú hef ég aflað mér upplýsinga um gerð hrognaostarins. Ég talaði við Torfa Össurarson sem er mikill sjór af fróðleik um gömul vinnubrögð. Hann er fæddur hér í Kollsvík 1904 en bjó í Dýrafirði mestan sinn starfsaldur. Osturinn var gerður þannig að hrognin voru stöppuð í íláti með hnalli (strokkbullunni sagði Torfi). Síðan voru himnur síaðar frá og hrognin soðin stutt í potti. salt. Síðan var þeim hellt í ílát og mig minnir að tengdamóðir mín segði að létt farg hafi verið sett ofan á. Kælt og síðan sneitt upp og notað með brauði eða kartöflum“  (SG; Sjávar- og strandnytjar; Þjhd.Þjms). 
„Örnefni tengjast hrognkelsum...; á Hnjóti í Örlygshöfn er Rauðmagaklettur og í Breiðuvík er Grásleppuvör“ (LK; Ísl. sjávarhættir IV). 
Hrognkelsi hafa vafalítið verið veidd og nýtt frá svo lengi sem veitt hefur verið í net hér við land, og svo var einnig í Kollsvík.  Þar þekktist einnig að rauðmagi væri stunginn í pollum á hleinum þegar fjaraði út.  Til þess voru nýttir krókstjakar, en stundum einnig heykvíslar.  Þá er nokkuð um að máfur dragi hrognkelsi upp í fjöru og sátu börn og unglingar stundum um að hirða þann mat af honum. 
„Möskvaleggur á rauðmaganeti var 4 ½ -5“, en 5 ½-6“ á grásleppuneti.  Netaslangan var mislöng; stundum 60 faðmar; í annan tíma 40 faðmar og styst 20 faðmar.  Hún var felld til helminga í seinni tíð, en fyrr til þriðjunga.  Dýpt (breidd) netsins var mismunandi; fór m.a. eftir aðstæðum þar sem lagt var.  Oftast var hún 9-12 möskvar, einkum á rauðmaganetum.  Fláateinn/korkateinn var úr þriggja til fjögurra punda línu.  Stundum var hann tvöfaldur.  Möskvarnir léku á öðrum en báðir voru teinarnir tengdir við enda flánna.  Ýmist voru flárnar/kubbarnir úr tré eða korki.  Oft voru korkkubbarnir kringlóttir; særðar á þeim brúnirnar; gat á miðju og gegnum það var þinurinn dreginn.  Væru kubbarnir ekki mjög litlir voru hafðir tveir á faðminum... Netið var ýmist hankað að lokinni innsetningu/fellingu eða þegar það var lagt upp í bátinn, sem var algengara.  Hankarnir/kljáböndin voru fyrrum úr tvinnuðu eða þrinnuðu togbandi en síðar úr garni eða sundurröktum snærum.  Hankarnir voru 8-10“ langir og bilið á milli þeirra einn og hálfur faðmur, en kljásteinarnir ½-1 kg að þyngd.  Þegar sjó stærði reyndi mikið á netið og það flaut upp ef hankarnir slitnuðu.  Misjafnlega mörg net voru höfð í tengsli/streng, stundum þrjú og var hann þá 60-90 faðma langur.  Netin voru þá bundin saman á þinunum og á einum stað á milli þeirra.  Þar sem þau komu saman í strengnum var hafður sterkari hanki og lengri en annarsstaðar í netinu; kallaður miðmætingur og steinninn miðmætingssteinn. ...  Niðristöðusteinarnir/ stjórasteinar voru sinn á hvorum enda strengsins og fest í steinaþininn.  Þeir voru 5-10 kg að þyngd og um þá brugðið fjórföldu trollgarni eða tvöfaldri 3ja punda línu.  Niðristöðurnar voru úr þrem fjögurra punda línum, 8-10 faðmar að lengd en það fór reyndar eftir dýpinu...  Fyrirsátið/grunngetan var stundum höfð úr samskonar kubbum og voru á netinu.  Upp á snæri voru þræddir 10-12 kubbar; síðan hert að þeim og báðir endar bundnir við niðristöðuna sem fest var við kubbatein...  Síðar voru glerkúlur hafðar í fyrirsátur, en á flóði var það niðri í sjó og hélt niðristöðunni nokkuð strekktri.  Dufl voru af ýmsum gerðum.  Lokaundirbúningur að hrognkelsaveiðum hósfst með því að leggja upp í (einnig nefnt að „steina niður“ í Kollsvík –VÖ), en það var að koma netunum í bátinn..  Ef tveir lögðu netin var annar við kubbatein en hinn við steinatein og á þriðji reri (nefnt vestra að „róa út“)...“  (LK; Ísl. sjávarhættir).  
Þessi lýsing á eflaust að flestu leiti við netabúnað og veiðar Víknamanna á fyrri tíð.  Þegar ég fór í minn fyrsta grásleppuróður fyrir 1970 var enn steinað niður, en hankarnir voru þá hafðir styttri; steinarnir smærri og styttra á milli þeirra.  Síðar komu til gerviefni og aðrar aðferðir, fyrst steypt blý og svo blýteinar í stað steinaþins, en plastflot og síðan flotteinar í stað korkaþins.  Í stað togs í netinu sjálfu kom fyrst hampur, síðan nælon og að lokum girni.  Enn eru net iðulega stöguð eins og áðurfyrr, til að þau poki sig vel í straumi.  Tæknin hefur tekið byltingu með vélum í bátum; spilum til dráttar; dýptarmælum og miðunartækjum til nákvæmrar lagningar.  Farið var að steinsteypa netasteina og nota belgi í baujur; stundum stangarbaujur.  Stundum var áður fellt í bekk/bekkfellt þegar ég man eftir, en betra þótti að fella með nál/nálarfella.  Misjafnt er hve langt líður á milli vitjana, en oft er vitjað með tveggja eða þriggja nátta millibili.  Ótíð setur oft strik í reikninginn með það, og skemmast þá stundum bæði afli og veiðarfæri. Helstu netalagnir í seinni tíð eru innmeð öllum Hænuvíkurhlíðum, frá Kofuhleinum allt inná Gjögra og frá landsteinum út að kantinum; Breiðuvíkin sunnantil; undir Breiðnum sunnanverðum og stundum á Bótinni á Kollsvíkinni, en þar er þaragarður stuttur og netum hætt ef eykur sjó.  Lagt er í horf/stefnu út frá landinu, þvert á þaragarðinn, en þó heldur til hafs.  Meðan dregið var á höndum voru tveir við dráttinn, en einn eftir að spil komu til.  Goggur er alltaf til taks, og einnig úrgreiðslugoggur/netagoggur.  Í norðan og vestanrosa er hætt við að skítur komi í netin; jafnvel að þau fyllist/verði kökkuð af þara.  Þá getur tekið langan tíma að hreinsa úr netum, og fyrrum voru net þá iðulega tekin í land.  Voru þau þá lögð á jörð og svo var það oft verk barna og unglinga að hreinsa.  Í verstu tilfellum getur þurft að skera net í sjó til að ná strengjunum upp í bátinn.  Áður tíðkaðist að gera við þegar glompur mynduðust í netum en nú er fremur skorið af teinum og skipt um net eftir þörfum.  Tekið er innanúr/ hleypt innanúr á landstími.  (Um verkun hrogna; sjá hrognasigti og hrognasía).
Sagan segir að hrognkelsi hafi verið sköpuð þegar Kristur og Sankti-Pétur gengu saman með sjó.  Kristur hrækti í sjóinn og af hráka hans varð til rauðmaginn.  Sankti Pétur vildi ekki vera minni og gerði eins, en af hráka hans varð grásleppan.

Hrognkelsanet (n, hk, fto)  Net til að veiða hrognkelsi.  „Þá þurfti að athuga um hrognkelsanetin; gera við þau eða riða ný net.  Í þau var notað seglgarn eða netagarn þegar ég man eftir, en áður var notaður togþráður.  Ég man samt eftir að Einar bróðir vann tog í tuttugu faðma innsett net; kembdi, spann, tvinnaði, riðaði og setti inn; og veiddi svo ágætlega í netið“  (IG; Róðrar úr Kollsvíkurveri; Niðjatal HM/GG).

Hroka (s)  Hrúga upp; gera haug/kúf.  „Það þýðir ekkert að hroka svo miklu í hjólbörurnar að það hrynji allt úr þeim á leiðinni“!

Hrokaður (l)  Um matardisk; kúfaður.  „Ég át tvo hrokaða diska“.

Hrokafenginn / Hrokafullur (l)  Haldinn miklum hroka/yfirlæti; telur sig yfir aðra hafinn. 

Hrokagikkur / Hrokakjaftur (n, kk)  Sá sem er mjög hrokafullur; monthani.  „Ég hlusta lítið á þann hrokagikk“!  „Það var kominn tími til að sá hrokakjaftur fengi tiltal“!

Hrokfallabrim (n, hk) Um sjólag: „Í hrokfallabrimi er stutt á milli ólaga“ (JT Kollsvík; LK;  Ísl. sjávarhættir III). 

Hrollkalt (l)  Svo kalt að setur að manni hroll/skjálfta.  „...var ekki furða þótt einhverjum yrði hrollkalt eftir róðurinn því engin skýli voru í þessum skipum...“  (BS; Barðstrendingabók).  Meira en napur en líklega minna en nístingskaldur.

Hrollkuldi / Hrollnepja (n, kk/kvk)  Ónotalegur kuldi.  „Mikið er gott að komast inn úr þessum hrollkulda“.

Hrollur (n, kk)  Skjálfti vegna kulda.  „Setur þá að honum ákafan hroll þegar hann kemur inn í hlýjuna“  „...ekkert hefðu þeir sofið um nóttina fyrir þrengsla sakir og hrolls“  (MG; Látrabjarg).

Hross (n, hk)  Hestur.  „Þá vil ég láta þess getið að þeir Gísli Ó Thorlacius og Jón Pétursson hafa gefið ám, lömbum og hrossum nýja mjólkursýru með ágætum árangri“  (ÓHE; Forðagæslubók Rauðasands 1930). 

Hrossabrestur (n, kk)  A.  Áhald til að gera hávaða.  B.  Hávaðasamur/fyrirferðarmikill einstaklingur.  „Það er ljóti hrossabresturinn þessi nýi vinnumaður á stórbýlinu“!

Hrossafluga.  Algengasta tegundin í ætt hrossaflugna ber tegundarheitið Tipula rufina, en þrjár aðrar hafa fundist hérlendis.  Getur orðið stærst allra flugna í Kollsvík og nágrenni; einkanlega eru fæturnir áberandi langir.  Skrokkurinn er mjór og langur og leggjast vængirnir í burst afturmeð honum þegar flugan situr.  Myndbreyting er fullkomin á þroskastigi, frá eggi í lirfu í púpu og í flugu.  Að vetrarlagi er flugan á lirfustigi og lifir þá einkum í rökum jarðvegi, rotnandi jurtaleifum og slíku, og á því stigi afla þær sér einkum næringar.  Fullorðin dýr nærast lítið.

Hrossagaukur  Gallinago gallinago.  Einnig nefndur mýsisnípa.  Algengur meðalstór vaðfugl af snípuætt, með áberandi langt og mjótt nef. Mósvartur að ofan, með ryðlitum langröndum; grár á bringu og ljós á kviði.  Hljóð hrossagauksins er áberandi og er nefnt hnegg.  Það myndar hann er hann flýgur, gjarnan í grennd við hreiður sitt, með því að láta sig falla í loftinu, þannig að titringur kemur á stélfjaðrirnar.   Hrossagaukurinn er algengur varpfugl í Kollsvík og nágrenni; verpur gjarnan í sinu eða sefi í grennd við kjörlendi sitt, sem er mýrar, fen, skurðir og annað votlendi.  Hrossagaukurinn er farfugl; hefur vetursetu á Írlandi.  Fæða hans er einkum skordýr og ánamaðkur.  Langt nefið rekur hann ofan í mjúka mýri eða leir og notar það til að finna fæðuna sem hann étur án þess að draga nefið úr jörðu.  Varptíminn er í maí; yfirleitt 4 fölgræn egg saman í hreiðri, með dökkum flikrum.  Fuglinn er þaulsætinn á hreiðri og treystir á felulitinn, og bregður mörgum er hann flýgur undan fótum þeirra.  Unginn er sömuleiðis í góðum felulitum og liggur hreyfingarlaus ef hætta steðjar að.  Hrossagaukurinn er talinn spáfugl í þjóðtrúnni.  Rétt er að taka eftir því í hvaða átt hann hneggjar; samanber þessa gömlu þulu:  Í austri auðsgaukur; / suðri sælugaukur; / vestri vesalgaukur; / norðri nágaukur.

Hrossahlátur (n, kk)  Drynjandi, dillandi og hávær hlátur.  „Sumir telja náið samband milli hrossahláturs og Kollsvíkurhávaða“.

Hrossakaup (n, hk, fto)  A.  Verslun með hesta.  B.  Oftast notað sem líking um vafasöm viðskipti, eða gagnkvæman greiða.  „Ég kom hvergi nálægt þessum hrossakaupum“.

Hrossaket (n, hk)  Hrossakjöt.

Hrossalækning (n, kvk)  A.  Lækning á veikindum/meiðslum hests.  B.  Oftast notað sem liking um grófgerða, óhefðbundna eða þjáningarfulla lækningu á kvilla manneskju.  „Gunnar Össurarson trúði staðfastlega á þá hrossalækningu að fengju menn hitaslæðing væri besta ráðið að hamast í vinnu og svitna hressilega.  Hann notaði þetta iðulega sjálfur, og fullyrti að það virkaði“.

Hrossastrá (n, hk)  Hrossanál; Juncus Arcticus.  „Þessi jurt er algeng í Kollsvík og oftast nefnd hrossastrá meðal Kollsvíkinga, en þó hefur einnig heyrst heitið hrossanál, og stöku sinnum hrossapuntur“. 

Hrossaþang / Hrossaþari (n, hk/kk)  Laminaria digitata.  Stórvaxnasta þarategundin sem vex við Íslandsstrendur; algeng í þaragarðinum á Kollsvík og á nálægu grunnsævi.  Fullvaxinn getur hann orðið um 2 m á lengd.  Samanstendur af sívölum sveigjanlegum stilk og mun lengra beltislaga blaði; litur brúnn. Blaðið fellur af árlega en stilkurinn verður eftir. Blöðin eru með misjafnlega grófgerðum röndum langseftir, og iðulega bylgjóttum kanti.  Vaxtarsvæði hrossaþara er fremst í brimasömum fjörum; niður á um 15 m dýpi, og fellur sjaldan útaf breiðunni nema í stærstu stórstraumsfjörum.  Vaxtarhraði hrossaþara er mikill, eða um 40 cm á ári, og þaraplantan verður um 10 ára.  Þarabreiðan getur orðið mjög þétt, en búsvæði stórþara og beltisþara er á svipuðum slóðum. Þannig fellur aldrei alveg út úr sundinu milli Grundagrjóta og Arnarboða, en á stórum fjörum er að sjá sem samfellt land sé, þegar þarabreiðan nær upp í yfirborðið.  Mikið af hrossaþara og öðrum þara er á reki í sjónum eftir mikinn sjó, og geta grásleppunet farið illa þegar þarabingir ánetjast.

Hrosshársreipi (n, hk)  Reipi sem ofið/fléttað er úr hrosshári.  „Hestar til brúks voru ekki í Kollsvíkinni eftir 1960.  Síðasta hrossaafurðin sem ég man eftir var hrosshársreipi sem afi notaði til að útbúa rólu fyrir okkur strákana í snúrustaurinn við Hjallinn.  Sú róla dugði lengi og var mikið notuð“  VÖ.

Hrosshárssnara (n, kvk)  Snara á fuglastöng, gerð úr hrosshári. 

Hrota (n, kvk)  A.  Hrina; lota.  „Það kom ný ganga af grásleppu í síðasta straum, en sú hrota virðist nú vera afstaðin“.  B.  Það sem orðið er lélegt/hrörlegt.  „Hann er nú ekki orðinn til stórræðanna karlhrotan, þó hugurinn sé sá sami“.  C.  Sargandi hlóð í andardrætti þegar sofið er.  „Skárri eru það nú hroturnar í karlinum!  Teygðu þig nú upp í kojuna og stjakaðu ögn við honum“.  „Lægir hrotur, linnir roti ölva./  Rekkum kunnur Rósinkrans/ rís af sæng og kappar hans“  (JR; Rósarímur). 

Hrottafenginn (l)  Harðhentur; stundar slæma meðferð á manneskjum/skepnum; fruntalegur; ruddalegur.

Hrottaháttur / Hrottaskapur (n, kk)  Slæm/hryssingsleg meðferð/framkoma; ruddaskapur.  

Hrottalega (ao)  Á hrottfenginn hátt; hrikalega.  „Netin voru hrottalega útleikin eftir vestangarðinn“.

Hrottalegur (l)    Ofsafenginn; hrikalegur; eins og hrotti.  „Þóttu þetta heldur hrottalegar aðfarir“. 

Hrotti (n, kk)  A.  Slæmt veður; él.  „Það er einhver éljahrotti þarna handan í víkinni“.  B.  Ósléttur/grýttur kafli í túni.  „Það þarf aðgæslu þegar þessi hrotti er sleginn“.  C.  Svaðamenni; níðingur.

Hrotudrunur (n, kvk, fto)  Háar hrotur sofandi manneskju.  „Ferlegar hrotudrunur eru þetta!  Ég held ég rúlli nú karlinum á hliðina áður en þakið kemur niður“.

Hró (n, hk)  A.  Lélegt hús/skip o.fl. „Fjárhúsin eru orðin óttalegt hró, en þau gætu dugað honum einn vetur“.   B.  Skar; vesalingur.  Oft notað í seinni tíð sem gæluorð við börn eða dýr:  „Komdu hérna hróið mitt“.

Hróðugheit (n, hk, fto)  Mont; gort; drýldni.  „Það er nú vafasamt að vera með hróðugheit yfir þessu“.

Hróðugur (l)  Góður með sig; montinn.  „Hann var býsna hróðugur eftir veiðiferðina“.

Hrófa upp (orðtak)  Smíða/byggja óvandað.  „Þarna var hrófað upp kofagarmi á stuttum tíma“.

Hrófatildur (n, hk)  Óvönduð smíði/bygging.  „Þessi skúr er nú hálfgert hrófatildur“.

Hrófatildurslegur (l)  Um hús, kofa eða annan smíðisgrip; illa smíðaður; klasturslegur; veikbyggður.  „Heldur fannst mér þessi húskofi hrófatildurslegur“.

Hrófla við (orðtak)  Hreyfa; raska.  „Þess var gætt að hrófla ekki við Biskupsþúfunni þegar sléttan var gerð“.

Hrókaræða (n, kvk)  Löng/sköruleg ræða, oft innihaldslítil; mikið/langt mál.  „Hann hélt mikla hrókaræðu um þessa viðureign við tófuna.  En hvað satt var vissi hann einn“.

Hrókasamræður (n, kvk, fto)  Kröftugar samræður; málæði.  „Hann gat haldið uppi hrókasamræðum við marga í einu, linnulaust í fleiri klukkutíma“.

Hrókera (s)  A.  Leikur í skák, þar sem hrókur og kóngur eru hreyfðir.   Enginn skákmaður má þá vera á milli þeirra og þeir þurfa að hafa verið óhreyfðir.  Kóngur er færður um tvo reiti í átt að hróknum, sem síðan er færður á reitinn handanvið kónginn.  Hrókerað er stutt eða langt, eftir því hvor hrókurinn er færður.  B.  Í líkingamáli; færa til.  „Nú skulum við hrókera; ætli það sé ekki rétt að ég rói strenginn út“.

Hrópandi (l)  Áberandi; mikill.  „Þessar gjörðir eru í hrópandi mótsögn við fyrri loforð“.  Til aukinnar áherslu var stundum sagt „himinhrópandi“.

Hróplegt óréttlæti (orðtak)  Mjög óréttlátt; mikil/skammarleg mismunun.  „Auðvitað var það hróplegt óréttlæti að afnema með lögum þennan ævaforna veiðirétt útvegsjarða.  Þar með reyndust kjörnir þingmenn í Reykjavík meiri ribbaldar en enskar togaraútgerðir höfðu nokkurntíma verið“!

Hrósa (einhverju / einhverjum) á hvert reipi / Hrósa/lofa í hástert / Hæla á hvert reipi (orðtak)  Bera mikið lof á; skjalla mikið.  „Hann var ánægður með vinnumanninn og hrósaði honum á hvert reipi“.  Líklega dregið af því þegar einhver fær hrós fyrir hvern bagga af heyi sem hann bindur.  Orðabækur kunna enga skýringu á orðinu „hástertur“.  Líklegt má telja að tagl hesta hafi verið sett upp með hnút eða á annan hátt til skrauts, og sé líkingin þar af dregin.

Hrósa happi (orðtak)  Þykjast sleppa vel; vera ánægður með að ekki fór verr; prísa sig sælan.  „Við máttum hrósa happi fyrir að komast frá Langurðinni áður enn hann jók sjóinn meira“.

Hrósa sigri (orðtak)  Sigra; hafa betur; vera ánægður með sigur.  „Ég gat hrósað sigri í langhlaupinu“.

Hrufa (n, kvk)  Ójafna; hrúður.  „Gólfið er svo vel slípað að hvergi sést hrufa á“.

Hrufóttur (l)  Ósléttur; með hrúðri/nöbbum.  „Ísinn var hrufóttur eftir slydduna og því ekki sleipur“.

Hrufl (n, hk)  Skráma; lítil meiðsli; skinnskpretta.  „Þetta er ekkert; bara smá hrufl“.

Hrufla sig / Hruflast (orðtak/ s)  „Hrufla sig á hverjum steini;/ halda að sárið nái beini“ (Tómas Guðmundsson; Fjallgangan).  „Ég hruflaðist aðeins við fallið“.

Hruflaður (l)  Fleiðraður; blóðrisa.  „Ég er bara örlítið hruflaður á hendi eftir byltuna; ekkert alvarlega“.

Hrun (n, hk)  A.  Stein- eða skriðufall úr klettum.  „Gáðu að þér í gjánni; þar er stöðug hætta á hruni“.  B.  Svað eða slöður í klettum þar sem hrunið hefur nýlega úr.  „Farðu varlega yfir hrunið“.

Hrumast (s)  Verða hrumur/ellilegur/hrumlegur.  „Hann er dálítið tekinn að hrumast og gleyma hlutunum“.

Hrumlegur (l)  Ellilegur; gamall í útliti; hrumur.  „Ekki er hann neitt hrumlegur í útliti enn“.

Hrunskriða (n, kvk)  Skriða eftir hrun úr fjalli/klettum.  „Þarna við Helluna á Stígnum er hrunskriða, sem getur verið mjög varasöm yfirferðar ef hrun er nýlega afstaðið, og ekki komin í hana kindagata“.

Hrúðra (s)  Skurma; þekjast hrúðri.  „Sárið er farið að hrúðra og gróa“.

Hrúðraður (l)  Þakinn hrúðri; með grófu yfirborði.  „Botn bátsins var orðinn all hrúðraður og slýi vaxinn“.

Hrúðurkarl (n, kk)  Krabbadýr (crustacea) af ætt skelskúfa (cirripedia) sem búa sér stað á föstu undirlagi og halda sig þar allan líftímann.  Þeir gera um sig áberandi hvítan turn úr kalkskeljum.  Að ofan eru tvær lokur sem dýrið opnar til að veiða sér fæðuagnir með fótunum, sem ummyndaðir eru í bursta.  Í raun má ímynda sér hrúðurkarlinn sem rækju sem liggur á hvolfi inni í skel og skóflar til sín fæðu með afturlimunum.  Lirfan syndir um í sjónum áður en hún festir sig á heppilegum stað; t.d. grjót, rekavið, skel, veiðarfæri eða skipsbotn.  Algengasta tegund hrúðurkarla í íslenskum fjörum, þar með í Kollsvík, er fjörukarl; Semibalanus balanoides.  Hann verður um 2,5-7,5 cm að lengd og sest á flest fast undirlag sem jafnan er neðan sjávarmáls.  Sést því fremst á útfiri; á fjörureknum hlutum og á skipsskrokkum.  Æxlast með krossæxlun, þar sem tveir fjörukarlar frjóvga hvor annan samtímis.  Leifar hrúðurkarlaskelja mynda verulegan hluta skeljasands í Kollsvík, sem víðar, enda er þar mikið um hrúðurkarl á steinum og klöppum.  Fjöruhrúðurkarl er ofarlega í fjörunni, en vörtukarl framar.  Þar verða þeir oft yfir 1 cm í þvermál, en á sjóreknum netakúlum hafa sést hrúðurkarlar sem eru um 5 cm í þvermál.  Helsingjanef er ein tegund hrúðurkarla, sem stundum berst sem ásæta á rekaviði á fjörur.

Hrúga upp (orðtak)  Hrófa upp; safna saman; sanka/viða að sér.  „Þeir bera ekki ávalt mest úr býtum er hugsa sér það markmið að hrúga upp hárri höfðatölu“  (ÓHE; Forðagæslubók Rauðasands 1933). 

Hrúgald (n, hk)  Haugur; hrúga; það sem líkist haug/hrúgu.  „Frammi í fjörunni var torkennilegt hrúgald, sem reyndist við nánari aðgæslu vera sundurmorkið hvalhræ“.

Hrúgukraðak (n, hk)  Mikill fjöldi af hrúgum á einum stað.  „Þetta hrúgukraðak frammi á útfjari er skíturinn úr sandmaðkinum.  Undir hverri hrúgu má finna maðk“.

Hrússi (n, kk)  Gæluorð um hrút/hrútlamb. 

Hrútaber / Hrútaberjalyng Rubus saxatilis.  Lágvaxið lyng af rósaætt, með löngum renglum og rauðum berjum.  Algengt víða um land, en í Kollsvík finnst það aðeins í Urðunum ofan Kollsvíkurtúns og ofanvið Hempulág.  Gæti það bent til þess að þaðan hafi skógur síðast hörfað úr víkinni.

Hrútakofi (n, kk)  Kofi/ lítið hús sem hrútar eru hafðir í.  Kofi sem stóð uppi á gamla bæjarhólnum í Kollsvík framundir 1970 var nefndur hrútakofi.

Hrútabardónur (n, kvk, fto)  Rammgerðir battingar/bitar sem settir eru innanum hrútastíu eða á jötufjölina til að taka við höggum og barsmíðum, en sér í lagi um fengitímann verða hrútar órólegir og renna gjarnan af afli í það sem fyrir þeim er.  Hér er rekinn ágætur lurkur í hrútabardónur“.

Hrútabragð (n, hk)  Óbragð af keti af ógeltum hrút, hafi honum verið slátrað of seint að hausti.  Orðið finnst ekki í orðabókum.

Hrútagarði / Hrútakarmur (n, kk)  Garði/karmur í fjárhúsi með hrútastíu innst.

Hrútakaup / Hrútlán (n, hk)  Lán hrúts til nota/kynbóta yfir fengitímann.  Nokkuð var um hrútakaup og hrútlán milli bæja í Rauðasandshreppi,og stundum lengra að; enda voru bændur áhugasamir um kynbætur á sínum fjárstofni.

Hrútaskoðun  (n, kvk)  Val á lífhrút; skoðun/þukl á hrút; að handfara hrút.

Hrútaspotti / Hrútataumur (n, kk)  Bandspotti/taumur sem notaður er til að festa í horn/múl hrúts til að teyma hann um í fjárhúsi á fengitíma, eða á milli húsa.  Um tíma eftir 1970 var féð á Láganúpi haft í fjárhúsunum á Melnum, en hrútarnir í fjárhúsunum á Láganúpi.  Voru þeir þá teymdir á milli í hrútataumum.

Hrútastía (n, kvk)  Stía/kró hrúta í fjárhúsum.  „Þeir eru þá búnir að berja sundur hrútastíuna einu sinni enn“!

Hrútasýning (n, kvk)  Viðburður þar sem bændur komu saman; sýndu hrúta sína; handfóru þá hvor hjá öðrum og stunduðu gjarnan þras og metingar um ágæti þeirra.  Oft var það ráðslagað um hrútakaup og hrútlán.

Hrútgepill / Hrútkægill / Hrútlingur / Hrútskuddi (n, kk)  Fremur smávaxinn hrútur; gæluheiti á hrút.  „Ekki finnst mér þessi hrútgepill hafa staðið undir væntingum“.  „Ætli maður setji ekki hrútkægilinn á; allavega þennan vetur“.  „Hrútskuddinn stóð sig bara ágætlega í vetur; Ég held að hann eigi flesta tvílembingana“.

Hrútkvikindi / Hrútræfill / Hrútskepna / Hrútskuddi (n, hk/kk)  Gæluorð um hrút.  „Það er ekki hægt að láta hrútkvikindin út fyrr en eitthvað er að hafa fyrir þau á jörð“.  „Skjóstu nú og vatnaðu hrútskuddanum“.

Hrútlamb  (n, hk)  Lambhrútur var algengara heiti í Kollsvík.  „Það var Liði sem kallaði, þaðan sem hann stóð í almenningnum og hélt í hornið á þokkalegu hrútlambi “  (PG; Veðmálið). 

Hrútlaus (l)  Með öngvan hrút; án hrúts.  „Hann ætlar að lána mér lambhrútinn í stað þess sem drapst; hrútlaus get ég auðvitað ekki verið“.

Hrútshorn (n, hk)  Horn á/af hrút.  Hrútshorn vindast gjarna í tilkomumikla snúninga, og geta orðið all stór.  Sjá tala við með tveimur hrútshornum.

Hrútspungur (n, kk)  A.  Hluti af æxlunarfærum hrúts.  B.  Hirsla.  Hrútspungar undan fullorðnum hrútum voru oft skornir af þannig að mikið skinn af kviðnum var látið fylgja pungnum.  Pungurinn var síðan rakaður; tekið innan úr honum og hann troðinn út með heyi.  Um leið og troðið var í hann var hann teygður og lagaður til, eins og hann átti að verða.  Síðan var hann þurrkaður, þangað til skinnið var orðið glerhart og glært, en að því búnu eltur vel og lengi, þangað til hann var orðinn mjúkur.  Þá var komin skinnskjóða sem var til margra hluta nytsamleg.  Margir höfðu hann undir neftóbak, og var hann þá brotinn saman í opið og vafinn upp til að loka honum.  Stundum var dreginn þvengur í opið á pungnum og hann notaðu undir peninga og ýmsa smáhluti.  (Stefán Aðalsteinsson; Sauðkindin, landið og þjóðin).  C.  Matvara af sama meiði.  Soðnir og súrsaðir hrútspungar hafa alltaf þótt herramannsmatur, þó nú séu einungis etin eistun“.

Hrútur (n, kk)  A.  Karldýr sauðkindar.  B. Mannlíking um þann sem þykir mjög fáskiptinn og þurr á manninn, eða jafnvel hranalegur og ótuktarlegur.  „Hann á það til að vera bannsettur hrútur“.

Hryðja (n, kvk)  Skulfa; dimmt él; áköf rigningarskúr.  „Nú rekur hann á hverja hryðjuna eftir aðra“.  Hann gengur á með hryðjum“.

Hryðjóttur (l)  Um veður; með miklum/mörgum hryðjum.  „Hann er að verða eitthvað hryðjóttari, finnst mér“.

Hryðjuveður (n, hk)  Éljaveður.  „Á nefndu haustu, laugardagsmorgun einn, var hryðjuveður, ótryggt skýjafar og allmikill sjór“ (PJ; Barðstrendingabók).

Hryggbrjóta (s)  A.  Brjóta hrygg í manni/skepnu.  B.  Í líkingamáli um að svíkja unnusta/unnustu/ endurgjalda ekki ástir.  „Hann hefur verið frekar stúrinn eftir að vinnukonan hryggbraut hann“.

Hryggbrotinn (l)  A.  Með botinn/brákaðan hrygg. B.  Líkingamál; synjað bónorði.  „Þeir eru víst fleiri en einn sem þangað hafa farið í bónorðsferð en komið hryggbrotnir til baka“.

Hryggðarefni (n, hk)  Tilefni hryggðar; sorgarefni.  „Þótti fransmönnum það ekki neitt hryggðarefni“  (TÓ; Skipströnd í Rauðasandshreppi).

Hryggðarlaust (l)  Án hryggðar/sorgar/eftirsjár.  „Maður hugsar ekki til þess hryggðarlaust að hafa ekki asnast til að leggja netin þarna fyrr“.

Hryggðarmerki (n, hk)  Merki um hryggð; sorgarsvipur.  „Ekki sýndi hann mikil hryggðarmerki þó ríkisstjórnin væri fallin: sagði bara að farið hefði fé betra“.

Hryggðarmynd (n, kvk)  Dapurleg sjón; slæmt ástand.  „Skelfing er þessi ær orðin horuð; hún er algjör hryggðarmynd“.  „Það er hryggðarmynd að horfa uppá ástandið á bænum.  Þar er allt í niðurníðslu“.

Hryggilega (ao)  Ömurlega; sorglega; leiðinlega.  „Þessi róður endaði fremur hryggilega; varla að við fengjum í soðið“.

Hryggilegur (l)  Ömurlegur; sorglegur; slæmur.  „Það er hryggilegur fjandi að hún skuli alltaf drepa undan sér þegar hún gengur í Breiðnum“.  „Þetta var ömurlega hryggilegt slys; svona uppi í harðalandi“.

Hryggja sig (orðtak)  Auka sjóinn.  „Hann er að byrja að hryggja sig meira“.

Hryggjaður (l)  Um hrút; með breiðan og sterkan hrygg.  „Hann er nokkuð vel hryggjaður, en ári þykir mér hann þunnur á bringuna“.

Hryggjahlutur (n, kk)  Hlutur háseta á fyrri tíð, í formi steinbítshryggja.  „Enn var það eitt sem hásetar, þeir er vinnumenn voru, fengu af afla sínum.  Þeir áttu hryggina úr hlutarsteinbít sínum.  Venjulega seldu þeir heimamönnum þar vestra hryggjahluti sína.  Þar voru þeir notaðir til gripafóðurs og þóttu hverri töðu betri; einkanlega fyrir lömb.  Töldu þeir þar mörkina (1/2 pundið) af steinbítshryggjum jafngilda töðupundi.  Lengi var verðið á hryggja-hundraðinu, tólfræðu, á túmark; þ.e. 67 aura.  Allt þetta til samans nam aldrei miklu, en það gladdi menn á þeim árum.  Þá þekktist ekki háu tekjurnar eða mikla kaupið“  (PJ;  Barðstrendingabók). 

Hryggjarstykki (n, hk)  Meginatriði; uppistaða; aðalatriði.  „Eftir að línuveiðar hófust í Kollsvík má segja að þær hafi fljótt orðið hryggjarstykkið í útgerðinni“.

Hryggjóttur (l)  Um yfirborð/landslag; með miklum hryggjum/gárum.  „Þessi kafli á sléttunni er fjári hryggjóttur, og eiginlega þyrfti að vinna hann allan aftur“.

Hrygglengja (n, kvk)  Hryggur; bak.  „Þú ert dálítið sólbrunninn á hrygglengjunni greyið mitt“.

Hryggskekkja (n, kvk)  Sveigja á hryggnum, áunnin eða vegna vansköpunar.  „Þessum leikfangabíl var ég að ýta um allar trissur daginn út og inn, og svo fór að ég var kominn með vísi að hryggskekkju“.

Hryggspenna (n, kvk)  Átök tveggja manneskja, oftast í leik eða keppni.  „Hryggspenna er ein leið til að skera úr um afl manna. Tveir standa á móti hvor öðrum og grípa höndum utan um andstæðinginn og takast þannig á. Sá sigrar er nær að knýja hinn undir sig. Að hafa undirtökin er orðtak sem er dregið af þessum leik. Ef annar hélt báðum höndum undir hendur andstæðingsins hafði hann vænlegri stöðu“  (PJ; Vermannaleikir).

Hryggur (n, kk)  efsti hlutinn á öldu; ölduhryggur.  Getur einnig átt við langa öldu.

Hrygla (n, kvk)  Surgandi hljóð í andardrætti.  „Skelfilegt er að heyra þessa hryglu í þér drengur; komdu þér í bælið strax.  Ég þyrfti að sjóða handa þér grasaseyði“.

Hrygningartíð (n, kvk)  Hrygningartími.  Það þýðir ekkert að vera hangandi á þessum grásleppuveiðum eftir að komið er langt framá hrygningartíð og lítið veiðist annað en hrygndar horlæpur“.

Hrygningaslóð (n, kvk)  Hrygningasvæði; svæði þar sem fiskur hrygnir.  „Þarna djúpt frammi í Patreksfjarðarflóa virðast vera nokkuð miklar hrygningaslóðir sem Ólarnir fundu“.

Hrykkir í (orðtak)  Er hætt við; gerist iðulega/ítrekað.  „Það hrykkir æði oft í því að Vegagerðin skilji þennan enda útundan í mokstri“.  „Það vill hrykkja í því að kindur drepi sig í Hestkeldunni“.

Hryllingur  (n, kk)  A.  Hrollkalt veður; skítakuldi.  B.  Hrollur; skelfing.  „Menn sem nú (1949) eru fimmtugir og eldri, muna vel þetta ástand, og minnast þess með hálfgerðum hryllingi“  (ÍL; Samv.mál í Rauðas.hreppi). 

Hryssingslegur (l)  A.  Um veður; garralegur; hvass vindur og kuldi.  „Skratti er hann orðinn hryssingslegur“.  B.  Um mann; hvass/fráhrindandi í viðmóti.  „Ég var kannski óþarflega hryssingslegur við hann“.

Hryssingsfjandi / Hryssingur / Hryssingsveður (n, kk)  Kalt í veðri og hvasst.  „Það er norðanhryssingur“.  „Enn er sami hryssingsfjandinn og í gær; ekki veit ég við hvað þetta lendir“!

Hrýgja (s)  Hrúga saman þurrkuðum steinbít á hrýgjugarð.

Hrýgja (n, kvk)  Hrúga af þurrkuðum steinbít sem hrýgjað hefur verið saman á hrýgjugarð (sjá þar).

Hrýgjugarður (n, kk)  Steinbítsgarður; steinhlaðinn garður í veri sem steinbítur var þurrkaður á.  „Steinbíturinn var ekki hertur á rám heldur á grjótgörðum.  Þegar hann hafði verið flattur var hann hengdur á einhlaðna garða, en þá er hann var hálfþurr var hann tekinn af þessum görðum og síðan var honum hrýgjað á aðra sem voru mun vandlegar hlaðnir en hinir og tvöfaldir að neðan.  Um það bil þrjú hundruð voru höfð í hverri hrýgju.  Þar beið hann skipta, en þau fóru ekki fram fyrr en í lok vertíðar“  (G.Hagalín; Sonur bjargs og báru).   „...en er steinbíturinn var hálfþurr orðinn var honum hrýgjað á hrýgjugarðana.  Var hann þá að mestu kominn úr ábyrgð sem svo var nefnt.  Oft voru þannig tvö til þrjú þúsund steinbítar í einni hrýgju, og voru það allmyndarlegir og björgulegir hlaðar“  (PJ;  Barðstrendingabók).  „Steinbítsgarðarnir sneru hliðinni við aðalrigningaráttinni, en hrýgjugarðarnir endunum í hana..  Sumum þótti steinbíturinn verkast betur á görðum en í hjöllum.  Þegar hann var orðinn hálfharður, næstum því kominn úr ábyrgð sem kallað var, og kúlurnar lögðust ekki lengur saman, var honum hrýgjað; hver steinbíturinn lagður ofan á annan með roðið upp.  Undir þessum hrúgum voru hrýgjugarðarnir“  (LK; Ísl. sjávarhættir IV).   

Hræbillegur (l)  Hræódýr; kostar mjög lítið.  „Skyrtan var hræbilleg“.  Síðari tíma dægurorð.

Hræddur flýr þó enginn elti (orðatiltæki)  Um ástæðulausan ótta, t.d. myrkhræðslu.             

Hræddur um (orðtak)  A.  Óttast um.  B.  Býst við.  „Ég er hræddur um að þetta dugi skammt“.

Hræða (n, kvk)  Mannvera; manneskja.  „Það var ekki hræða á ferli þegar ég vaknaði“.  „Örfáar hræður mættu á framboðsfundinn“.

Hræða (s)  Skelfa; vekja ótta/skelfingu/ógn.  „Vertu nú ekki að hræða barnið með þessum skrípalátum“!

Hræðilega (ao)  Skelfilega; uggvænlega.  „Mér fannst þetta hræðilega vont á bragðið“.

Hræðilegur (l)  Skelfilegur; afar mikill.  „Hann er hræðilegur trassi með þetta“.  „Mér fannst alveg hræðilegt að heyra þetta um Jón./  Ég hrifin var svo fjarskalega af honum./  Nei það var ekki glæsilegt að gera úr okkur hjón/ fyrst greyið hafði ofnæmi fyrir konum“  (DÓ/ÖG; Bónorðsförin). 

Hræðslumerki / Hræðsluvottur (n, hk, fto)  Vottur af ugg/ótta.  „Hann fetaði sig rólega eftir nibbunum án þess að sýna nein hræðslumerki“.  „Ekki sást á honum nokkur hræðsluvottur eða hik“.

Hræðslupúki (n, kk)  Rola; raggeit.  „Hann er slíkur hræðslupúki að hann fer ekki í hlöðuna í myrkri“.

Hrægrunnt (l)  Mjög lítið dýpi.  „Farðu varlega í landtökunni; þarna er víða hrægrunnt um fjöruna“.

Hrækja saman (orðtak)  Gera í fljótheitum og óvandað; gera hrákasmíði; rubba upp; kasta til þess höndunum.  „Húsinu hefur verið hrækt þannig saman að líkast til fýkur það í fyrstu veðrum“.

Hræll (n, kk)  A.  Áhald til vefnaðar; spaði úr tré/beini til að þétta vefinn, þverhandarlangur með hvesstri egg.  B.  Hrognaspaði; spaði úr tré til að sigta grásleppuhrogn.  Um eða yfir 50 cm langur; um 15 cm breiður í eggina og frá henni, en ofar tálgaður í þægilegt tvíhenduskaft. Eggin tálguð í spíss.  Sjá hrognasigti.

Hræódýr (l)  Mjög ódýr; reifarakaup.  „Þetta eru ágætis skór; miðað við hvað þeir voru hræódýrir“.

Hræra (n, kvk)  Það sem hrært hefur verið saman.  „Lét ég ekki lyftiduft í hræruna“?  „Það fóru fjórar hrærur af steypu í vegginn“.  „Eggin höfðu farið illa í einum kútnum; þar var bara hræra í botninum“.

Hræra í blóði (orðtak)  „Þegar slátrað er sauðfé, einkum lömbum, er blóðið hirt til nota í blóðmör o.fl.  Þá er, strax eftir að skepnan hefur verið skotin, skorið á háls; þannig að slagæðar opnist.  Blóðið spýtist út meðan enn er þrýstingur í blóðrás.  Fat er sett undir og mikilvægt er að hræra vel í með hendinni, því annars hleypur blóðið saman í kökk.  Hrært er þar til blóðið er farið að kólna og því síðan hellt í ílát gegnum grisju/síu  Það var talið hæfilegt verk unglinga að hræra í blóði“.

Hræra út (orðtak)  Þynna.  „Ég er enga stund að hræra út dálítið meira af skyri“.

Hrærigrautur (n, kk)  Hræra; hræringur; samsull.  „Þetta var allt komið í einn hrærigraut“.

Hræringur (n, kk)  Skyrhræringur; blanda skyrs og hafragrauts.  Sjá skyr.

Hræriprik / Hrærispaði (n, hk/kk)  Prik/spaði sem notaður er til að hræra upp í eða hræra saman, t.d. málningu.  „Var ekki hér einhversstaðar hræriprik“?  Hrærispaði var einnig stundum notað yfir hrognaspaða (sjá þar).

Hræsni (n, kvk)  Yfirborðsmennska; skinhelgi.  „Það væri hræsni að segja að ég sé sanntrúaður“.

Hræskarn / Hrætetur / Hrætötur (n, hk)  Vorkunnarorð um barn, mann eða skepnu.  „Meiddirðu þig eitthvað, hræskarnið“?  „Hvað er nú að hjá þér, hrætötrið mitt“?  „Kastaðu þessu nú út í skurðenda fyrir hrætetrið“.

Hrævareldur (n, kk)  Ljósfyrirbæri vegna rafhleðslu í lofti (e: St. Elmo´s fire)  Við sérstök skilyrði getur verið jónað lag í lítilli hæð ufir jörðu.  Sé hlutur, t.d. hrífa, rétt upp í loftið í myrkri sýnist hún glóa eða loga.  ÖG sagðist eitt sinn hafa séð þetta fyrirbæri á Láganúpi þegar hann var ungur.  Orðið hrævareldur er sagt runnið af því að í heiðni trúðu menn því að hann lýsti af vopnum framliðinna.  Eldinn mætti því sjá uppaf haugum þeirra og þar sem þeir væru á ferðinni.  Deila má um það hvort forliðurinn „hræ“ eigi við dauðan líkama eða hvort hann tákni það sem lítið er, sbr. hræódýr; hrægrunnur.  Hugsanlega er upphaflega merkingin því „lítill eldur“ og arfsögnin um framliðna einungis eftiráskýring.  Hér er um annað fyrirbæri að ræða en það sem nefnt er mýraljós, en það myndast líklega við bruna metangass.

Hrökkva (s)  A.  Hreyfast skyndilega; taka viðbragð.  „Glasið hrökk í sundur þegar heitt vatnið kom í það“.  B.  Um sauðfé; hlaupa af stað.  „Féð hrökk strax af stað heim þegar ég hóaði“.

Hrökkva eða stökkva (orðtak)  Framkvæma eða hætta við; duga eða drepast; af eða á.  „Nú er annaðhvort að hrökkva eða stökkva með þetta; það er ekki til neins að hukla lengur yfir þessu“!

Hrökkva í kút (orðtak)  Ósjálfráð viðbrögð við hávaða eru þau að líkaminn kreppist/hniprast saman.

Hrökkva/hrjóta ljót orð af munni (orðtak)  Segja ljótt/ blóta/bölva ósjálfrátt þegar nokkuð tilefni er til.  „Honum hrukku ljót orð af munni þegar hann sá að karmurinn hafði opnast og gemlingarnir voru á harðaspretti niður að sjó“.

Hrökkva upp (orðtak)  A.  Um skip; þegar akkeri missir hald í botni.  „Væri veður gott þurfti lítið að gefa út af akkerisfesti, en bæta varð við þegar versnaði í sjóinn.  Annars áttu menn það á hættu að skipið hrykki upp; en svo var það nefnt þegar drekinn losnaði úr botni og skip fór að reka“. (GG; Skútuöldin).  B.  Vakna skyndilega af svefni  „Ég hrökk upp við það að haninn hóf upp sína raust á Mókofabursitinni“.  C.  Um skelfiskplóg; missa hald í botninum.  „Þegar búið var að draga plóginn nokkuð áleiðis heim að spilbátnum; allt að á miðja leið, þó nokkuð misjafnt; hrökk hann upp sem kallað var; þ.e. missti festu í sandinum.  Var ásæðan ýmist sú að því nær sem dró bátnum lyftist plógnefið meira upp, eða að komið væri talsvert í pokann; eða í þriðja lagi að plógurinn hefði lent á steini“  (KJK; Kollsvíkurver; sjá kúfiskur). 

Hrökkva uppaf (orðtak)  A.  Andast; deyja; sálast.  „Hann vildi ganga frá þessum málum, ef svo kynni að fara að annarhvor þeirra  hrykki uppaf“.  B.  Upprunaleg merking; ár hrekkur uppaf tollu í róðri.

Hrökkva við (orðtak)  Verða hverft/bilt við; taka viðbragð.  „Ég hrökk við þegar steinn úr klettunum skall í fjöruna stutt frá mér“.

Hröngl (n, hk)  Molar/hjastur á víð og dreif.  Getur verið íshröngl ofaná lagnaðarís, hafi hann brotnað upp og frosið aftur.  Einnig hafíshröngl á sjó o.fl.  „Þegar Surtseyjargosið stóð sem hæst voru hrannir af vikri á fjörum í Kollsvík, og hröngl af honum frammi á útfiri“.

Hrönn (n, kvk)  A.  Röst/aflöng hrúga.  „Rekaviðurinn liggur þarna í hrönnum“.  B.  Flæðarmál; röst af þara í flæðarmáli.  „Einn maður komst upp fyrir hrönn lifandi, en dó síðar“ (AS ; Örn.skrá Breiðavíkur).  C.  Brimalda; brotsjór.  „Napur stormur næðir yfir jörðu./  Næturskuggar hylja sjó og land./  Frón er þakið hjarni köldu og hörðu./  Hrannir brotna ótt við freðinn sand“  (EG; Vorhret).  „Hrannir þungan þreyta dans;/ þiljulunginn sleikir/ gráum tungum gjálpa fans;/ gleðst hinn ungi Rósinkrans“  (JR; Rósarímur). 

Hrör (n, hk)  Skar; veiklulegur/aldraður maður.  „Hann er nú orðinn hið mesta hrör, karlgreyið“.

Hrörlegur (l)  Ellilegur; lélegur; vesæll; ræfilslegur.  „Ósköp er nú kofinn að verða hrörlegur“.

Hrörna (s)  Lasna; verða lélegri.  „Ári er kofinn farinn að hrörna í seinni tíð“.

Hrösull (l)  Dettinn; hætt við að hrasa.  „Hann er orðinn dálítið hrösull í seinni tíð, sá gamli“.

Hrösun (n, kvk)  Mikill skaði; ógæfa; fatalt.  „Það var alveg hrösun að missa þennan öndvegishrút“.  Þessi notkun orðsins heyrist ekki mikið utan Rauðasandshrepps, en þar var hún algeng framá síðustu áratugi 20.aldar.

Hrösunarhella (n, kvk)  Það sem verður til hrösunar; veldur ógæfu.  „Árans brennivínið varð honum hrösunarhella; þann fjanda réði hann illa við“.

Hufflegur / Hupplegur (l)  Kurteis; vinalegur.  „Það verður að vera dálítið hufflegur við kærustuna á afmælinu“.  „Hann hefði nú getað verið dálítið hupplegri við gamla manninn“.

Hufflegheit (n, hk, fto)  Kurteisi; vinalegt viðmót.  „Þar voru okkur sýnd hin mestu hufflegheit“.

Huga að (orðtak)  Sinna; taka eftir; gá að; skoða.  „Ætli við þurfum ekki að fara að huga að aðgerð“.  „Spurt var almæltra tíðinda, kastast á glensi og gamanmálum og sumir huguðu að afrakstri sumarsins…“  (PG; Veðmálið).  „Rekur okkur nú suður um nokkurn tíma, og er við fórum að huga að sáum við að við vorum komnir suður á Látraröst, og er farið að leggja snarpar vindhviður á sjóinn“  (ÖG; Glefsur og minningabrot;fiskiróður). 

Hugaður (l)  Kjarkmikill; vogaður.  „Mér þykir kötturinn hugaður; að stelast svona í dallinn hundsins“.

Hugarangist / Hugarangur (n, kvk/hk)  Kvíði; eftirsjá; samviskubit.  „Það veldur mér nú öngri (sjá enginn) hugarangist þó ég komist ekki á þennan fund; þetta verður hvortsemer tómt blaður og kjaftæði“!

Hugarburður / Hugarórar (n, kk)  Ímyndun; uppspuni.  „Ég fer að halda að það sé tómur hugarburður með þetta fé“.  „Ég nenni ekki að lesa þessa glæpareifara í seinni tíð.   Mér er skítsama um upplogna hugaróra“.

Hugarfar (n, hk)  Hugsanagangur; tilgangur.  „Mestu skiptir hugarfar þess sem gjöfina gefur“.

Hugarfóstur (n, hk)  Hugðarefni; áhugamál.  „Ef menn ná ekki sjálfir að þroska sitt hugarfóstur er valt að treysta því að aðrir geri það“.

Hugarfró (n, kvk)  Rósemd; huggun.  „Mörgum finnst hugarfró að sækja kirkju, sérstaklega þegar sorgir og erfiðleikar hins daglega lífs sækja að“  (SG; Kirkjur; Þjhd.Þjms).

Hugarhægð (n, kvk)  Rósemi; andlegt jafnvægi.  „Þú mátt trúa þessari bábilju ef þér er hugarhægð í því“.

Hugarlund (n, kvk)  Hugsun; hugarfar; ímyndun.  Heyrist í seinni tíð einungis í orðtakinu að gera sér í hugarlund.

Hugarreikningur (n, kk)  Listin að reikna í huganum, sem nánast var útrýmt með tilkomu reiknivéla og tölvu.  „Sumir voru ótrulega fljótir að reikna í huganum.  Sá snjallasti sem ég hef séð var Ívar Ívarsson í Kirkjuhvammi.  Ég sá hann aldrei nota reiknivél, en hann var fljótari að leggja saman fjölda dálka af innvigtuðum dilkaskrokkum og finna meðalvigt þeirra en unnt hefði verið að slá inn í reiknivél“ (VÖ).

Hugarvíl (n, hk)  Sút; sorg; reiði; angist.  „Nú er ekki tími fyrir neitt hugarvíl; þú hefur mörgu að sinna“.

Hugarþel (n, hk)  Sannfæring; hugsun; tilfinning.  „Gjöfin skiptir minna máli en hugarþelið sem henni fylgir“.

Hugarþor (n, hk)  Kjarkur.  „Ef einhver kynni að sjá hann/ þá er hann hæruskotinn;/ með andlit veðurbarið/ og skortir hugarþor./  Skórnir eru götóttir;/ skakkur herðalotinn./  Skuggann sinn hann hræðist/ og flýr sín eigin spor“  (EG; Vorhret). 

Hugboð (n, hk)  Grunur; óútskýrð vitneskja.  „Ég fékk óljóst hugboð um þetta og það reyndist rétt“.

Hugdetta (n, kvk)  Hugmynd; hugljómun.  „Það var góð hugdetta hjá þér að hlaða fyrir ganginn“.

Hugdirfska (n, kvk)  Kjarkur; þor; áræði.  „Það þarf nú allnokkra hugdirfsku til að leggja í svonalagað“.

Hugdjarfur (l)  Áræðinn; kjarkaður; þorinn.  „Sú þjóð sem leggur stund á íþróttir, hún verður oftast hraust og hugdjörf“  (Guðmundur Hákonarson; Lilja (blað Umf.Smára) jan 1938). 

Hugðarefni (n, hk, fto)  Áhugamál; hjartans mál; viðfangsefni.  „Milli róðra gafst mönnum stundum tími til að sinna sínum hugðarefnum“.

Hugfall (n, hk)  Uppgjöf; það að missa kjarkinn.  „Mörgum varð hugfall þegar þeir heyrðu af þessum aflabrögðum og afréðu að bíða um sinn með að leggja sín net“.

Hugfanginn (l)  Bergnuminn; í leiðslu; hrifinn.  „Maður getur orðið dálítið hugfanginn þegar stirnir á snævi þaktar Mýrar og Fell í fullu tungli og heiðbjörtu veðri um jólakvöldið“.

Hugfólginn (l)  Hugleikinn; forvitnilegur; eftirsóknarverður.  „Sagan hefur lengi verið mér hugfólgin“.

Hugga (s)  Sefa; róa; stöðva grát.  „Sólskinið huggar mann lítið þegar stöðugar ógæftir eru til sjóarins“.

Huggulegur (l)   A.  Notalegur; laglegur.  „Þau byggðu þar huggulegt lítið hús“.  B.  Aðlaðandi; álitlegt.  Oftast í neitunarsetningum.  „Það þætti ekki huggulegt að fara í lás það sem hann fór einn“  (ÁE; Ljós við Látraröst). 

Huggulegur í sér (orðtak)  Vel innrættur; hugulsamurr; greiðvikinn; býður af sér góðan þokka.  „Mér fannst hann fjarska huggulegur í sér; að færa mér þetta óumbeðinn“.

Huggulegheit (n, hk)  Þægindi; notalegheit.  „Í þessu hreysi var litlum huggulegheitum fyrir að fara“.

Huggun harmi gegn (orðtak)  Til bóta; svíun; huggun.  „Vissulega var slæmt að missa þessa ágætis kind, en það er þó huggun harmi gegn að hafa náð lömbunum úr sveltinu“.

Hughreysta (s)  Róa; gefa aukinn kjark; sefa.  „Mér tókst að hughreysta hann með loforði um að hann fengi að fara í næsta róður“.

Hughreysting (n, kvk)  Huggun; uppörvun.  „Mér er nú lítil hughreysting í því að fá einhverja þorsktitti; lúðan er farin veg allrar veraldar“!

Hughvarf (n, hk)  Það að skipta um skoðun.  „Flýttu þér nú að þessu áður en honum verður hughvarf“.

Hugkvæmast (s)  Koma til hugar; detta í hug.  „Hugkvæmdist ykkur ekkert að setja splitti í lokuna á fjárhúsinu“?   Mikið var gott að þér hugkvæmdist að taka þetta nesti meðferðis“.

Hugkvæmni (n, kvk)  Hugmyndaflug; hugvit.  „Það þarf nú dálitla hugkvæmni til að leysa þetta“.

Hugkvæmur (l)  Snjall; hugmyndaríkur.  „Ekki var ég svo hugkvæmur að hugsa út í þetta“.

Hugleiða (s)  Huga að; hugsa; ætlast fyrir.  „Ég var bara ekkert farinn að hugleiða það“.

Hugleiðingar (n, kvk, fto)  Fyrirætlanir; hugsanir; vangaveltur.  „Ertu eitthvað í þeim hugleiðingum að róa á morgun“?  Heyrðist ekki nema í fleirtölu.

Hugleiðingavert (l)  Íhugunarvert; athugandi.  „Það væri nú alveg hugleiðingavert að smíða vatnshjól og setja það niður í röstina; nóg er orkan sem þar er, og ekki þyrfti miklar stíflur“.

Hugleikið (l)  Áhugamál; kappsmál.  „Mér var það ákaflega hugleikið að fá skýringu á þessu“.

Hugleysi (n, hk)  Kjarkleysi; roluháttur.  „Hann verður seint sakaður um hugleysi; að fara þetta bandlaus“!

Hugleysisrola (n, kvk)  Aumingi; raggeit.  „Það var ekki fyrir neinar hugleysisrolur að sækja þær ferðir“.  (hákarlalegur).  (ÓTG; Ágrip af æviferli).  

Huglægur (l)  Um það sem er í huga/hugsun en ekki raunverulegt/hlutlægt; ímyndaður.  „Vissulega er fegurðin huglægt og teygjanlegt hugtak, en ennþá hefur enginn sagt hið gagnstæða um Kollsvíkina; að ég best veit“.

Hugmyndaríkur (l)  Snjall; hugkvæmur; með auðugt ímyndunarafl.

Hugnast (s)  Líka við; falla í geð; þykja gott.  „Mér hugnast ekki beinlínis vel þessar breytingar“.

Hugnanlegur (l)  Geðfelldur; nærtækur.  „Þessi möguleiki var mér ekki vel hugnanlegur“.

Hugrenningar (n, kvk, fto)  Hugmyndir; hugsanir; hugdettur.  „Ég var jafnvel að velta fyrir mér vitjun í dag, en þegar ég sá spána þá vék ég öllum slíkum hugrenningum frá mér“.

Hugsa einungis/mest um munn sinn og maga (orðtak)  Hugsa mest um að fá að borða.  „Ekki botna ég í þessum lýð sem situr á kaffihúsum alla daga, í bölvuðu iðjuleysi.  Þetta virðist hugsa mest um munn sinn og maga og er ekkert nema slæpingshátturinn“!

Hugsa ekki hálfa hugsun (orðtak)  Vera hugsunarlaus; skorta einbeitni/athygli/sinnu.  „Þvílíkir aular voru þeir að gá ekki upp í lautirnar, þar sem alltaf getur leynst fé!  Þeir bara hugsa ekki hálfa hugsun“!

Hugsa fyrir (orðtak)  Hafa fyrirhyggju; fyrirsjá.  „Hefurðu nokkuð hugsað fyrir salti uppá vertíðina“?

Hugsa/hyggja (sér) gott til glóðarinnar (orðtak)  Hlakka til.  „Ég sá þarna tækifæri og hugsaði mér gott til glóðarinnar“. Líklega vísar orðtakið til þess að í harðindum fyrri tíma hafi sumir beðið spenntir eftir því að geta leitað að matarleifum í hlóðunum, t.d. eftir að eldur var slökktur.

Hugsa/hugleiða með (sjálfum) sér (orðtak)  Hugsa/ hugleiða/álykta án þess að segja upphátt.  „Ég svaraði þessu öngvu, en hugsaði með sjálfum mér að þetta skyldi ég muna honum“.

Hugsa ráð sitt / Hugsa sitt ráð (orðtak)  Íhuga hvaða ráð séu tiltæk í stöðunni; hugsa sig um.  „Nú hugsaði ég ráð mitt…“ (Júl. Reynir Ívarsson; Maður og kindur í ísvök; Lesb.Tímans). 

Hugsa sér (orðtak)  Ímynda sér; hugleiða; telja koma til greina; ætlast fyrir.  „Ég gæti alveg hugsað mér að eiga svona bát“.  „Heldurðu að hann hugsi sér að róa á morgun“?

Hugsa sér! (orðtak)  Upphrópun sem ýmist er notuð sem andsvar, og þá gjarnan með já/ja á undan; eða sem upphaf á stningu þar sem lýst er einhverju yfirgengilegu eða draumkenndu.

Hugsa sig um (orðtak)  Hika; taka sér umhugsunarfrest; ígrunda ákvörðun; hugsa ráð sitt.  „„Hefði ég vitað að lambið hafði gengið á Stígnum, þá hefði ég hugsað mig betur um“  (PG; Veðmálið). 

Hugsa til (orðtak) A.   Hafa í huga.  „Hugsaðu til mín ef þú færð nokkrar vænar grásleppur“. B.  Áforma.   „Ég er ekkert farinn að hugsa til þess að sleppa fé af túnum enn; haginn þyrfti að taka betur við sér áður“.

Hugsa (sér) til hreyfings / Hugsa í áttina (orðtak)  Hyggja á brottför; búast til að leggja af stað.  „Ætli (það) sé ekki best að fara að hugsa sér til hreyfings“?  „Ekki meira kaffi fyrir mig takk.  Ætli maður fari ekki bráðum að hugsa í áttina“.

Hugsa til heimferðar (orðtak)  Búa sig undir að fara heim; undirbúa heimferð.  „Ætli við þurfum nú ekki bráðum að fara að hugsa til heimferðar“.  „Við hugsum til heimferðar út yfir Skorarskriður…“  (Ívar Ívarsson; Hvatt bæði; Lesb.Tímans 1964). 

Hugsa til landferðar (orðtak)  Undirbúa að fara í land úr róðri.  „Eftir tímanum átti að vera farið að reka norður, og því var farið að hugsa til landferðar“  (ÖG; Þokuróður). 

Hugsa útí (orðtak)  Íhuga; hugleiða; spá í; hugsa fyrir.  „Ég hugsaði hreint ekki út í þetta atriði“.

Hugsa (einhverjum) þegjandi þörfina (orðtak)  Í hefndarhug til einhvers.  „Þegar ég skreiddist forugur á land hugsaði ég strákunum þegjandi þörfina; einhverntíma skyldu þeir líka verða gabbaðir til að stökkva í dýið“.

Hugsaður (l)  Fyrirhugaður; skipulagður; ætlaður.  „Ekki er ljóst til hvers þessi hleðsla var hugsuð“.

Hugsanagangur / Hugsanamáti (n, kk)  Hugsanir; skoðanir; innræti; rökleiðsla.  „Þetta er furðulegur hugsanagangur“  „Þetta var bara hrein og klár illkvittni; ég skil ekki svona hugsanamáta hjá mönnum sem eiga að heita komnir til vits og ára“!  Orðið hugsanamáti var þekkt annarsstaðar með eintölu í fyrra lið, en þessi notkun Kollsvíkinga og nágranna virðist rökréttari fyrir þá sem hugsa margt.

Hugsanaskortur / Hugsanasljóleiki (n, kk)  Hugsunarleysi; athugaleysi; yfirsjón.  „Ekki veit ég hvaða hugsanaskortur þetta var í mér“!  „Skelfingar hugsanasljóleiki er þetta í þeim“!

Hugsanasljór (l)  Ekki nógu athugull/árvakur.  „Skelfing getiði verið hugsanasljóir; að taka ekki eftir þessu túnrollustóði í túninu“!

Hugsanavilla (n, kvk)  Ranghugmynd; villuhugsun.  „Þessi borgríkisstefna stjórnvalda í dag er líklega mesta hugsanavilla sem Íslendingar hafa nokkurntíma lent í“.

Hugsandi yfir (orðtak)  Í vafa um; efast um; með bakþanka vegna.  „Enn er ég dálítið hugsandi yfir þessu“.

Hugsetja sér (orðtak)  Hugsa sér; ímynda sér.  „Það er erfitt að hugsetja sér þær aðstæður sem þá voru“.

Hugsi (l)  Hugsandi; efins.  „Ég er dálítið hugsi yfir þessari framkvæmd“.

Hugsi hver um sig (orðtak)  Best er að hver hugi að sínu.  Stundum viðhaft af þeim sem finnst nóg um áhuga annarra á sínum verkum, eða sem andsvar við athugasemdum. 

Hugsjónamaður (n, kk)  Sá sem hefur skýr markmið og vinnur ötullega að þeim.  Oftast notað um þann sem vinnur launalítið að samfélagslegum markmiðum.  „Hann hefur alltaf verið mikill hugsjónamaður“.

Hugsjónastarf (n, hk)  Verk sem unnið er af áhuga/ástríðu en ekki gegn launum.  „Ungmennafélagið Vestri í Kollsvík var öflugt á sinni tíð.  Á vegum þess var unnið mikið hugsjónastarf og gagnlegar framkvæmdir“.

Hugsjúkur (l)  Þunglyndur; langt niðri andlega.  „Hann gerðist af þessu fremur hugsjúkur“.

Hugskotssjónir (n, kvk, fto)  Mynd í huga; minning.  „Mér stendur það enn ljóslifandi fyrir hugskotssjónum þegar þetta gerðist“.  „Það þyrfti að leiða þingmönnum fyrir hugkotssjónir hvernig þetta er í raun og veru“.

Hugsmíð (n, kvk)  Hugmynd; ímyndun.  „Ekki vantaði hrifninguna yfir þessu í fyrra.  Nú vill enginn kannast við þessa hugsmíð; enda var þetta aldrei annað en draumórar og fjarstæða“.

Hugstola (l)  Frávita; í öngum sínum; frá sér numinn.  „Það eru víst æði margir hugstola af hrifningu yfir þessum nýja flokki, þó þeir séu enn ekki búnir að finna hvaða stefnu hann hefur“.

Hugstætt (l)  Minnisstætt; fast í minni/huga; ofarlega í huga.  „Mér er enn hugstætt þetta vísukorn“.

Hugsunarlaus (l)  Sem yfirsést; ekki athugull/árvakur; annarshugar.  „Skelfing var ég hugsunarlaus að muna ekki eftir þessu“!

Hugsunarleysi (n, hk)  Athugaleysi; yfirsjón; gleymska.  „Þetta var bara algjört hugsunarleysi hjá mér“.

Hugsunarlítið (l)  Án mikillar umhugsunar.  „Þessar vanabundnu hreyfingar gerir maður hugsunarlítið“.

Hugsunarsamur (l)  Athugull; árvakur; samviskusamur.  „Hann er mjög hugsunarsamur um sín verk“.

Hugsunarsemi (n, kvk)  Fyrirhyggja; árvekni.  „Hann sýndi þá hugsunarsemi að ganga upp í Flosadal á úteftirleiðinni, og þar fann hann gemlingana“.

Hugtak (n, hk)  Hugsun/meining sem formuð er í orð; heiti. 

Hugtakaruglingur / Hugtakavilla (n, kk)  Röng/villandi notkun hugtaka/heita/orða.  „Skelfingar hugtakavilla er það að nefna farsímana gemsa, eða tala um það að fólk éti og hafi lappir eins og skepnur.  Getur þetta nútímafólk ekki gert minnstu tilraun til að tala eðlilegt mál“?!

Hugulsamlega (ao)  Með umhyggju/natni/alúð.  „Hann pakkaði þessu hugulsamlega í mjúkar umbúðir og síðan í sterkan kassa“.

Hugulsamur (l)  Umhyggjusamur; nærgætinn; athugull.  „Alltaf er hann jafn hugulsamur, blessaður“.

Hugulsemi (n, kvk)  Umhyggja; nærgætni; alúð.  „Hún annaðist hann af einstakri hugulemi í veikindunum“.

Hugumstór (l)  Hugaður; kjarkmikill; áræðinn; stórhuga.  „Ekki var hann nú alveg eins hugumstór þegar hann var kominn inn í nautagirðinguna“.

Hugur fylgir máli (orðtak)  Sagt af heilum hug.  „Ég vona að hugur fylgi máli hjá blessuðum þingmanninum; að þetta séu ekki enn ein innantómu kosningaloforðin“.

Hugur ræður hálfum sigri (orðatiltæki)  Vísar til mikilvægis þess að keppnisskap og sigurvilji er forsenda sigurs, og á mikinn þátt í honum.

Hugurinn ber mann hálfa leið (orðatiltæki)  Spekin vísar til þess að mönnum veitist létt ganga/róður/för til þess staðar sem manni er kær eða áhugi er að komast til. 

Hugvitsamlega (l)  Af útsjónarsemi/hyggjuviti.  „Hann pabbi smíðaði jólatré sem notað var á hverju ári í Ungmennafélagshúsinu og vafið með lyngi og eini.  Þetta tré hefur tæpast átt sinn líka á landinu; svo hugvitssamlega sem það var hannað, og hægt að taka það sundur til geymslu“  (S.G: Bréf til mömmu; Árb.Barð 80-90). 

Hugvitsmaður (n, kk)  Sá sem finnur nytsamari, einfaldari og varanlegri lausnir en flestir aðrir.  „Samfélagið í Rauðasandshreppi naut góðs af því að þar störfuðu nokkrir snjallir hugvitsmenn“.

Hugvitsmannafélag (n, hk)  Félagsskapur hugvitsmanna.  „Kollsvíkingurinn Valdimar Össurarson var einn stofnenda Samtaka frumkvöðla og hugvitsmanna á Íslandi árið 2008, og hefur verið formaður þessa stærsta hugvitsmannafélags landsins um árabil“.

Hugvitssmíð (n, kvk)  Hugvitssamlega gerður gripur.  „Blásarastokkurinn við hlöðuna á Láganúpi var hin mesta hugvitssmíð; verk bræðranna Gylfa og Svavars Guðbjartssona.  Hann var ekki einungis loftrás úr blásaraskúrnum í stokka í hlöðugólfinu; heldur mátti með honum blása heyi inn í hlöðuna.  Það var sett niður um lúgu ofaná stokknum, nærri blásaraskúrnum.  Þar var nokkurskonar „jektor“ sem greip heyið og flutti í aðra lúgu nær hlöðunni.  Úr henni rann það með loftstraumnum upp blásararör sem lágu innum hlöðuvegginn.  Þar var heyinu stýrt um hlöðuna með stýristút.  Búnaðurinn virkaði vel, ef ekki var sett of mikið hey niður um lúguna í einu.  Fljótlega kom þó laus blásari sem leysti búnaðinn af hólmi“.

Hukla / Kerlingarhukla (n, kvk)  Mjög niðrandi heiti á kvenmanni.  „Mér gengur bara ekki að koma nokkru tauti við þessa kerlingarhuklu á skattstofunni!.  Hún er bara kolvitlaus; í einu orði sagt“!

Hukla (s)  Efast; hika.  „Þangað til voru þeir að hukla yfir þessu að tækifærið rann þeim úr greipum“.  Í Kollsvík heyrðist einnig orðmyndin „hulka“, sjá þar.  Uprunaskýring óljós, en e.t.v. dregið af „hokinn“.

Huklandi yfir (orðtak)  Hikandi vegna.  „Það þýðir ekki að vera huklandi yfir þessu; annaðhvort drífum við í þessu strax eða ekki“.

Hula (n, kvk)  Slikja; hjúpur.  Stundum notað um lágþoku/þokuhulu; sjólæðu.  „Einhversstaðar var tófa að gagga niðri í hulunni í dalnum“. 

Hulda (n, kvk)  Snjóþekja eða ísskán á lofti yfir skurði eða gjótu, en holrúm undir.  Oft erfitt að greina og getur verið hættulegt gangandi fólki og fénaði.  „Ærin hafði farið niður um huldu á Álaskurðinum og drepist“.

Huldubarn / Huldufólk / Huldukona / Huldumaður (n, hk, fto)  Í Kollsvík og annarsstaðar í Rauðasandshreppi hefur lengi verið töluverður átrúnaður á huldufólk, eins og glöggt sést af hunum mikla fjölda huldufólksbústaða og álagastaða; og sögumog álögum sem þeim tengjast.  Reyndar hafa þessar verur líklega lengur gengið undir nafninu álfar í munni Kollsvíkinga, eins og t.d. má sjá af örnefnaskrám; en hér er um sama fólkið að ræða.  Sögur um huldufólk voru margar, og ólygnasta fólk hefur orðið vart við það.  „Leið okkar liggur fyrir neðan Stórhólinn.  Líttu vel til hólsins, því þar er huldufólksbyggð og oft hefur sést þar huldufólk.  Ég þekkti fólk sem sá þetta.  Beint niður af hólnum; efst í klettunum, er Sandhellir.  Hann er töluvert stór þegar inn er komið; svipaður sjóvettling í laginu, með einum þumli; og heitir Þumall.  Inn af honum er hola sem á að vera inngangur huldufólksins í Stórhólinn“  (IG; Sagt til vegar I).   „Á miðri leið (á Breiðshjöllunum) er stór graslaut sem heitir Bolli.  Þar sá Össur bróðir huldustrák hlaupa með tveim krökkum í smalamennsku.  Ekki voru nema um hundrað metrar á milli þeirra og sól og blíða, svo varla var um missýningu að ræða“.  (I.G.  Sagt til vegar II). 
Huldufólk er sagt vera líkt mannfólki í útliti, en lífshættir þess mótast meira af hinum gömlu háttum en nútíma.  Það stundar landbúnað, án þess þó að eiga í samkeppni við mennska bændur og án kvótastýringar stjórnvalda.  Ekki er heldur kunnugt um kvótaeign þeirra álfa sem daglega róa til fiskjar og skilja eftir sig sýnilegar álfarákir því til sannindamerkis.  Huldufólk er yfirleitt ósýnilegt mennsku fólki, en þó er sumum gefin sú náttúra að sjá því bregða fyrir af og til.  Huldufólk er yfirleitt friðsamt og lifir í sátt við náttúru og menn.  Þó hefur það þurft að verjast ef að því er vegið eða gengið nærri heimkynnum þess og þeirri náttúru sem það ber fyrir brjósti.  Það kann aðferðir til að hafa áhrif á atburðarás og gæfu manna, þannig að menn gjalda þess oft á einhvern hátt ef huldufólki er gert til miska.  Til eru sögur af hjálpsemi huldufólks og aðstoð við mennskt heimafólk, þó þær hafi ekki orðið eins lífseigar og hinar. 
„Huldufólk var talið búa í steinum, klettum og hólum...  Ekki heyrði ég um tegundir álfa en ég held að ekki hafi verið gerður greinarmunur á álfum og huldufólki.  Hafi huldufólk verið verulega frábrugðið mannfólki þá heyrði ég ekki frá því sagt.  En það var talið hefnigjarnt ef gert var á hlut þess.  Huldufólk var talið stunda svipaða atvinnu og mannfólkið, þ.e. landbúnað og fiskveiðar.  Ekki heyrði ég mikið á það minnst nema að fólk taldi sig hafa orðið vart við lestarferðir huldufólks með hesta.  Eitthvað heyrði ég minnst á huldufé og jafnvel kýr....  Til marks um sjóferðir huldufólks voru álfarákir sem sáust á sjó í stillum og næstum logni...  Það var nokkuð almenn trú áð huldufólk fengi lánaða hluti hjá fólki en skilaði þeim alltaf aftur...  Enn segir maður ef eitthvað hverfur, að nú hafi huldufólkið þurft að fá þetta lánað“  (SG; Huldufólk; Þjhd.Þjms).
„Á mínum ungdóms- og uppvaxtarárum var mikið talað um huldufólk.  Margir höfðu séð það við heyskap; konur koma með mjólkurfötur af stöðli; búferlaflutningar áttu sér stað, og þar frameftir götunum.  Þó var meira áberandi að huldufólk birtist í draumi; einkum konum.  Þannig bað mörg huldukonan um mjólk handa barni sínu og kýrin húsmóðurinnar var mjólkuð frákonumegin; þ.e.a.s. vinstra júfur kýrinnar.  Sumar gæfusamar ljósmæður hefðu byrjað starf sitt með því að vera leiddar í draumi út í einhvern hólinn til þeirra verka og þegið fyrirbænir að launum“  (Ívar Ívarsson Kirkjuhvammi; Hvatt bæði; grein í Lesbók Tímans 1964).  Nafnið Hulda er stytting úr huldukona:  „Þarna í heiðu himinveldi hljóðra fjalla/ heyrð´ann landsins huldur kalla“  (JR; Rósarímur). 

Huldufólksbátur (n, kk)  Bátur huldumanna, sem þeir róa til fiskjar og skilja eftir sig álfarákir.

Huldufólksbústaður  / Huldufólkssteinn (n, kk)  Heimkynni huldufólks; oftast áberandi stór steinn eða hóll.  Af huldufólksbústöðum má nefna Árúnu norður á Bekk í Núpnum; Bergin; Rauðukusustein sem nú er í vegkanti í Tröðinni; Grástein; Strýtustein og að sjálfsögðu höllina; Stórhól yst á Hnífum, sem á að hafa samgang við Sandhelli.  Svo er að sjá að huldufólk og tröll hafi lifað í góðri sátt og nábýli.  Til dæmis er stutt á milli Tröllkarlshellis í Hnífum og Sandhellis, þar sem eru lystisvalir huldufólksins í Stórhól.

Huldufólksbyggð (n, kvk)  Byggð/hverfi huldufólksbústaða.  „Fyrr á tíð var því staðfastlega trúað að mikil huldufólksbyggð væri á Hnífunum.  Sérstaklega í Stórhól…“  (HÖ; Fjaran). 

Huldufólksengi (n, hk)  Slægjur huldufólksins.  Jafnan fylgdu þeim bannhelgar, þannig að mennsku fólki hefndist fyrir að slá þar.  „Milli Hólanna er dý sem heitir Kötludý.  Þar á að vera grafinn ketill með peningum í... Framanvið Kötludý er álagablettur á engjunum.  Er það grasbrekka niður að ánni austanvert; neðan túns.  Var sagt að þetta væri huldufólksengi sem ekki mætti slá“  (HlH; Örn.skrá Keflavíkur).

Huldufé / Huldukind / Huldukýr / Huldulamb / Hulduskepna  A.  Bústofn huldufólks.  B.  Búfé/gripur sem sést hefur, en enginn veit deili á, og ekki verður skýrt með eðlilegu móti.

Huldukýr (n, kvk)  Kýr huldufólks, sem er sömu nátturu og eigendurnir; að sjást ekki allajafna af dauðlegum mönnum.  Sagnir herma að sumar bestu kúaættir megi rekja til huldukúa.

Huliðshjúpur (n, kk)  Töfrahjúpur sem í ævintýrum er hægt að bregða yfir menn og hluti til að ekki sjáist.  Heyrðist stundum notað í líkingum.  „Það var eins og þessir rolluskrattar hefðu brugðið yfir sig huliðshjúpi eða hreinlega gufað upp; ég fann þær ekki, hvernig sem ég leitaði“.

Hulin ráðgáta (orðtak)  Óskiljanlegt; ósvarað.  „Mér er það alveg hulin ráðgáta hvernig ykkur gat yfirsést þessi fjárhópur á dalnum“!

Hulka (s)  Efast; hika.  „Við skulum ekkert vera að hulka lengi yfir þessu; annaðhvort drífum við í því eða látum það alveg eiga sig“!  Heyrðist í þessari mynd í Kollsvík.  Líklega hljóðvilla af „hukla“, en þó óvíst meðan upprunaskýring er óljós á báðum orðmyndunum.

Hulstur (n, hk)  Hylki; vasi; ílát sem skýlir því sem í því er.  „Hvar er nú gleraugnahulstrið mitt“?

Hultur (l)  Hólpinn; öruggur.  „Maður er hvergi hultur fyrir þessari ansvítans pest“.

Humátt (n, kvk)  Sama átt.  „Fer bóndi fyrstur... en ég geng í humátt á eftir...“ Frásögn KJK (MG;  Látrabjarg).

Humma fram af sér (orðtak)  Draga úr hófi; slóra þar til um seinan.  „Hann hummaði það fram af sér að kjósa“.

Humma í (orðtak)  Um viðbragð/andsvör; vera hikandi/ í vafa.  „Það hummaði dálítið í honum þegar hann frétti af þessu; hann hafði greinilega búist við öðru“.

Hummandi yfir (orðtak)  Hikandi; á báðum áttum um.  „Hann var dálítið hummandi yfir þessu í fyrstu, en áttaði sig svo á því að þetta væri líklega eini kosturinn í stöðunni“.

Hundaat (n, hk)  Áflog hunda; hundaslagur.  „Fjölmargir hundar mættu með húsbændum sínum í réttir og varla brást að þar hlypu einhverjir saman og upphæfist tilkomumikið hundaat“.

Hundadagakóngur (n, kk)  Jörgen Jörgensson, sem kallaður var Jörundur hundadagakóngur, hrifsaði völd Danakóngs á Íslandi 25. júní og sat að þeim til 22. ágúst árið 1809.  Sumir ráðamenn landsins á þeim tíma gerðust honum fylgispakir, í von um að halda völdum sínum og auka þau.  Einn þeirra var Guðmundur Scheving í Haga, þá sýslumaður Barðstrendinga.  Ekki fer sögum af því að Einar Jónsson bóndi og hreppstjóri í Kollsvík gerðist hallur undir Jörund, en að því er að gæta að þeir frændur, Guðmundur og Einar, ráku þá saman útgerðarfélag um slúppskútuna Delphin og voru frumkvöðlar í þilskipaútgerð.  Það er því ekki úr vegi að álykta að Einar hafi a.m.k. látið það vera að sýna andstöðu við hundadagakónginn meðan hann ríkti. 

Hundadagar (n, kk, fto)  Dagarnir 13.júlí til 23. ágúst ár hvert.  Nafnið er upphaflega komið frá Forn-Grikkjum, sem settu sumarhitana í samband við Hundastjörnuna/Síríus, sem þá fór að sjást á morgunhimni.  Tímabilið er nær sami tími og stjórnartíð Jörundar Jörgensen (25. júní-22. ágúst 1809), sem af því hlaut nafnið hundadagakóngur.  Mikill átrúnaður var á þessum dögum varðandi tíðarfar og veðrabrigði.  Þá var talið að umskipti yrðu í veðri; óþurrkar í kjölfar þurrka; þurrviðri á eftir ótíð.  „Ætli hann fari ekki að rigna um hundadagana; eins og þetta hefur verið ágætt fram til þessa“. 

Hundafargan / Hundahersing / Hundastóð (n, hk/kvk)  Fjöldi/ofgnótt af hundum.  „Það þýðir ekkert að hafa allt þetta hundafargan með sér í smalamennskuna; þeir gera ekkert gagn og betra að láta Dalla einan um þetta“.  „Skárri er það nú hundahersingin sem komin er í kringum tíkina“!

Hundagata / Hundagötuleið / Hundagötuþræðingur (n, kvk)  Óvanaleg/erfið/illfær leið; fráleit/fáránleg leið.  „Ég nennti ekki að þræða ganginn aftur að spottanum, heldur fann ég þarna einhverja hundaleið alveg upp á brún“.  „Ekki veit ég hvaða hundagötuleið þú ferð til að fá þessa niðurstöðu í málin“!  „Þarna liggja einhverjir hundagötuþræðingar framaní brúninni inní hvappið, en fjandans sú ögnin að ég færi það“!

Hundaglamur (n, hk)  Hundagelt; glamur/hávaði í hundum.  „Viðskiljum hundana eftir heima; ég kæri mig ekki um neitt hundaglamur við svona smalamennskur“.

Hundaheppni (n, kvk)  Mikil heppni; slembilukka.  „Það var bara fyrir hundaheppni að ég fann kindurnar í þessari niðaþoku“.

Hundahreinsunarhús / Hundalækningahús (n, kvk) Hús fyrir böðun og ormalyfsgjöf hunda.  „Hundahreinsun var framkvæmd sameiginlega og reglulega á einum bæ fyrir hunda í Útvíkum, Bæjum og Örlygshöfn, og skiptust bæirnir á um það.  Hreinsunin var framkvæmd af dýralækni eða fulltrúa hans, og á síðustu áratugum þessa viðburðar var það Ólafur Magnússon á Hnjóti.  Baðað var í stóru keri eða bala og var líf og fjör meðan á því stóð.  Brást ekki að einhver hundur týndist til fjalls og annar hlyti minniháttar skrámur.  Um 1980 fékk Rauðasandshreppur Gunnar Össurarson til að byggja sésmíðað hundahreinsunarhús í landi Hnjóts.  Það hlaut gæluheitið „Hótel hundur“ (líkl. upprunnið hjá GJH) og var síðar notað sem slökkvistöð hreppsins“.  „Eftir nokkrar samræður var hreppsnefndin sammála um að leggja til að eitt hundalækningahús sé byggt í sameiningu til afnota fyrir alla hreppa læknishéraðsins“ (Gerðabók Rauðasandshrepps; hreppsnefndarfundur 12.10.1958; ritari S.J.Th. oddviti)

Hundaklyfberi (m, kk)  Skammaryrði/níð um mann; drullusokkur; þrjótur; ónytjungur.  „Ekki veit ég hvor hundaklyfberinn var verri; Hitler eða Stalín“.  Orðið er talið ummyndun á danska orðinu „hundeklipper“; sá sem klippir hunda.

Hundaklyfberaháttur (n, kk)  Óþverraháttur; drullusokksháttur; níðingsháttur.  „Svona lúalega framkomu get ég ekki kallað annað en helvískan hundaklyfberahátt“!

Hundakrókar (n, kk, fto)  Mjög krókótt leið.  „Jóa Þórðar hafði dreymt um að stjórna bíl frá því að blindfullir Fífuhvammsbræðurnir létu hann aka sér alla hundakrókana niður í Hafnarfjörð“  (AÍ; Vélvæðing í Rauðasandshreppi; Árb.Barð 2012). 

Hundakúnstir (n, kvk, fto)  Furðulegar/fáránlegar athafnir; bellibrögð.  „Ég hef ekki trú að þessar hundakúnstir i kvótamálum séu gæfuspor fyrir landsbyggðina“.

Hundakæti (n, kvk)  Galsi; yfirdrifin kæti/gleðilæti.  „Nú er komin einhver hundakæti í krakkahópinn“.

Hundalíf (n, hk)  Erfitt líf; bágindi.  „Þetta hlýtur að vera hálfgert hundalíf hjá þessu blessaða fólki“.

Hundalógik (n, kvk)  Óraunhæf/fáránleg/yfirborðsleg röksemdafærsla; innantómt málskrúð.  „Koma þeir nú enn með þessa hundalógik að við þurfum nauðsynlega að hafa her til að verja landið!  Fyrir hverjum svosem“?! 

Hundalækningar / Hundahreinsun (n, kvk)  Árleg hreinsun hunda til að losa þá við óværu s.s. orma.  Sjá hundahreinsunarhús.

Hundaskattur (n, kk)  Skattur/gjald sem lagður er á hreppsbúa til að standa undir kostnaði við t.d. hundalækningar/hundahreinsun.

Hundaskítsveður / Hundaveður (n, hk)  Skítaveður; mjög slæmt veður.  „Þetta var ljóta helvítis hundaskítsveðrið!  Hífandi rok og slyddudrulla, svo sá ekki út úr augum“!  „Það var komið hálfgert hundaveður þegar við komum heim á Hjallana“.

Hundast / Hundskast (s)  Vera lúpulegur/skömmustulegur; lúskrast.  „Ætli maður verði ekki að hundast í land með öngulinn í rassinum, fyrst vélin er að klikka“.  „Ætlar maðurinn ekki að hundskast til að standa fyrir fénu“?!

Hundastjarnan (n, kvk)  Sjá Síríus.

Hundasund (n, hk)  A.  Sund hunds.  B.  Ómarkvisst sprikl mannsí vatni, sem ekki kann að synda.

Hundasúra (n, kvk)  Algeng jurt í Kollsvík sem annarsstaðar á landinu.  Skýringum vísindamanna og akademikara á heitinu hundasúra ber alls ekki saman við það sem málvenja var í Kollsvík, og líklega víða annarsstaðar í nágrenninu.  Fer um það sem annað; að vitleysan ríður ekki við einteyming.  Étur hver vísindamaðurinn eftir öðrum og innprentar sínar bábiljur þeim sem í blindni trúir; og endar með því að réttum og hefðbundnum skilningi er algerlega á haus snúið!  
Í Kollsvík nefnist sú jurt hundasúra sem hefur fræðiheitið Rumex acetosa, en fræðimenn vilja nefna hana túnsúru.  Það sem þeir nefna hundasúru; Rumex acetosella, gengur undir nafninu túnsúra í Kollsvík.  Túnsúra er einnig í Kollsvík, og þekkist á því að horn blaðanna neðst eru útstæð en vísa ekki niður eins og á hundasúru (sem er öfugt við álit fræðimanna).  Hundasúra er fjölær jurt af súruætt.  Laufblöð eru ílöng og örvarlöguð, og snúa blaðhornin niður.   Stöngullinn er gáraður, og á hann koma rauðleit fræ.  Algeng um allt land, en vex gjarnan í túnum og öðrum frjósömum jarðvegi.  Hundar sækja mjög í að bíta hundasúru, og dregur hún af því nafnið.  Hundasúra er mjög bragðgóð til átu, og vinsælt var hjá börnum í Kollsvík að tína hana til átu eða að sjóða af henni súrugraut, súruseyði eða súrute.  Súra bragðið stafar af oxalsýru, og því er ekki ráðlegt að borða hana í mjög miklu magni.

Hundatrunta (n, kvk)  Neikvæð mannlýsing um þann sem er óþverralegur; hryssingslegur.  Oftar notað um kvenmann en karl, en þó ekki einhlítt.  „Hún gat átt það til að vera bölvuð hundatrunta við allt og alla, ef þannig lá á henni, þó þetta væri mesta gæðablóð dagsdaglega“.

Hundatruntulega (ao)  Með hryssingi/illindum; fúlmannlega.  „Þetta fannst mér hundatruntulega sagt“.

Hundatruntulegur (l)  Hryssingslegur; meinyrtur; önugur.  „Vertu nú ekki svona hundatruntulegur við hann bróður þinn“!

Hundavað (n, hk)  Það að göslast svo í grunnu vatni að skvettur standi í allar áttir, en það er iðulega háttur hunda.  Mest notað í líkingunni að fara yfir eitthvað, t.d. lesmál, á hundavaði; í þeirri merkingu að lesa lauslega og því hugsanlega misskilja það sem sagt er.  Minnir það á hraðferð hundanna með gusugangi.

Hundavakt (n, kvk)  Tími sólarhring; vakt á hákarlaskipi.  „Sú var venja við hákarlaveiðar... að sólarhringnum var skipt niður í fimm vökur eða vaktir.  Hundavakt hét frá tólf á miðnætti til fjögur árdegis.  Mun hun hafa fengið nafn af því að þá var einatt hráslagalegt, myrkt og kalt.  Kokkur lá í fleti sínu og ekkert matarkyns að hafa.  Þótti slíkt hundaævi og þar af drógu menn nafnið.  Þristur nefndist vakan frá fjögur til sjö að morgni,  Þá kom formiðsdagsvakt frá sjö til tólf á hádegi; langavakt hét frá tólf til sjö síðdegis, en kvöldvakt frá sjö til tólf á miðnætti“  (GG; Skútuöldin“). 

Hundaþúfa (n, kvk)  Áberandi há gróin þúfa.  Heiti sitt hafa þessar þúfur eflaust fengið af þeirri venju hunda að  þurfa einatt að létta á sér utan í þær.  Hvortveggja á sér sömu skýringar; stærð þúfunnar og þessi árátta hundanna, þó engin tengsl séu þar annars á milli.  Fuglar velja sér vanalega hæsta staðinn í landslaginu til að setjast og vakta umhverfið.  Þeir skilja þar eftir sinn skít og af því stækkar og viðhelst þúfan.  Hundar hafa þann sið að velja áberandi kennileiti í landslaginu til að skilja eftir sín skilaboð í formi hundahlands og af því stafar þeirra áhugi á þessum þúfum.

Hundbeita fé (s)  Siga hundi á fé; láta átölulaust þó hundur amist við fé.  „Það eru auðvitað engir mannasiðir að hundbeita féð; ég þyrfti að koma krumlunum í þessa andskotans bjána“!

Hundblautur (l)  Mjög blautur; alvotur.  „Þegar karlarnir komu heim að Hvallátrum um kvöldið voru þeir allir hundblautir og örþreyttir“  (Hrafnkell Þórðarson; Útkall við Látrabjarg). 

Hundétinn / Hundnagaður (l)  Sýnilega nagaður af hundi. Einnig í líkingamáli;“Fjári er þessi bók orðin lúin og hundétin“.

Hundfúll (l)  Mjög svekktur/móðgaður/fúll.  „Maður er hundfúll yfir þessum málalokum“.

Hundgamall (l)  Mjög gamall/forn.  „Enginn veit aldur Heshússins, en það er örugglega hundgamalt“.

Hundgelt / Hundsgelt (n, hk)  Gelt í hundi.

Hundheiðinn (l)  A.  Trúlaus (sjaldan notað).  B.  Venjulegur; einfaldur; algengur. (meira notað).  „Þetta er nú enginn gæðaviður; bara hundheiðin fura“.

Hundingi (n, kk)  Óþokki; skálkur; skúrkur.  „Hafa nú helvítis hundingjarnir skorið í sjó hjá okkur“?!

Hundingjalýður (n, kk)  Hópur óþokka/skúrka; óþverrapakk.  „Ætli ég láti það nú ekki vera að styðja á nokkurn hátt þennan hundingjalýð sem vill fórna sjálfstæði þjóðarinnar“!

Hundingsháttur (n, kk)  Óþverraháttur; ósiður; ókurteisi.  „Það er óþarfi að sýna honum einhvern hundingshátt; ég er nú ekki vanur að taka alltof mikið mark á þessu bölvuðu sveitaslúðri“.

Hundingslegur (l)  Skömmustulegur; niðurlútur.  „Hann hefur verið hálf hundingslegur síðan þetta skeði“.

Hundkvikindi / Hundgrey / Hundsneypa (n, hk)  Vesalings hundur.  „Vertu nú ekki að kenna hundkvikindinu um þetta“.  „Hvar er nú hundsneypan“?

Hundlaus (l)  Án hunds.  „Við vorum oftast hundlaus því Urta sem pabbi átti var bæði löt og svikótt“  (IG; Æskuminningar). 

Hundlatur (l)  Mjög latur/drumbsíður; húðlatur.  „Ég er hundlatur að fara aftur af stað í dag; við sækjum þessar skjátur bara á morgun“.

Hundleiðinlegur (l)  Mjög leiðinlegur/þreytandi.  „Ferlega getur manngrýlan verið hundleiðinleg“.

Hundleiður (l)  Mjög þreyttur/leiður/fúll/vonsvikinn.  „Hann var orðinn hundleiður á biðinni“.

Hundóánægður (l)  Mjög óánægður/óhress; grautfúll.  „Ég er hundóánægður með þessa niðurstöðu“.

Hundóbermi / Hundspott (n, hk)  A.  Skammaryrði um hund.  „Er nú hundóbermið að elta lömbin“?!  B.  Niðrandi heiti á mönnum, lítið notað nú á dögum.  „Spurning er hvernig heimurinn hefði orðið ef hundspottið hann Hitler hefði aldrei komist til valda“.

Hundruð (n, hk, fto)  Mat jarða; jarðarhundruð.  Gildi hundraðs var annað áðurfyrr en nú er, og merkti eitt hundrað 120 álnir vaðmáls.  Á einu hundraði mátti framfleyta einni kú á jörð.  Ein kýr, „8 vetra og eigi yngri en að öðrum kálfi; heil og heilspenuð“ var metin til jafns við sex ær; loðnar og lembdar í fardögum að vori.  Nefndust þessi verðmæti stundum lögaurar eða landaurar.  Með aukinni fiskveiði og skreiðarútflutningi á 15.öld varð fiskur algengasta verðeiningin.  Gildur fiskur/ málfiskur var 4-5 merkur að þyngd (mörk = hálft pund), og voru 240 málfiskar í einu hundraði.  Forn grundvöllur hundraðareiknings hélst til 1922, en um það leyti urðu miklar byltingar í búskaparháttum og ræktun sem breyttu víða verðgildi jarða.
„Bjó Einar einn á allri Kollsvíkurjörðinni, en hún var að fornu mati 24 hundruð“  (TÓ; Frásagnir af Einari Jónssyni í Kollsvík).  Láganúpur, með hjáleigunum Grundum og Hólum, var metinn á 18 hundruð.

Hundseyra (n, hk)  A.  Bókstafleg merking.  B.  Brot á horni blaðsíðu til áminningar eða af slæmri umgengni.

Hundshaus (n, kk)  A.  Bókstafleg merking.  B.  Um mann: Fúll; óánægður.  „Hann er með hundshaus yfir því að komast ekki með í róðurinn“.

Hundsherðablað (n, hk)  Lítil/óhöndugleg skeið.  „Ég get ekki étið með þessu bévítans hundsherðablaði; fyrir hverskonar snúinkjaft skyldi þetta eiginlega vera smíðað“?!

Hundskamma (s)  Skamma mjg mikið; veita ádrepu.  „Ég hundskammaði hann fyrir þessa framkomu“.

Hundskast (s)  Vera lúpulegur; skammast sín.  „Skyldi hann hundskast til að gera bragabót á þessu“?

Hundskinnsútnári / Hundsrassgat (n, kk)  Mjög afskekktur staður; eymdarbyggð.  „Sumum þar vestra hætti til að nota orðið „hundskinnsútnári“ þegar þeim mislíkaði yfirgangur hinnar sjálfhverfu glysborgar við Sundin“.  „Ekki skil ég að nokkur maður skuli geta búið í þessu hundsrassgati“!

Hundslappadrífa (n, kvk)  Mjög grófgerð snjókoma; tíðast í frostlitlu veðri og hæglæti.

Hundstíð (n, kvk)  Slæmur tími; niðurlægingartími.  „Alla sína hundstíð stefndi hann að heimsyfirráðum“.

Hundstungan græðir (en kattartungan særir) (orðatiltæki)  Eitt af mörgum húsráðum alþýðulækninga á fyrri tíð var að láta hund sleikja sár til að sótthreinsa það.  Enn hefur gildi þess ekki verið afsannað, eftir því sem best er vitað.  „Ég hef heyrt að hundstunga græddi, en ekki vissi ég það notað; nema kannske að krakkar sem skáru sig smáskeinu í fingri hafi notað það“  (SG; Læknisráð; Þjhd.Þjms).  Stundum var áhrifum kattartungunnar bætt við, sem vísar til þess að hún er gróf eins og raspur.  Sjá hrein er hundstungan.